56

сиыт салдырып, сойысқа үйірлі жылқы айдатып, ақын, әнші, күйшісімен, бақсы-балгер, сыншысымен, қолына қыран құс қондырған, жүйрік тазы ерткен, бәйге ат жетелеген, балуан, мерген,сал-серісімен,салтанаттыкөшпенпәуеске- күймегемініпбарған.Бұлардыңішіндеқазақтың болашақ ақыны, 12-13 жасар Ілияс Жансүгіров та болған. Ілияс осы аста атқа шапқан, Сүлейменнің асы бала Ілиястың ұлттық мақтанышын, махаббатын оятқан.

Сүлейменнің асына арбаға тиеп, түйеге теңдеп, есекке артып Құлжа, Шәуешек, Семей саудагерлері қант пен шай, өрік-мейіз, тана-моншақ, жіп-су, ыдыс-аяқ, айна-тарақ, киім-кешек тасып, жайма базар-жәрмеңке ашып, бүкіл Бұғыбай жазығын жайнатып тастаған-ды [Жақыпов, 2001:11].Ас басталардан бір күн бұрын, қазандарды орналастыру үшін шұңқырлар қазылып жатқан кезде, «ошақ майлар» деп аталатын кіші-гірім ат бәйгесі ұйымдастырылады [Руденко,1930: 56].

Қорытынды. Марқұм болған адамға және өлімге деген қатынасынан Тарбағатай қазақтарының рухани жетілуінің деңгейін, яғни олардың қоғамда қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған аруаққа деген құрметі, адамгершілік, мінез-құлық ережелері мен үлгілері, эстетикалық талғамын көруге болады.

Тарбағатай өңірі қазақтарының өлік жөнелтуге байланысты әдет-ғұрыптарын зерттей отырып, отбасылық әдет-ғұрыптардың бұл түрі ислам дінінің негізінде жүргенімен, ислам дінінің келуіне дейінгі діни түсініктердің де ықпалын байқауға болады. Мәселен, мәйіт жатқан жерді аршамен аластау, орнына бидай шашу, шырақ жағу, адам қайтыс болған үйде үш күн бойы тамақ пісіругежәне отжағуға тиымсалу,марқұмныңбасынаншүберекке орағаннанды айналдырыпалып қап, бөліп жеу, ата-бабааруағынаерекшеқұрметкөрсетусияқтығұрыптаросыныңкөрінісі.Әсірісе, ислам діні енгенше қазақ жерінде өмір сүрген түркі тайпалары ұстанған тәңіршілдік діннің ықпалы айқын байқалады.

Түркі мәдениеті мен ислам өркениеті туралы айтқанда олардың бір-бірін толықтырып отырғандығын ескеруіміз керек. Түркілердің түсінігінде Тәңір мен Аллаһ бір жаратушыны білдіреді. Қазақ жеріне ислам дінінің келуімен ескі діннің көптеген көріністері ислам канондарына бейімделуге мәжбүр болды. Ал ислам діні өзінің негізгі канондарын нығайтып, бекіту үшін тұрғылықты халықтың наным-сенімдерімен санасты. Зерттеу нәтижесінде Тарбағатай қазақтарының ұлттық санасында бұл екі діни дүниетаным мен құндылықтардың ара жігін ашу, жіктеп бөліп беру өте күрделі мәселе екендігіне көз жеткіздік.

Қазіргі кезде Тарбағатай қазақтарының өлік жөнелтуге байланысты әдет-ғұрыптарына әр түрлі өзгерістерді, оның ішінде негативті элементтерді де байқауға болады. Мысалы, көр қазушыларға сол жерде спирттік ішімдік беру осының дәлелі. Қазіргі күні ХІХ ғ. аяғы-ХХ ғ. басындағыдай адам қайтыс болған үйдің есігінің алдына мақта, қара шүберек байлап қою, білектеріне ақ шүберек байлау, үйдегі беті ашық сұйық тамақтардың барлығын төгу, бірнеше күн бұл үйде тамақ ішпеу сияқты ғұрыптар орындалмайды. Керісінше, қазір адам қайтыс болған үйде дастарханды тойға арнағандай «көл-көсір» етіп жасайды.

Мәйітті молаға жеткізу үшін ақ түсті арнайы «ақ киіз», «иман киізге»немесе «табыт киіз»деп аталатын «бұрынғы арнайы киіздің орнына қазір кілемді қолданады. Марқұмының «жетісін»«үстінен беру» пайда болған. Алыстан келген ағайындардың «жетісіне»қайтып келуге мүмкіндіктері болмағандықтан, «жетісін» жерлеп келгеннен кейін бірден өткізіп жібереді. Ал жамбасы жерге тиген күннен бастап есептегендегі жетінші күні, ауылдағы ағайын-туған жиналып шын мәнісіндегі «жетісін» өткізеді.

Қызылорда және Батыс Қазақстан облыстарындағыдай «бейсенбілік», «жүзі» берілмейді. Қазақстанның басқа аймақтарындағыдай «жеті шелпек», «қырық шелпек» істеп тарататын садақа беру ғұрпы атқарылмайды.

Қорыта келгенде, Тарбағатай өңірі қазақтарындағы өлік жөнелтуге байланысты әдет-ғұрып, салт-жоралардындадәстүрлімәдениетэлементтеріәлідежалғасынтауыпкележатырдеугеболады.

___________________________

1.Аджигалиев С.И. Основные особенности погребально-поминальной обрядности казахов Жетысу // Жетісу тарихы мен мәдениеті. Ғылыми баяндамалар жинағы. - Талдықорған, 1992. - 94 -109 бб.

2.Аманқос Мектеп-тегі. Былғары табыт // Қазақ әдебиетi, 2002. – №7 (2741). – 15 ақпан

3.Арғынбаев Х. Қазақ отбасы: (қазақ отбасының кешегісі мен бүгінгісі жайындағы ғылыми зерттеу еңбек). - Алматы: Ғылым, 1996. - 288 б.

4.В.Н. Басилов. Культ святых в исламе. – М: Мысль, 1970. – 144 с.

5.В.Н. Басилов. Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. - М.: Наука, 1992. -324 с.

6.Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. -Л.,1926.- Т. 3. – 895с.

121

7.Девятко И. Ф. Методы социологического исследования. - Екатеринбург: Изд-во Урал, ун-та, 1998. - 208 с.

8.Ескекбаев Д.Б. Шығыс Қазақстан облысы қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары // Қазақтың әдетғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі мен бүгіні. Мақалалар жинағы. - Алматы, 2001. - 51-58 бб.

9.Жақыпов А. Сүлейменнің асы // Қазақ әдебиеті. -2001. - 3 қыркүйек. -2-5 бб.

10.Кастанье И.А. Надгробные сооружения киргизских степей // Труды ОУАК. - СПб., 1911. - Вып. 26. - С. 51-

56.

11.Кон Ф. Предварительный отчет по экспедиции в Урянхайскую землю // Известия Восточно-Сибирского отдела ИРГО. - 1903. - №1. - С. 56-64.

12.Қартаева Т.Е. Сыр өңірі қазақтары: тарихи-этнографиялық зерттеу (ХІХ ғ-ХХ ғас басы). Екі томдық. 2-том-

Алматы: Қазақ университеті, 2014.

13.Қатран Д. Моңғолия қазақтарының дәстүрлі тамақтану жүйесі. Тарихғыл. канд. дис. -Алматы, 1996. - 151 б.

14.Құдайбергенова А. Сырдарияның төменгі ағасында тұратын қазақтардың әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлер ерекшеліктері // Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіне. Мақалалар жинағы. – Алматы:

«Ғылым», 2001.- 428 б.

15.П. Обычай казахов Семипалатинской области //Русский вестник.- 1878. - № 9. - С.23-46 .

16.Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. - СПб.,1881. -Вып.2. -181 с.

17.Руденко С.И. Очерк быта северо-восточных казаков//Казаки: Сборник статей. - Л., 1930. -Вып. ХV. - С. 1-62.

18.Samashev Z.S., Zhumatayev R.S. A HORSE IN A BURIAL-MEMORIAL CEREMONY OF ANCIENT NOMADS IN KAZAKH ALTAY REGION // European Journal of Science & Theology, 2014.

19.Сиверс И., Фальк И.П. Письма из Сибири. -Алматы: Ғылым, 1999. -136 с.

20.Снесарев Г.П. Реликты домусульманскихверовании и обрядов у узбеков Хорезма. - М.: Наука, 1969. - 336 с.

21.Страусе А., Корбин Дж.Основы качественного исследования: обоснованная теория, процедуры и тех¬ники.

-М.: Эдиториал УРСС, 2001. - 256 с.

22.Струве К., Потанин Г. Поездка по восточному Тарбагатаю // Записки ИРГО. - СПб., 1867. - Т.1. - С.65-73.

23.Струве К., Потанин Н. Путешествие на озеро Зайсан и речную область Черного Иртыша // Записки РГО по

общей географии. -СПб., 1867. - Т.1. - С. 55-61.

24.Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ-нач. ХХв.). -Алма- Ата: Ғылым, 1991. -213 с.

25.Толеубаева К.

26.Тюркские народы Сибири. – М.: Наука, 2006. – 678 с.

27.Тюркские народы Крыма. – М.: Наука, 2003. – 459 с.

28.Штернберг Л.Я. Первобытная религия в свете этнографии. - Л., 1936. - 204 с.

29.Щанкина Л.Н. Похоронно-поминальные обряды Мордвы Сибирии Дальнего Востока // Исторические,

философские, политические и юридические науки, культурология иискусствоведение. Вопросы теории и практики, 2012.

-№5. – С.115-221.

30.Ядов В.А.Стратегия социологического исследования. -М.: Академкнига, Добросвет, 2003. - 596 с.

Ибраева Г., Хурметбек А.

Қазақстан Республикасының ұлттық музейі

ҚР ҰЛТТЫҚ МУЗЕЙІ «ЭТНОГРАФИЯ» ЗАЛЫ ХАҚЫНДА

Қазақстан Республикасының Ұлттық музейі 2014 жылы Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың бастамашылығымен салынып, бүгінде еліміздің ғылыми, рухани, мәдени орталығына айналып үлгерген қасиетті ошақ.

Ұлттық музей Қазақ елінің тарихи айырықша даму тәжірибесі мен бүгінгі сүттей ұйыған Қазақстан халқының материалдық мәдениетін өркендету, мемлекет пен қоғамның саяси, экономикалық, әлеуметтік-мәдени өрістеуінің шынайы қалпын көрсете отырып, өткен мен бүгінді болашақпен байланыстырады. Ұлттық музей ұжымы ежелгі тас дәуірінен бастап бүгінге дейінгі Қазақстан тарихын тәуелсіздік пен жалпыадамзаттық құндылықтар талғамы мен талабы тұрғысынан көрсету, сонымен қатар, елдік мәселені білім мен ғылым тұрғысынан байыптау міндеттерін атқарады [1,11б.].

ҰлттықМузейбиылғыжылдың2шілдесіндеқұрылғанына5жылтолумерейтойынатапөтуді жоспарлауда. Осыған орай музей басшылығы тарапынан орайластырылған айтулы да маңызды ісшаралардың бірі – музейдің «Этнография» залы жанынан қазақтың дәстүрлі мәдениетіне арналған «Этнография-2» залын ашу болып табылады. Бұл зал – қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетіне арналған дәстүрлі залдың жалғасы. Залды ашудағы алға қойылған мақсат – заттық мәдениет туындыларында нақтылы көрсетілген қазақ халқының сан ғасырлық бай тарихи дәстүрлерінің барлық байлығы мен әсемдігін жұртшылыққа барынша таныстыру, кеңінен насихаттау. Қазақ халқының қолөнері көне ғасырлардан бері дамып, қалыптасқан қастерлі өнер, атадан балаға мұра ретінде бізге жеткен дәстүрлі халық шығармашылығының сарқылмас қайнар көзі екені анық. Қолөнер адам баласын көркемдікке, нәзіктікке, сұлулыққа ұмтылыс беретін, осы

122

бағытта табиғатты өз ойымен таңбалап бедерлеуін, сұлулықты іздеуге деген құштарлығын танытады.

Зал жасақтау барысында музейдің ғылыми қызметкерлерімен залдың ғылыми тұжырымдамасы, тақырыптық-экспозициялық жоспары, қор іріктеу жұмыстары жүргізілді. Зал экспозициясында музей көрермендері назарына ат-әбзелдері, киізден жасалған үй жиһаздары мен кілем үлгілері, ұлттық киім-кешек, қазақ халқының XVIIIXX ғасырлардағы зергерлік бұйымдары ұсынылады. Зергерлік және сәндік қолданбалы өнер бұйымдарының қай-қайсысы болмасын қазақ халқының тарихымен тығыз байланыста бола отырып, қайнар бұлағы мыңжылдықтардан бастау алатын ұлттық мәдениетіміздің даму жолының айнасы іспеттес.

Залдағы экспозициялық кешен 9 қабырғаға орналасқан және 5 экспозициялық кеңістікте орнатылған витриналардан тұрады. Залдағы экспонаттармен танысу батыс жақтағы есіктен басталып, сол қапталдағы витриналардағы тиісті материалдарды көруге бағытталады.

Залда «Ат әбзелдері» тақырыбы лайықты орын алып отыр. Қазақ халқы мал шаруашылығының ішінде, әсіресе, жылқы түлігіне ерекше маңыз бергені мәлім. Өйткені, жылқы көшпелініңкүнделіктітыныс-тіршілігіндетекшаруашылықрөлінатқарыпқанақойғанжоқ,сондай- ақ,оныңжәнеоныңруластарыныңсаналуанғұрыптықіс-әрекетіндедеайырықшаорынғаиеболды. Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің «Ұлы Даланың Жеті қыры» атты мақаласында: «Атқа міну мәдениеті мен жылқы шаруашылығы жер жүзіне Ұлы даладан тарағаны тарихтан белгілі. Еліміздің солтүстік өңіріндегі энеолит дәуіріне тиесілі «Ботай» қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді. Жылқыны қолға үйрету арқылы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды....» деп тұжырым жасайды [2]. Арнайы витринада жылқы түлігіне қатысты материалдарға айырықшамәнберіліпотырғандығысондықтан.Музейкелушілеріэкспозицияданер-тұрман,соның ішінде жүген, үзеңгі, қамшы, таға сияқты бұйымдар арқылы жылқының қазақтың дәстүрлі тіршілігіндегі орны мен рөлі жөнінде біраз мәлімет ала алады. Ер-тұрманның жасалу барысында қолөнердің үш тармағы бас біріктіреді: темір, ұсталық, зергерлік және ағаш өңдеу қолөнері. Қазақ халқының ер-тұрманды материалдық құндылық ретінде ғана емес, сонымен қатар символикалық маңызды мәнге ие бұйым ретінде аса жоғары бағалағандығы «Атты жоғалтсаң да, ерді жоғалтпа» деген нақыл сөзінен айқын көрінеді. Ер-тұрманға ие болмау ар саналған. Қазақ халқы, сонымен қатар ұсталған ер тұрманды сыйға тартпаған. Алайда жаңа ер-тұрман мен ат әбзелдері туыстық қатынас орнату дәстүрінде аса құнды сый болып саналатын. Барлық бағалы заттар ел ішінде «асыл бұйым» деп аталған. Оның құрамына ат әбзелдері де енеді.

Кілем өрнектеріндегі суреттер өмір шындығын айқындайды. Шығыс елінде оны тоқып, тұтынбағанхалықболғанемес.Кілембетіндегі санқилысәндіөрнектерденсол заманда өмірсүрген халықтардың тұрмысы, көшпелі елдің ағаш үйі, мал қорасы, ескі қорғандар, жүзім баулары – осының бәрі кілем бетінде бейнеленген. Қазақ халқының дәстүрлі үй мүлкінің бірі-кілемнің құндылығы. Ол өзіндік қолданылуы жағынан көптеген материалдардан, тіпті металдан да асып түседі және кілем тұтынуға төзімді, оңайлықпен төзбейтін, жыртылмайтын, шаң-тозаңнан тез тазартылатын ылғалдылық пен құрғақшылықты елең қылмайтын күйе түсуден қорықпайтын аса бағалы мүлік. Кілемді көбінесе қой жүнінен тоқыған. Әсіресе, Орта Азия мен Қазақстан территориясында тоқылған кілемдердің сапасы мен түрі, түсі өте жоғары бағаланған. Қазақ кілемдері тоқылу ерекшеліктеріне, материалына өндірілген орнына, ру үлгілеріне, қосалқы белгілеріне қарай түрліше атауға ие. Қазақ кілемінің ежелгі төркіні байырғы сақ, үйсін, ғұн өнері мұраларына саяды. Олар түркі кілемдерінің қазіргі үлгілеріне көп ұқсас: негізінен қызыл, қара, сары, күлгін, аспан көк түстерді қолдану арқылы өз дәуірінің әдет-ғұрып, тұрмыстық салт және кәсібі табиғат көріністерімен астастырыла бейнеленген. [3.125-126 б.б]. Арнайы зал экспозициясында кілемнің бірнеше түрлері ілінеді. Олар: тақыр кілем, түкті кілем, аралас кілем, арабы кілем, қалы кілем.

Музей қорындағы кілемдердің әрқайсысы бірегейлілігімен және қайталанбас оюөрнектерімен ерекшеленеді. Жасалу мерзімдері XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың екінші жартысына жатады. Түкті кілемдердің басым көпшілігіне негізінен шатыргүл, самауырынгүл, көгеріс, ұласымды т.б. өрнектер салынған.

Қазақ қолданбалы өнерінің басым түрі киіз басу – шығармашылықтың басқа түрлеріне қарағандахалыққаетенежақын.Киізөнімдерініңүйшаруашылығындаалатынорныбөлек.Киізден жасалатын бұйымдардың сан қилылығы, оны дайындау әдістерінің алуан түрлілігі, көркемдік шешімнің бай болуы таңғалдырады. Киіз жалпылама жеңіл, жұмсақ, демалатын материал болғандықтан, жаңбыр тамшыларын өткізбейтін, ыстықтан да суықтан да қорғайтын өзінің табиғи

123

жайлы қасиеттеріне қарай негізгі кәсібі мал шаруашылығы болған көшпелі өмір салтында үй тұрмысына қажет заттарды жасауға таптырмас қолайлы материал болып табылады. Музей экспозицясында текемет, сырмақ, тұскиіз, алаша түрлері көрініс табады.

Қазақ халқы үшін киіздің орны ерекше десек те болады. Дәстүрлі таным бойынша үйде міндетті түрде киіз бұйымдар болу керек, олар құт-береке, молшылық, баршылық әкеледі деп сенген. Халық арасында осы күнге дейін киізбен шошынуды, ұшынуды, сондай-ақ көз тиюді емдейді. Жаңа туған нәрестені алғаш рет бесікке бөлейтін кезде астына текемет төсейді, бұл баланың денсаулығы мықты, өмірі құтты болады деп ырымдағанының белгісі. Келін отаудың босағасын аттаған сәтте, оны ақ киізге отырғызады, бұл жастардың өмірі жарқын әрі берекелі болсын, үбірлі-шүбірліболсындегенниеттентуындағанырым.Қазақ халқы алыс сапарғажиналған ерін немесе баласын сапары оң болсын, аман-есен оралсын деп ақ жол тілеп ақ киізге отырғызады. Сондай-ақ оң жақта отырған қызы болса, үйге мейман келгенде бойжеткенді ақ киізге отырғызады, бұл оның басы бос екендігінің белгісі. Бояуы мен оюын білгірлікпен қиыстыра білген халық шеберлерінің қолынан шыққан кәдімгі киіз кілемдер шынайы өнер туындысына айналады. Негізінен текеметтер көлемді картина іспеттес болады, көлемділігі қазақтың сайын даласын елестетеді. Оюлары оңай танылатын үлкен болып келеді. Музей қорындағы текеметтердің бетіне салынған өрнектер қошқар мүйіз, сыңар мүйіз, қосмүйіз және т.б. [4, 133-134б б].

Кесте және көркемдеп тігу ою-өрнекпен әшекейлеудің ертеден келе жатқан түрлерінің бірі. Қазақ халқыныңдәстүрінде киім-кешек пентөсек орынжабдықтары,қалыңдық пенкүйеубаланың, батырлар мен сал-серілердің бас киімі, белбеуі, киімнің жеңі мен жағалары, әрі балақтары, үй іші мүліктері кесте өрнегімен безендеріледі. Мұндай өрнектеудің кейбір түрлері қазіргі уақытқа дейін сақталып, шеберлер жасап келеді. Инемен, бізбен, машинамен көркемдеп тігілген кестені әшекейлеп кестелеу деп атайды. Кесте өнерінің қазақ халқына тән: біз кесте, айқас тігу, басып тігу, қайып тігу, шым кесте, тығыз кесте деген түрлері бар. Кестені күмістеп, алтындап және зерлеп тігу түрлері кеңінен қолданылады.

Залдың ортасына айнала орын тепкен төрт шағын витринасынан қазақтың ұлттық киім үлгілерін тамашалауға болады. Мұнда ер жігіт пен әйелдің, қалыңдық пен күйеу жігіттің киім үлгілері қойылған. Ұлттық нақышта жасалған бұл киім үлгілері реконструкциясының авторы: Е.Даубаев, шебері: А.Абдубаитова. Е.Даубаев тері мен металдан жасалған ұлттық бұйымдар түрлерін (қару-жарақ, зергерлік бұйымдар, әйел және ер белдіктері, ат-әбзелдері) сақтау мен қалпына келтіруге үлкен үлес қосқан қазақ халқының қолданбалы өнері дәстүрінің жалғастырушысы болып табылады. Ол өз жұмыстарында ою-өрнекті асқан талғампаздықпен қолданып, киімдердің пішіні мен оларды әсемдеудің дәстүрлі жолдарын ұстанған. Музейге келушілер осы киімдерді көру арқылы дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы жөнінде әжептеуір құнды мәлімет ала алады [5].

Қазақ халқының ұлттық киімі – бай мәдени мұрамыз. Ұлттық киім жәй ғана киім емес, оның пішімінен, түр үйлесімінен, салынған оюлар мен әшекейлерінен ғасырлар бойы қалыптасқан тарих пен тәжірибені анықтауға болады. Ұлттық киім әлем халқының алдында ұлтымыздың ерекшелігін көрсетеді, ұлттық өнерімізді паш етеді. Ол бабадан балаға мирас болып келе жатқан байлығымыз және халықтың бет-бейнесі болып саналады.

Қазақ халқының ұлттық мәдениеті тарихында зергерлік өнердің алатын орны ерекше. Зергерлік бұйымдарда Еуропа зергерлік өнеріндегі тәрізді материал құндылығы немесе техникалық әдістердің түрлілігімен ерекшеленетін пішін күрделілігі ғана емес, ең алдымен бұйымның композициялық тұтастығы, ою-өрнегі, мүсіндік бейнелігімен ерекшеленетін өрнектің ырғақты алмасуы аса маңызға ие. Зергерлік бұйымдар тек байлық пен сәндік үшін ғана емес, ол киім-кешек мәдениетіндегі ажырамас атрибуты, бірегей кешенді құрайтын аксессуарлар қатарынан берік орын алады. Олар киім-кешектің ғұрыптық, функциялық ерекшеліктерін, қолданыстық сипатын арттыра түсетінбөліктері.Қолөнердіңөзгетүрінеқарағандазергерлікістіңөзіндікерекшелігінеқарайкәсіби сипаты болған. Қазақ зергерлері көбінесе қыз-келіншектердің ажарын ашып, сұлу етіп көрсететін зергерлік, әсемдік бұйымдар жасаған. Тағылуына қарай зергерлік бұйымдар негізгі алты түрге бөлінген: 1) басқа; 2) мойын және кеудеге; 3) иыққа; 4) белге; 5) қолға; 6) аяққа тағылатын бұйымдар. Зергерлер жасаған басқа да тұрмысқа қажет түрлі дүниелер ғасырлар бойы адамдардың тіршілік қажетіне жарап қана қоймай, өздерінің әдемі өрнектерімен, сан қырлы, терең сырлы бояу, бедерлерімен талай ұрпақты таңғалдырып, тәрбиелік, танымдық қызметін өтеп келеді [6, 336б ].

Қазақстан Республикасының Ұлттық музейінің «Бағалы металл №2» қорында 5 мыңға жуық зергерлік әшекей заттардың топтамасы бар. Музей экспозициясына қойылатын әшекей заттарды экспозициялау арқылы музей келушісіне сәндік бұйымдардың адамның жасына, жынысына,

124

қоғамдық мәртебесіне, ғұрыптық қырына қарай асқан шеберлікпен, зор талғаммен жасалғанын түсіндіру маңызды болып табылады.

___________________________

1.Д.Мыңбай \\ Музей ел мәртебесі, тарихымыздың төлқұжаты \\ Мәдени мұра №3 (60) Астана, 2015 ж.

2.Н.Ә.Назарбаев. Ұлы даланың жеті қыры .http://www.akorda.kz. – 21 қараша 2018.

3.С.Қрықбаева, С.Оразалиев, Н.Адамқұлов. Халықтық көркемөнер шығармашылығы: Оқу-әдістемелік құрал. Астана: Фолиант, 2015-208 б.

4.Тохтабаева Ш.Ж. Шедевры великой степи: [Монография ] – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 240 б.

5.Қазақстан Республикасының Ұлттық Музейі.Қабылдау актісі №21 12.02.2014, №28 08.11.2014.

6.Қазақ халқының ұлттық киімдері. Национальная одежда казахского народа. National dothes of Kazakh people / Құрас. Б.Хинаят, А.Сужикова. – Алматы: Алматыкітап баспасы 2011. – 384 б.

Йулдошев С.В.

Ферганский государственный университет

РОЛЬ НАРОДНЫХ ИГР И ОБРЯДОВ В ГАРМОНИЗАЦИИ МЕЖЭТНИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ (ПО МАТЕРИАЛАМ ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЫ)

Ферганская долина с геодемографической, этнополитической и этнокультурной точки зрения занимает особое место в Центральной Азии. Удобное географическое расположение региона, плодородная почва, богатая флора и фауна, благоприятные климатические условия служили благодатной почвой для проживания людей. Именно поэтому Ферганская долина стала местом обитания древнейших людей во всей Центральной Азии. Археологические материалы свидетельствует о том, что еще до нашей эры здесь имела место высокая плотность населения, проживали разные этносы и протекали интенсивные межэтнические процессы, продолжавшиеся на протяжении всей истории.

Сегодня в Ферганской долине, которая входит в состав трех государств – Узбекистана, Кыргызстана и Таджикистана, и в каждом из них бок о бок живут узбеки, кыргызы, таджики и представители других наций и народностей. И в нынешних условиях здесь продолжаются интенсивные, многоплановые межэтнические связи, которые особенно ярко проявляются в сфере духовной жизни, в том числе организации и проведении народной игры «улак» («кокбору», «бузкаши») – козлодрянка, и связанных с ней обрядов.

Все народные игры, в том числе и «улак» («кокбору»), имеют глубокие исторические корни. По мнению некоторых ученых, «улак» тесно связан с одним из древнейших занятий первобытных людей – охотой, а в дальнейшем – традиционным занятием тюркских народов – скотоводством. Можно согласиться с утверждением Бахаеддина Огула о том, что «улак» можно рассматривать как предварительную подготовку к охоте, которая требовала от охотника силу, сноровку и находчивость. Посколькутюркибылиприрожденнымивоинами,этаигравыполняладлямолодежи и функцию военно-спортивной подготовки. Со временем «улак» стал важным компонентом культуры и духовной жизни народов Центральной Азии.

Тюркская мифология дает сведения о том, что конные соревнования у тюркских народов проводись еще в глубокой древности. Так, герой кыргызского эпоса Манас перед сражением с неприятельским войском устроил конное соревнование с его предводителем Кухчаханом, которое длилось около месяца. А верховое противоборство Манаса с кашгарцем Бокбурди длилось еще дольше – три месяца. Тот же Манас со своим другом Алмамбием устроили конное соревнование и пир, после чего они, посовав грудь одной матери, стали братьями.

Один из разновидностей народных игр - «улак» - упоминается в таких известных литературных памятниках, как «Кутадгу билик» и «Диван лугат ат-турк». И сейчас улак является самым распространенным и любимым видом конной игры у всех народов Центральноазиатского региона, в том числе и Ферганской долины.

В Ферганской долине «улак» является популярном видом конной игры у всех народов, проживающых в данном регионе. Здесь улак устраивается в честь таких событий, как новый год – Навруз, праздник урожая, рождение наследника, обрезания мальчиков, бракосочетания молодых.

Поскольку раньше мы в своих публикации достаточно подробно освещали народную игру «улак», ниже хотелось бы остановиться на связанных с этой игрой обрядах, в частности таких, как «маслахат оши» и «кунак».

125

Чаще всего в регионе «улак» проводится в честь обрезания мальчиков («суннат туй»). Порядок проведения улака примерно таков: примерно за 10-15 дней до туя отец мальчика – организатор туя, приглашает к себе в дом самых почтенных по возрасту аксакалов своего и соседнего кишлаков, родственников, поваров на «маслахат оши» - совещательный плов. Перед трапезой – приемом плова участники «совещания» определяют день и порядок проведения туя, приёма гостей-наездников из дальних городов и сел, места их размещения.

Необходимо отметить, что туй – обрезание и связанная с ним игра – улак, в обязательном порядкесопровождаетсяисполнениемнекоторыхставшихтрадиционными,обрядов.Одинизтаких обрядов – это угощение гостей – наездников, которое называется «кунак».

Гости-наездники, с учетом того, откуда они приехали на туй, делятся на группы по 10-12 человек и размещаются в домах соседей и родственников хозяина туя. Продукты для угощения приносят из дома, где происходит туй. Хозяин дома, где проводится кунак, готовит пищу, накрывают дастархан, угощает гостей и создает условия для их сна и отдыха. Если хотя бы один гость будет недоволен оказанным ему приемом, то это считается большим позором не только для хозяина туя и хозяина дома, где остановились гости, но и для всех жителей кишлака.

Подобный обычай приема и размещения гостей на туях, где проводится конная игра улак, хорошо сохранились как у узбеков и кыргызов, так и таджиков Ферганской долины.

Согласно сведениям, полученным от Тожиматова Умаржана, узбека по национальности, родившегося в 1946 году в кишлаке Эски Новкат Ошской области Республики Кыргызстан и Бойзакова Кучкара, кыргыза по национальности, родившегося в 1945 году в кишлаке Сумсар Алабукинского района РеспубликиКыргызстан,а также сведениям,собранныминамиличновходе полевых исследований, за дастарханом при распределении поданного вареного барана, точнее каждой его части, дается комментарий и каждую съедобную часть делят на равные части-кусочки (по количеству гостей за дастарханом).

При раздаче их обычно дается следующий комментарий:

1.ушей – «мы должны умет слушать и понимать друг друга для взаимопонимания»;

2.мяса лицевой части головы барана – «наши лица должны быть постоянно открытыми и

желанными друг для друга;

3.языка – «мы должны постоянно общаться друг с другом и находить общий язык»;

4.мозга – «пусть наши души и мысли будут одинаковыми».

Вся эта процедура коллективной совместной трапезы за общим дастарханом служит взаимопониманию и сближению разных родов и племен. Она является демонстрацией гостеприимстваидружелюбия,взаимоуважениямеждународами.Обрядраспределениямясатакже уходит в далекую древность, берет начало со времен зороастризма, когда было принято подавать голову животного, забитого в честь жертвоприношения богам, самым старым и почтенным людям рода, сидящим за общим дастарханом, в одном кругу.

Подобный обычай – встреча, прием и размещение гостей – наездников, желающих принять участие в игре улак, хорошо сохранился до наших дней и обязательно соблюдается у узбеков, а также, кыргызов, казахов, живущих в Узбекистане в предгорьях и в горных районах, у кураминцев, живущих в Аштском районе Республики Таджикистан и в предгорных районах Наманганской и Андижанской областей Республики Узбекистан.

Подобный обычай предоставляют прекрасную возможность обсудить за дастарханом назревшие проблемы, найти их решение, да и просто отдохнуть, пообщаться с друзьями и знакомыми, что является ярким свидетельством необычного гостеприимства всех народов Средней Азии.

В рамках одной статьи раскрыть все грани народной игры «улак» весьма проблематично. Мы передсобойтакуюцельинеставим.Толькократкоостановимсянатакихегоаспектах,гдеособенно ярко проявляются межэтнические связи, а также взаимоуважение и взаимопонимание между различными этносами.

В улаке очень важным является туша животного, за которую ведется борьба в ходе игры. Видимо в Фергане первоначально таким животным была коза (Кстати, термин «улак» в переводе с тюркского переводится как «козлёнок»), потому что узбеки и кыргызы Ферганской долины эту конную игру так и называют-«улак», вотличие отказаховисеверныхкыргызов, укоторых эта игра именуется «кокбору»(«синий волк»). В таких регионах, как Ташкент, Сырдарья и Джизак и сейчас главным объектом является туша той же козы. А в самой Фергане в этом плане произошла интересная инновация: наездники борются за тушу не менее годовалого теленка (бычка).

126

Но поскольку в игру улак, проводимую в Фергане, как правило приезжают гости-наездники и из других регионов, проявляя уважение и ихобычаям, здесь,нарядус тушейтеленка выставляются и туша козы. В свою очередь, когда ферганцы приезжают на улак в другие регионы, там, наряду с тушей козы, предлагают и тушу теленка.

Еще одна инновация в проводимых в Ферганской долине народной игре улакэто введение в

правила игры положения о специальном месте, куда участники должны доставить и бросать тушу. Это место называется «марра» («рубеж»). Марра имела место в Сурхандарье, Кашкадарье, Самарканде, а в Фергане ее не было. Победителем считается наездник, совершивший с тушей круг почета в выделенном для игры пространстве. Это новшество – марра - без существенных проблем, плавно вошла и в ферганские правила игры «улак».

Следует отметить, что для улака необходимо использовать только тушу зарезанного животного – самца, независимо от того, теленок (бычок) оно или козел. Среди наездников – участниковигрыпрочнобытуетповерье,чтоеслииспользоватьтушуживотного– самки,этоможет привести к ранениям среди участников игры – как людей, так и коней.

Заслуживает внимания и правила награждения победителей. Строгие судьи («солимчи» и «бакаул») признают победителем только тех наездников, которые четко следуя правилам игры, завладев тушей, доставляют их на намеченное место, при этом какой национальности победительнаездник, или откуда он приехал, никакой роли не играют. Многочисленные зрители-болельщики доброжелательночествуюткаждогопобедителябудьонузбеком,кыргызом,таджикомиликазахом.

Надо отметить, что такие массовые игры, как улак способствовуют также формированию национального самосознания путем формировании авто- и гетеростереотипов – национальных представлений о себе и о других, также служат обеспечению и сохранению мира стабильности в регионе.

___________________________

1.BahаeddinŌgel(prof.Dr)Dündenbu’güne.TürkKültürününGelişmeÇağlariнашриTürkDünyasiAraştirmalariVakfi. Istanbul. 1998. с.786.

2.www.Ferghana.ru., Ferghana uz., www.Centrasia.ru

3.Полевые записи. Информаторы: Юлдашев Валижонхожи, коневод, родился 1937 году в селе Сарикурган, Учкуприкского райони Фергаской области, узбек; Бобоев Ото, коневод, родился 1943 году в городе Исфара, Согдийской области, Республики Таджикистан,таджик; ТожиматовУмаржан, коневод, родился 1946годувселеЭскиНаукат, Ошской области, Кыргызской Республики, узбек; Бойзаков Кучкар коневод, родился 1945 году в селе Сумсар Алабукинской

района Кыргызской Республики, кыргыз.

Исаева А.И.

к.и.н., ассоциированный профессор Казахского национального женского педагогического университета

Баудиярова Қ.Б.

к.и.н., доцент Казахского национального университета имени аль-Фараби

ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ОТБАСЫ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНА РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҢ ӘСЕРІ

Неке тұрақты болып, отбасы шайқалмай өмір сүруі үшін жоғарыда көрсетілген отбасылық факторлармен қатар, жұбайлардың әлеуметтік-экономикалық және материалдық сипаттары, шаруашылық-тұрмыстық өмір сүру ортасы, білімі мен мәдени дәрежесі, ұстанатын әдет-ғұрыптары және т.б. әсер етеді.

Неке тұрақтылығына әсер ететін келесі факторлар – жұбайлардың әлеуметтік, ұлттық сипаттары, өмір сүру ортасы, материалдық жағдайы, білімі мен мәдени дәрежесі, ұстанатын әдетғұрыптары. Бұлар отбасы мүшелерінің қабілетіне, адамгершілігіне, жауапкершілікті сезіне білуіне байланысты. Отбасы – қоғамның бастапқы ұясы болғандықтан, ол әлеуметтік, қоғамдық дамуда маңызды рөл атқаратын құрылымның негізі. Сондықтан отбасы мүшелерінің арасындағы қарымқатынастаререкшеміндеттергенегізделеді.Оныңмазмұныатқаратынқызметіарқылыанықталады. Басқаша айтсақ, отбасының мазмұны мен қызметі өзара тікелей байланысты. Неке тұрақтылығына әсер ететін факторлардың бірі – отбасы қызметі, қоғамның тарихи жағдайына, қоғамдық талапқа

127

сай өзгеріп отырады. Оның әрбір қызметін мәңгілік деуге болмайды, оны қоғам өмірінен, оның талабынан бөліп қарауға да болмайды [1, с. 23-25].

Отбасының келесі міндеті материалдық-экономикалық қызметі. Бұл отбасының табысы мен шығыны, өмір сүру, меншікті қорландыру, үй шаруашылығын жүргізу т.б. мәселелері. Отбасының бұл қызметі қазіргі уақытта бірініші маңыз алды, себебі нарықтық экономикаға байланысты халықтың әлеуметтік жағдайы төмендеп кетті. Сонымен отбасы мүшелерінің (әсіресе көп балалы отбасында) экономикалық тәуелділігі артады. Барлығы сайып келгенде, неке тұрақтылығына өз әсерін тигізді.

Отбасының мүшелері (әсіресе жұбайлар) шаруашылық-тұрмыстық қызметін бірігіп атқаруы қажет. Қазақта: «Үйлену оңай, үй болу қиын», «Бас екеу болмай, мал екеу болмайды» деген нақыл сөздербар.Оныңмәнісіотбасылықөндірістіұйымдастырукерек,отбасылық меншікті қорландыру, үй шаруашылығын жүргізу қажет деген сөз. Табыс табу, отбасы мүшелерінің экономикалықматериалдық жағын қамтамасыз ету, оларға қамқорлық жасау ата-ананың парызы, отбасының тұрақтылығы да осыған байланысты. Бұрынғы кезде әйел үй жұмысын атқарды: бала тапты, оны тәрбиеледі, ал ері шаруашылық жұмысын жүргізді, отбасының экономикалық дербестігіне жағдай жасады. Қазіргі қоғамда өзгешеліктер бар. Көп жағдайда әйелдер ерлермен бірдей жұмыс істейді. Олардың шаруашылық-тұрмыстық қызметтерді бірігіп жүргізуін қоғамның өзі талап етіп отыр. Отбасында тұрмыстық мәселелерді шешумен қатар әдет-ғұрыптар да іске асырылады. Отбасы мүшелерінің, туған-туысқандарының туған күндері, оқуға бару, оқу бітіру, жұмысқа орналасу т.б. мерекелік күндер өткізіледі. Бұларды да ортақтасып өткізу қажет.

Отбасы мүшелері міндетті түрде қоғамдық еңбекке қатысады, оның тұрмысқа қажетті күнделікті отын, су, жылу, жарық сияқты аса зәру нәрселері коммуналдық-қоғамдық қызметке тәуелді. Отбасының қоғамдық өмірмен байланыстылығы отбасының ішкі жағдайында бұрыннан қалыптасқан дәстүрлеріне жаңа өзгерістер енгізбей қоймайды. Осыған байланысты қазіргі отбасыныңтұрмысжағдайынакөпжаңаөзгерістеренді.Адамдардыңталғамы,көзқарастары,мінезқұлықтары да жаңа негізге ауысты. Мұның барлығы отбасындағы қарым-қатынасқа да өз әсерін тигізді. Жаңа өзгерістер отбасы тәрбиесін бір жағынан, ұйымдастыруға қажетті мүмкіндікті молайтып жатса, екінші жағынан, отбасы өміріндегі ата-ананың балаға жасайтын ықпалын азайтып таотырғантәрізді.Қоғамдықеңбекпенкөпайналысатыната-аналардыңбірқарағандабаламенбірге болуға, оның іс-әрекетін, ойынын, демалуын қадағалайтын уақыты аз сияқты көрінеді. Соған қарамастан отбасындағы рухани тәрбиені жақсартуға тырысу қажет [2, 11-12 бб.].

Отбасы – шағын ұжым болғандықтан, оның мүшелерінің әрқайсысының өздеріне тән әдетғұрпы, қалыптасқан дәстүрлері, мінез-құлық өзгешеліктері болады. Олардың бір-бірімен ынтымақтығы, ұйымшылдығы, тіл табысуы, бір-біріне сенімі болуы тиіс. Отбасы мүшелерінің бірін-бірі ардақтауы, құрметтеуі, тыңдауы осы қасиеттерінің қай дәрежеде екендігіне тікелей байланысты. Отбасы дәстүрі тұрмыстық-гигиеналық жағдайдан бастап, мүшелерінің мінез-құлық, ұғым-сенімдеріне дейінгі жағдайларды қамтиды. Мәдениетті, ұйымшыл, ынтымақты отбасында әр бір күнделікті істің тәртібі орнайды. Тамақ ішудің, демалудың, кино, теледидар көрудің, қызмет істеудің, тіпті моншаға түсудің т.б. белгілі тәртібі, ережелері қалыптасады.

Қазіргі отбасы мүшелерінің бас қосуы әлеуметтік проблемаға айналып отырған тұста, кешкі асты, астан кейінгі уақытты, демалыс күндерін отбасы мүшелері түгел бірге болатын жағдайға айналдырудың маңызы ерекше. Көптеген отбасы бұған онша мән бермейді. Отбасы мүшелерінің дастархан басындағы өзара шүйіркелесіп әңгімелесуінің өзі бір-біріне деген сенімділікті, рухани жақындықты арттырады. Дастархан басындағы мәжіліс ақылға сиымды, мәдениетті, ұлағатты болса, отбасы мүшелеріне адамгершілік ережелері мен нормаларының ұғымын, жақсы әдепті қалыптастырады. Ерлі-зайыптылардыңбілімдәрежесініңтүрліболуы өзаратүсініспеушілікке алып келеді [3, с. 98].

Неке тұрақтылығына келесі әсер ететін фактор – жұбайлардың біліми және мәдени дәрежесініңәртүрліболуы.Соғанбайланыстыішкіотбасылыққатынастаөзгеріпотырады.Отбасы мүшелерінің рухани дәрежесі көптеген жағдайда отбасында қалыптасқан әдет-ғұрыптарға, салтдәстүрлергедебайланыстыболыпкелетініақиқат.Қоғамдықөмірдіңілгерідамуы,оныңәлеуметтік жағынантезқарқыналып,отбасыөмірінқалыптастыруда,біздіңзамандастарымыздыңалдынажаңа міндеттер мен талаптарды қояды. Себебі, қоғамның әлеуметтік дамуы отбасының қоғамдық өмірмен байланысын барған сайын күшейте түседі. Бұл байланыс отбасының материалдық және рухани-мәдени жағынан қоғамдық өмірге бүтіндей бағыныштылығының нәтижесі.

Білім беру отбасы үшін мәдени және тәрбиелік сияқты маңызды функцияларды орындайды. Жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторларының бірі бола тұра, білім беру қоғамның бір адамнан

128

немесе топтан басқасына құндылықтарды, шеберлікті және білімді өткізетін процесті білдіреді. Мәдени институттар сияқты білім беру де белсенді және шығармашылық іс-қимылға икемді тұлғаның көпжақты дамуының қалыптасуына бағдарланған.

Неке тұрақтылығына жұбайлардың білім дәрежесі де тікелей әсер етеді. Осы мақсатта объектіміз болған Оңтүстік Қазақстан аймағы бойынша халықтың білім дәрежесін көрсеткенді жөн дейміз.1989жылменсалыстырғанда қазіргі таңдабілімалушыларсаны күртөскенжәне тәуелсіздік алғаннан бергі жоғарғы оқу орындарының саны көбейген. Елбасымыз

Н.Ә. Назарбаев 2005 жылғы халыққа жолдауында: «Жоғарғы оқу орындарының міндеті – әлемдікстандарттардеңгейіндебілімберу.Алжетекшіоқуорындарыныңдипломдарыкүлліәлемде танылуы тиіс. Біздің әрбір қазақстандықтың жоғары білім алуына нақтылы кепілдік беруіміз керек. XXI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» - деп жоғары білім алудың маңыздылығын атап көрсетті» [4, 97 б.].

Жас ұрпақтың өнегелі, ойлау және дене дамуы процестеріне әлеуметтік бақылау жасау білім берудің әлеуметтік маңызды функцияларының бірі болып табылады. Адамдар алған білімін құжаттың (диплом, аттестат) көмегімен куәландырумен қатар, білім адамды алған кәсіби даярлығына сәйкес, әлеуметтік жүйедегі орнын қамтамасыз ететін мәртебені қалыптастыруға белгілі түрде әсер етеді.

Білім алу жастардың танысып-білісуіне, ортақ қызығушылықтың тууына, өзара түсінісуіне әкеледі. Жұбайлардың білім дәрежесінің бірдей болуы көзқарастарының ортақ болуына, мәдени және отбасылық құндылықтарды бағалауғакөмектеседі.Білімберу,осылайша неке тұрақтылығына әсер ететін факторлардың бірі болып табылады.

Жоғарыда көрсетілген білім беру жүйесіне сай Оңтүстік Қазақстанның Алматы, Жамбыл, Түркістан, Қызылорда облыстары бойынша жұбайлардың білім дәрежесі түрліше. 1999 жылғы санақ көрсетуі бойынша Алматы облысындағы некедегі жоғарғы білімі барлар – 83,3 % құрайды. Аяқталмағанжоғарғыбілімібарлар– 49,8%болса,арнайыортабілімібарлар– 77,8 %.Келесікезек некедегі әйелдер бойынша жоғарғы білімі барлар – 69,3 %, аяқталмаған жоғарғы білімі барлар – 44,5 %, арнайы орта білімі барлар – 68,4 % үлес салмағына ие.

Некедегілердің барлық көрсеткіштері бойынша Алматы облысында білім алу жөнінен ерлер әйелдерден асып түседі. Бұл әйелдердің тұрмысқа шығуына байланысты оқуға түсе алмауы немесе оқуды аятамауының нәтижесі. Оны 1 кестеден көреміз.

Кесте 1 – Алматы облысы бойынша некедегілердің білім дәрежесі [5, с. 77]

	Облыстар	Некеге тұрмағандар		Некеге тұрғандар		Ажырасқандар
		саны	%	саны	%	саны	%
	Ерлер	164 192	31,7	319 096	61,5	14 470	2,8
	Жоғарғы	5 322	10,9	40 789	83,3	1 058	2,2
	білім
	Аяқталмаған	2 554	45,1	2 821	49,8	66	1,2
	жоғарғы
	Арнайы орта	14 115	15,7	70 086	77,8	1 702	1,9
	Әйелдер	120 981	21,4	319 447	56,6	81 987	14,5
	Жоғарғы	7 435	12,7	40 645	69,3	4 652	7,9
	білім
	Аяқталмаған	2 403	43,5	2 459	44,5	261	4,7
	жоғарғы
	Арнайы орта	16 363	12,9	86 358	68,4	10 439	8,3
				129

Жамбыл облысы бойынша жоғарғы білім алушылар саны 1999 жылғы санақ көрсетуі бойынша біршама өскен. Некедегі ерлер бойынша жоғарғы білімі барлар – 83,8 %, аяқталмаған жоғарғы білімі барлар – 33,0 %, арнайы орта білімі барлар – 78,3 %. Некедегі жоғарғы білімі бар әйелдер – 66,7 %, аяқталмаған жоғарғы білімі барлар – 29,0 %, арнайы орта білімі барлар – 67,7 %. Некеге тұрмағанерлержәне әйелдербойынша аяқталмағанжоғарғы білімі барлардыңүлес салмағы жоғары. Бұл жастардың жоғарғы оқу орындарына түсіп, белгілі бір себептерге байланысты оқуды тастап кетуінің нәтижесі.

Кесте 2 – Жамбыл облысы бойынша некедегілердің білім дәрежесі [5, с. 77]

Облыстар	Некеге тұрмағандар		Некеге тұрғандар			Ажырасқандар
	Саны	%	Саны		%	Саны	%
Ерлер	102 217	31,9	196 429		61,3	8 885	2,8
Жоғарғы	3 715	9,7	31 966		83,8	887	2,3
білім
Аяқталмаған	4 304	63,9	2 227		33,0	39	0,6
жоғарғы
Арнайы орта	7 637	14,3	41 887		78,3	1 216	2,3
Әйелдер	76 717	21,7	196 614		55,8	50 386	14,3
Жоғарғы	5 582	12,7	29 279		66,7	3 619	8,2
білім
Аяқталмаған	3 780	62,8	1745		29,0	168	2,8
жоғарғы
Арнайы орта	8 541	11,3	50 978		67,7	6 802	9,0

Қызылорда облысы бойынша некедегі ерлердің көрсеткіші төмендегідей: жоғарғы білімі барлар – 84,4 %, аяқталмаған жоғарғы білімі барлар – 42,5 %, арнайы орта білімі барлар – 76,7 % құрайды. Әйелдердің ішінде жоғарғы білімі барлар – 57,2 %, аяқталмаған жоғарғы білімі барлар – 29,7 %, арнайы орта білімі барлар – 70,7 % үлес салмағына ие. Оны кесте 27-ден көреміз.

Кесте 3 – Қызылорда облысы бойынша некедегілердің білім дәрежесі [5, с. 77]

Облыстар	Некеге тұрмағандар		Некеге тұрғандар			Ажырасқандар
	Саны	%	Саны		%	Саны	%
Ерлер	68520	36,0	111935		58,8	4877	2,6
Жоғарғы	2 250	11,0	17 294		84,4	471	2,3
білім
Аяқтал-
маған	1 410	55,1	1 086		42,5	10	0,4
жоғарғы
			130