56

сакские племена, занимавшие территорию Казахстана, имели уже собственный сложившейся стиль до того как они проникли на земли Передней Азии [8].

На основании сопоставления памятников древности различных стран, многие ученые, в том числе и С.И. Руденко, пришли к выводу, что в те далекие времена скифский звериный стиль оказывал влияние на искусство многих племен и народов Передней Азии: на ассирийское, вавилонское, урартийское, мидоперсидское, маннейское и другие.

Отметим также, что на основании имеющихся фактических материалов М.К. Кадырбаев убедительно доказывает, что скифский звериный стиль появляется в Казахстане значительно раньше, чем в причерноморских степях.

Отметим основные особенности в изображении животных: древние мастера, населявшие Среднюю Азию и Казахстан, всегда обобщали формы, подчеркивая при этом наиболее характерное и никогда не опускаясь до рабского копирования природы [9].

Алтайские произведения искусства имеют много общего с ранними произведениями искусства скифов Северного Причерноморья, близкими по времени, и с произведениями искусства Передней Азии.

ПлеменажеАлтая,допоходаАлександраМакедонскоговАзию,черезсреднеазиатскихсаков непосредственно поддерживали связи с цивилизованными народами Передней Азии, что особенно отразилось в алтайском искусстве 5-4 вв. до н.э.

Для искусства Центрального Алтая (Башадарские и Туэктинские курганы середина 6 в. до н.э.) характерен особый стиль в изображении животных - расчленение их тела системой завитковитреугольников.Воспроизведениегрифов,львиныхиорлиныхгрифоновужепоявляются, но они единичны [10].

В произведениях искусства племен, оставивших первый и второй Пазырыкские курганы (вторая половина 5 в. до н.э.), особенно в изображениях животных, наиболее ярко проявляются связи с искусством Передней Азии.

Переднеазиатские элементы в искусстве скифских племен, в том числе и алтайских, обычно объяснялись переднеазиатским влиянием или заимствованиями из переднеазиатского искусства. Такое объяснение вряд ли правильно.

Если скифские или сакские племена - азиатского происхождения, то естественно, что до их расселения на запад - в Причерноморье и на север на Алтай, они жили вместе с другими скотоводческими племенами Передней Азии. Соприкасаясь с цивилизованными народами Ближнего Востока, они воспринимали различные элементы культуры, внося и свой вклад в сокровищницу этой культуры - в искусство [11].

Большой комплекс золотых у крашений (в основном элементы декора одежды и оружия) обнаружен при раскопках богатых курганов 7-6 вв. до н.э. в Чиликтинской долине (Восточный Казахстан). В большинстве своем чиликтинские находки - это золотые аппликации, мастерски вырезанные из фольги, которые наклеивались на ткань или дерево. В Чиликте уже наблюдается стремление к полихромности. Замечательны рельефные бляшки в виде лежащего оленя. Они также наклеивалисьна тканьили кожу. Образблагородного оленя известен попамятникам эпохинеолита. В связи с этим можно говорить о том, что в сакском искусстве в трактовке образа оленя местная традиция органически соединялась с ближневосточными заимствованиями. Во всем скифо-сакском мире золотой олень был символом солнца, рождающейся и умирающей природы, а его рога - побеговдреважизни.Вцеломчиликтинскиезооморфныеобразысогласуютсясизвестнымвразных мифологиях членением мира: птица-верх, небо; хищные и нехищные звери - середина, земля: рыбы

– низ, вода. С развитием государственности у саков такая символика переосмыслялась и стала служить для обозначения власти [12].

Иссыкские находки дали новый толчок многолетним спорам специалистов о происхождении искусства звериного стиля, о его прародине.

Среди произведений искусства из кургана Иссык нет предметов явно переднеазиатского происхождения или скопированных из древнеиранских образцов, но есть значительное количество предметов, изготовленных под сильным влиянием художественных особенностей и техникостилистических приемов искусства Передней Азии. Например, такие сцены как терзание хищным зверем парнокопытного животного.

Вероятно, поэтомуискусство звериного стиля вСибири иТуве, вСреднейАзиииКазахстане, в Причерноморье и в Подунавье появляется внезапно, в развитом виде. Произведения искусства, созданныемастерами,отдельныеобразыисюжетыиссыкскихсокровищдоведеныдосовершенства и превосходят по реалистичности и технике исполнения эталонные образцы прародины звериного

151

стиля. Вклад в развитие искусства звериного стиля в VII-V вв. до н.э. евразийских племен чрезвычайно велик [13].

Степная культура противостояла культуре соседних оседлых народов: скифское искусство - ассиро-ахеменидской, гуннская культура - китайской. Хотя все это происходило там, где можно было бы их сблизить: это сцены охоты и столкновения животных [14].

Скифы любили украшать одежду различными узорами, у них видимо, была распространена татуировка. Узоры содержали символику, связанную с родовыми и племенными представителями и имеющую религиозный характер. Религиозный стиль узоров заключался в стремлении людей путем нанесения определенных знаков оградить их носителя от влияния злых сил [15].

Большинство иссыкских изделий изготовлено из металла техникой литья, штамповки, тисненияигравировки,ввидекруглойскульптуры,горельефа,барельефаиплоскостныхсилуэтных изображений.

Иссыкское искусство звериного стиля - это синкретическое искусство, сплав двух компонентов: самобытного и заимствованного.

Великолепная бляха с изображением крылатого барса. Животное касается задней лапой зубчатых пластин - стилизованного изображения гор. Большинство иссыкских крупных блях в виде животных выполнены в низком рельефе. Глаза, ребра, скулы переданы гравировкой в виде точек, овалов, скобок, запятых, S-образных знаков и линий, как на уплощенных рельефах и линеарных изображениях Ассирии и Ахеменидского Ирана. Иссыкские мастера предпочитали выразительные линии профиля с экспрессивной деформацией [16].

Одна из пар поясных блях демонстрирует в зеркальном отображении сцену терзания коня хищником с телом льва, крыльями и козлиными рогами. Динамичная композиция построена на плавной линии, напоминающей изгиб латинской буквы S. Эта линия, увлекаявзгляд зрителя,задает ритм движения всей композиции и, с точки зрения теории искусства, рассматривается как «линия красоты», создающая гармонию. Блестящее владение всеми художественными приемами свидетельствует о высоком уровне искусства у евразийских кочевников.

Отдельные образы в искусстве древних номадов - реальные или фантастические - сфинксы, грифоны, кентавры, кошачьи хищники, свернувшиеся в кольцо, травоядные и хищники, сцены терзания и т.д. отражают действительное состояние души, мировосприятие и мифопоэтические представления конного кочевника [17].

Далее следует определить стилистику скифо-сакского звериного стиля Передней Азии, основные стилистические особенности которой прочитываются в ювелирных изделиях выше рассмотренных курганов.

В 7 в. до н.э. во время царствования Ашшурбанипала проявляется наибольшая выразительность ассирийского искусства. В ассирийской архитектуре, так же как и в вавилонской, органически сочетались скульптура, роспись и изразцовая орнаментация. Изображались крылатые быки или львы с человеческими головами (мифические покровители дворцов), герой месопотамского эпоса непобедимый Гильгамеш, воспроизводились также сцены военного характера [18].

В начале 1 тыс. до н.э. произведения ассирийского искусства по своему характеру были торжественны и статичны, то позднее их содержание становится более жизненным, а композиция - более сложной. Особого совершенства художники достигают при воспроизведении животных. Это можно видеть в изображениях умирающей львицы, льва изрыгающего кровь, бегущего стада и в других рельефах дворца Ашшурбанипала в Ниневии [19].

Таким образом, переднеазиатское искусство является результатом творчества ряда племен и народов в течение многих веков. В персидском искусстве большое место занимали мотивы животного мира.

Различные животные - львы, горные козлы, лани, дикие быки - изображались и по одному, и в геральдическом сопоставлении, в расположении рядами. Кроме животных, типичных для фауны Передней Азии, часто воспроизводились такие фантастические животные, как ушастые грифы, орлиные и львиные грифоны.

Композиционно весьма характерны сцены нападения хищников, главным образом львов, на парнокопытных, сцены охоты, сцены военного и религиозного характера. Геометрические формы и мотивы мира растений (крути и треугольника, розетки, пальметки, бутоны и цветки лотоса) играли незначительную роль.

Причем это характерно не только для искусства Персии, но и для искусства всей Передней

Азии.

152

Взверином стиле выразились древнешумерские и скифские формы общественного сознания,

вкаких все космические и социальные силы выступали в звериных обличиях. Даже божественное могущество изображалось как власть над зверем. В искусстве 7-6 вв. до н.э. ощущается влияние

древнего Шумера.

Особенностью звериного стиля является передача зверей чаще всего в движении, с подчеркиванием силы зверя и нанесением мышц в виде орнамента на поверхности тела. Иногда художник всю фигурузверя превращал в орнаментальныйсюжети тогда,толькопоконтуруможно узнать зверя или его часть. Характерным для этогонаправления являютсясцены борьбы животных, изображаемых иногда в неестественных позах [20].

Такимобразом,проследивисториювозникновенияскифо-сакскогозвериногостиля,опираясь наисследованияученых,археологовиспециалистоввданнойобластиискусства,мыубедились, что гипотеза о происхождении рассматриваемого стиля в Передней Азии остается открытой. Так как путем не только проработки материалов и научных исследований специалистов, но и при ближайшем его рассмотрении в частности, таких курганов как: Иссык, Пазырык, Чиликты, нами было выявлено ряд особенностей в ювелирном производстве: в способах изготовления, и в некоторых стилистических особенностях. Подводя итоги, мы отметили, что такие особенности как: нападения хищников, главным образом львов, на парнокопытных, сцены охоты, сцены военного и религиозного характера, сцены борьбы животных, изображаемых иногда в неестественных позах, причем это характерно не только для искусства Персии, но и для искусства всей Передней Азии.

Из этого следует то, что путем сравнительно-сопоставительного анализа памятников Передней Азии и Казахстана мы, во-первых, определили, что скифо-сакский звериный стиль зародился гораздо раньше датируемой даты зарождения в Передней Азии. Во-вторых, путем анализастилистикиизображенияживотныхвПереднейАзиииКазахстанемыопределилисходство и различия технических и художественных приемов изображения того или иного животного.

___________________________

1. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В четырех томах. Том-1. - Алматы: Атамура. 1996.-

544 с.

2.Там же.

3.Емаханов А., Акишев К., Акишев А. Древнее золото Казахстана - Алматы:

4.Руденко С.PL Искусство Алтая и Передней Азии (середина I тысячилетия до н.э.) -М., 1961г.

5.Евразийский народ Саки - Алматы: Болашак балапандары, 2006 - 248с.

6.Там же.

7.Там же.

8.Искусство Казахстана.

9.Там же.

10.Руденко СИ. Искусство Алтая и Передней Азии (середина I тысячилетия до н.э.) -М., 1961г.

11.Там же.

12.Емаханов А., Акишев К., Акишев А. Древнее золото Казахстана - Алматы:

13.Евразийский народ Саки - Алматы: Болашак балапандары, 2006 - 248с

14.Груссе Р. История Казахстана в Западных источниках ХП-ХХ вв. - Алматы: Санат. 2005. - 286с.

15.Асан Бахти. Шумеры, Скифы, казахи - Алматы: Кочевники; 2002.- 216с.

16.Евразийский народ Саки - Алматы: Болашак балапандары, 2006 - 248с

17.Ундасынов И.Н. История казахов и их предков. Часть I. Наши предки (II тысячилетие до н.э.-XII век н.э). - М.:

Леном, 2002. - 160с.

18.Там же.

19.Кадырбаев А.Ш. Сакский воин-символ духа предков. - Алматы: Казак, энциклопедиясы,1998 - 128с.

20.Асан Бахти. Шумеры, Скифы, казахи - Алматы: Кочевники; 2002.- 216с.

Бірлесбек С.

магистрант, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

ЛИРО-ЭПОСТЫҚ ЖЫРЛАРАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІНІҢ КӨРІНІСІ

Салт – дәстүрлі қазақы ортада ежелден орныққан әдет-ғұрыптық жосындардың, ырымтиымдардың, сан-алуан институттардың, әлеуметтік қатынастардың нормалары мен принциптерінің қажеттілігін және дағдылы атқарылу тәртібін білдіретін көп мағыналы категория

[1, 96б].

153

Лиро-эпостық жырлар – лирикалық әрі эпикалық шығарма. Оқиға желісі бірін-бірі құлай сүйген екі жас арасындағы махаббатқа құрылады. Көпшілігінің оқиғасы сүйгеніне қосылуды аңсаған,жастарғаескісалт-санақарсытұрып,мертқылуменаяқталады.Лиро-эпостықжырларларда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, көңіл-күйі көбірек суреттеледі. Оларда реалистік және романтикалық көріністер сабақтаса келіп, реалистік әдіс басым жатады. лироэпостық жырларда кейіпкерлер батырлар емес, карапайым адамдар. Екі жастың бір -біріне деген сүйіспешілігін жырлайтын эпостарда, негізінен, махаббат отына жанған қыз бен жігіттің қосыла алмай, трагедияға ұшыраған тағдыры баяндалады. Әдетте, олардың бақытына кедергі болатын нәрсе -ата- аналардың қарсылығы немесе қызға ғашық басқа жігіттің жауыздығы , иә болмаса екі рудың араздығы болып көрсетіледі [2, 88б].

Қазақтың салт-дәстүрлерінің бір бөлігі отбасылық қарым-қатынастардан тұрады. Халықтың рухани қазынасын, ырым-тиымдары мен танымын сіңірген лиро-эпостық жырларда бұл дәстүр көптеп кездеседі. Бүгінге дейін шырғасы шықпай сары майдай сақталып келе жатқан ата жолмен құда түсіп, қызды қалыңмалмен алатын қазақтың дәстүрлері қай кезеңнің лиро-эпостық жыры болсын, анық көрініс тапқан. Қалыңмал – күйеу әкесінің қалыңдық үшін қыз әкесіне беретін малы. Қалыңмал, яғни қалыңдық үшін берілетін мал, байырғы қазақ тұрмыс-салтында бірнеше кезеңнен тұратын құдаласу үрдісінің алғашқы және қалыңмал 406-дан аса маңызды актісі болып саналады. Қалыңмалды ықшамдап «қалың» деп те атаған. Құдаласудан бұрын әуелде жігіт әкесінің сенім білдірген адамдары – жаушылары қыз әкесінен рұқсат, қалыңмалдың мөлшері мен құда түсетін уақытжөнінде хабаралыпкеледі.Құдалыққа дәнекерболғаны үшінжаушыға «құдаластық шегедей мықты болсын» деп шеге шапан жабады. Қыз әкесінің мақұлдаған ойын білгеннен кейін, оның аулына құда түсушілер келеді. Алдымен, бірінші кезеңде қалыңмалдың мөлшері, бөлігі, берілетін уақыты нақтыланып анықталады. Құқықтық жақтан бұл кезең аса жауапты болып есептеледі. [3, 405б ] Қазақтың осы қадірлі дәстүрі «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырында көрініс табады:

«…Үйде қатын ұл тапсын ұл тапсын, құй қыз тапсын, Қалыңмалмен берейін деген екен» [4,15б].

Қалыңмалдың мөлшері құдалардың байлығы мен абройын көрсететін болған. «…Екеуі айдалада құда болып, Жүз жылқы , қырық қара нар берген екен» [4,15б].

Осыған қарағанда біз Қарабай мен Сарыбайдың да өз кезегінде өте бай адамдар болғанын аңғарамыз. Қазақтың қалыңмалы туралы зерттеулер жасаған бірнеше орыс ғалымдары мынадай пікір келтіреді. А.Левшин қалыңмалдың ауқатты адамдар мен қолы қысқа шаруалардығң арасында екі түрлі екенін айтады. Кедейлер бес-алты қоймен тоқталса, байлар жүздеген тіпті, мыңдаған жылқы мен құл беруге дейін барады дейді. «Екі кедей құда болса ортасында дорба жүреді, екі бай құда болса ортасында жорға жүреді, кедей мен бай құда болса зорға жүреді» -деген қазақтың мақалымен астарлас болса керек. Д.Андре де кіші жүз қазақтарының қалыңмал мәселесін зерттеу барысында 19 ғасырдың өзінде 47 ірі қаралық қалықмал мөлшері сақталғанын айтады. Қалыңмал төленіп болмайынша, қызды әкете алмайтын болған. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасыр басындағы АягөздегіқалыңмалалусалтытуралыжақсыдеректерқалдырғанҚұрбанғалиХалидиқалыңмалдың сөз төркінін «көп мал»және «қалыңдық»сөздерімен байланыстырады. «қалыңдық»сөзі қалың, көп мал беру арқылы алатын адам ретінде қаралады.

Қарабай кең пейлге енген екен, Сөйлескеннен көп қызық көрген екен. «Мінекей, бергенімнің алды осы»деп, Қарғыбау Айбас құлды берген екен. [4, 15 б ]

Қарғыбау / құдалықтың қарғыбауы – қалыңмалдың сыртында берілетін мал. Дәстүрлі ортада құдаласқанкездеқалыңмалдыңсыртындақұдалыққарғыбаудаймықты,берікболсындепырымдап, кепілдікке мал береді. Оны құдалықтың қарғыбауы деп атайды. Қарғыбаудың мәні мен мөлшері туралы Л.Ф. Баллюзектің былай деп келтіреді Қарғыбау – құдалықты бекіту мақсатында кепілдікке берілетін 1 жылқы немесе 10-60 сом күміс (қалың малдың ішіне кірмейді). Егер екі жақ белгілі бір жәйттерге байланысты құдандаласа алмай қалса, онда Қарғыбау қайтарылмайды, яғни күшсіз болады. Аталмыш жайтты қыз беруші жақ кемсітушілік, менсінбеушілік деп санап, екі жақтың қатты араздасуына дейін апаратын кездері де болады. Бұндай жағдайда қызға «қарғыбаулы қыз», «айттырылған қыз», «басы ноқталы қыз» сынды аттар тағылады. [3, 473 ]

Жырда қарғыбаудың орнына мал да, ақша да бермейді. Құл ретінде адам береді. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры өте көне дәуірге жататындықтан, феодалдық қоғам анық байқалады. Яғни,қарғыбауретіндеайдаладааңатыпжүргенҚарабайАйбасқұлдыбереді.«...Қалыңмалретінде

154

күң мен құл беру әдетінің ертеректе хандар мен билер, сұлтандар мен төрелер арасында болғанын қазақ эпостары дәлелдейді»-дейді Х.Арғынбаев [5, 171б] «Қыз Жібек» жырында Төлегеннің жолдасы Шегеннің:

Енді отырыс болмасын, Құдаларға барайық. Барып бедел салайық. Мал жеткенше мал беріп, Малға қоса жан беріп,

Құдаларды алайық-деген [6, 246б] өлең жолдары осыған дәлел бола алады. Қарғыбауретінде адам қоса беру дәстүрі 19 ғасырдың аяғына дейін Әулиата жерінде сақталған.

«Қозы Көрпеш– Баянсұлу»жырында көрініс тапқантағы да бірқазақтыңдәстүрі «Сүйінші». Қарабай мен Сарыбай аң аулап жүріп бел құда болып, малдарын атап жатқанда үйдегі босанған бәйбішелері туралы хабар айтып сүйінші сұрап келеді:

Екі бай аңға шығып жүрген екен, Бір адам «Сүйінші» деп келген екен. Қатыным ұл тапты деп қуанғаннан,

Жүз жылқы сүйіншіге берген екен [4, 16б]. «…Қатыным қыз тапты деп қайғы қылып,

Тайлы бие сүйіншіге берген екен. Қызбен ұлдың айырмашылығы және сүйінші туралы тоқталу. «Ұл түтін, қыз күтім». Ұл қара шаңырақ иесі болғандығы. Арнайы еңбектерден қарау.

Сүйінші – қуанышты хабарды жеткізу, және ол хабарды жеткізген адамға берілетін сыйлық. Жақсылықты хабарлауды халық тілінде сүйінші сұрау деп те атайды. [1, 223б]

Қазақ халқының салт-дәстүрін құрайтын тағы бір үлкен арна балаға байланысты. Баланың іңәлап дүние есігін ашуы, оның өсу барысындағы түрді ырымдар мен жөн-жоралғылар бәрі де қазақтың құнды мәдениеті болып саналады. Мейлі, қай кезеңдегі лиро-эпостық жырларды алып қарасаң да бала туралы жасалған салт-дәстүрлердің бүгінгі күнмен үндесіп, сабақтасып жатқанын аңғарасыз.

«…Бабай түкті Шашты Әзиз ақтап келіп, Қозы менен Баянның атын қойды.

АТ ҚОЮ – тіршілік циклі ғұрыптарындағы отбасылық, әулеттік жора, дүниеге келген сәбиге ат қою, есім беру рәсімі. Дүниеге келген нәрестеге ат қою ғұрпының ұстанымдары мен атқарылуы бағзы замандардан бері қалыптасып келе жатқан анимистік, тотемдік, магиялық наным-сенімдермен тікелей байланысты жүргізілді. Қазақта қалыптасқан салт бойынша, балаға Азан шақырып ат қою – ауылдың абыройлы ақсақалына немесе құдайы не құрметті қонаққа бұйыратын құрмет. Бұл рәсім баланы бесікке салардың алдында орындалады: мал сойылып ағайын-туыс, көрші-көлем шақырылады, ет желініп болған соң, құндақтаулы баланы ақсақалдың қолына береді. Ақсақал баланың құлағына жақын «Сенің атың Пәленбай» деп, үш мәрте қайталайды. Баланың атынқойғанақсақалғашапанжабылып,құрметкөрсетіледі.Жиналған меймандар«Атыңа затың сайболсын,ел аза-маты бол!»деп,балаға тілектерінайтып,бата беріледі. Ертеде нәресте ұл болса, дәулетті отбасылар шағын бәйге, тіпті балуан күресі де өткізіледі, кейде қызықты болсын деп, әйелдерді жарыстырып «жаяу бәйге» ұйымдастырған (толығырақ қ. Бесікке салу). Байырғы кезде, әсіресе, жаугершілік заманда, ер бала туа салысымен азан шақырып ат қоймаған [7, 235б].

Ноғайдың Сұлтанғазы бір мырзасы, Шақырыпты Сарыбайдың ерулікке.

Ерулік– отырықты отбасылардың жаңа көшіп келген отбасына беретін сыйы. Мысалы, еру отырған үйдің қасына немесе маңайына басқа бір үй көшіп келіп қонса, үй салып кірсе, оған еру отырған үй ет асып, шай қайнатып, тіпті, мал сойып, оны «ерулік» деп апарып береді немесе үйіне шақырып дəм татқызады. «Ерулік» – еру отырған елдің жаңа келген көршілеріне көр сет кен құрметі, «дəм-тұзымызжарасқантату-тəтті көрші болайық» деген ізгі ниеті мен көңіл күйін білдіруі

[8, 243б].

Жарасты әрі әдемі дәстүрдің бірі осы сәлемдеме. Ол адамдардың бір-біріне деген сыйластығының, құрмет тұтуының айқын белгісі. Көптен көрмей сағынысқан адамдардың бірбіріне жіберген қымбат бұйымы, асыл заты немесе жеңсік тағамы, қысқы сыбағасы. Оның қымбат, бағалы болуы шарт емес. Сәлемдеме келген адам жіберген адамға ақ батасын, шын ризалығын білдіріп, қатты қуанады. Үлкендер мұндайда көзіне жас алып, оны көрші-көлемдеріне, балаларына айтып мақтанады, сол адамды еске алады. Сәлемдеме – адамды адамның ұмытпай жүруінің, берік

155

достығының, адал көңілінің алтын кілті. «Сәлем берген саулық береді» дейді халық. Ал сәлемдеме берудің мән мағынасы одан да биік.

«...Сәлемдеме бұйымы көп болсын деп, Алтын сандық ақ жамбы оны да алды.»

Жырда Баян сұлу Қозыға бес түрлі сәлемдеме беріп жібереді.

Жоқтау – қайтыс болған адамның өмірден озғанға дейінгі отбасы, ел-жұрты алдындағы орнын, адамгершілік қасиетін, жақсылығын, өнегелі істерін, әулетке келген қайғы-қасіретті әнге сала дауыс шығарып, күңіреніп айтатын зарлы өлең. Ол жетісі, қырқы, жүзі және жылындада орындалады [3, 410].

Сонда Жібек сөйледі:

— Көрсетпе маған жүзіңді, есіттірме сөзіңді, Алдыңа Құдай келтіріп, Тәңірім ойсын көзіңді! Мендей болып зарлатсын. Қатын-бала, қызыңды! Келтірсін Құдай көзіме Маған қылған осыңды. Нағып көзің қиды екен Артықша туған мүсінді!

Әмеңгерлік – күейуі қайтыс болған әйелдің қайнысына не қайнағасына, яки күйеуінің басқа бір туысына некелесу салты. Халқымыздың бұрынғы салты бойыннша, күйеуі қайтыс болып оның жесірі жас болса, «ерден кетсе де, елден кетпек жоқ» деген салтпен күйеуінің інісіне не ағасына таңдауымен тұрмысқа шығады [1,451б].

Билері шығып арадан, Өздеріне қараған, Қыз Жібекті жұбатып, Тоқтау салып тараған.

Сансызбай келіп қалар деп, Үмітін үзбей баладан. Күнде тұрып азаннан, Төлеген деп толғаған, Қыз Жібектен арылмай Қайғының бұлты торлаған. Қуарып түсі өзгеріп, Қанша айтса да жиылып, Кете алмады жөнделіп.

«Қыз Жібек» жырында Қыз Жібек Сансызбайға әмеңгерлікпен тұрмысқа шығады. Яғни, қалыңмалытөленгенқалыңдықтыңкүйеуібіржағдайғаұшырағандаоныңорнынақлыңдықтыағасы не інісі алады. Қазіргі кезде бұл дәстүр ел ішінде сақталмаған деп айтуға болады.

Қорыта айтқанда, лиро-эпостық жырлар қазақ халқының бүгінге жеткен мол рухани қазынасы. Лиро-эпостық жырлардың басқа жырлар мен ауыз әдебиеті үлгілерінен өзгешелігі халықтың этнографиялық көріністерін көптеп беруінде. Жазба тарихы қағаз бетіне түспеген халық үшінауыздан-ауызға таралып,бүгінге жеткенөміршеңлиро-эпостық жырлардыңберері мол. Лироэпостық жырлардағы қазақ халқының рухани және материалдық мәдениетін зерттеу өте өзекті ғылыми мәселелердің бірі.

___________________________

1. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлi жүйесi. Энциклопедия. – Алматы:ТОО, Әлем даму интеграция, 2017. – 816б (илл.)

2.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл

3. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлi жүйесi. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.)

4.Қозы Көрпеш – Баян сұлу. – Алматы: Жазушы, 1988. –225б.

5.Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы: Қайнар,2005. – 107б.

6.Бабалар сөзі: Жүзтомдық. – Астана: Фолиант, 2009. Т.53: Ғашықтық жырлар. – 254б.

7.Қазақтыңэтнографиялықкатегориялар,ұғымдар менатауларыныңдəстүрлiжүйесi.Энциклопедия. – Алматы: DPS, 2011. – 235б (иллюстрацияланған)

8.Тал бесіктен жер бесікке дейін / Айып Нүсіпоқасұлы. – Алматы: «Өнер 21-ғасыр» қоғамдық қоры, 2014. – 354б

156

Балчих А.Ө.

магистрант, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ

ҚАЗАҚ ӘДЕБІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ

Халқымыздыңбағзызаманда-аққалыптасып,оданкейінгікезеңдесақталыпкележатқанәдет- ғұрып, салт-дәстүрлері, жол-жоралғылары заман ағымына қарай өзгеріске ұшырайтынын ғалымдар әлдеқашан дәлелдеген. Дегенмен, мұндай мәліметтерді жинақтап, зерттеп, зерделеуде этнология ғылымының алатын орны ерекше екені дау тудырмайды. Негізінен, қазақ халқының әдебі салтдәстүрмен тығыз байланысты. Оған қонаққа құрмет көрсету және қоштасу жоралғылары, сөйлеу үлгілері және тиымдары жатады. Қазақ әдебiнiң дәстүрлi нормаларына сәлем беру және қоштасу, қонақ қабылдау, отбасы мүшелерінің бір-бірімен қарым-қатынасы, бата беру, т.б. Этнология ғылымының бір саласы («қарым-қатынас этнографиясы») этномәдени қауымдастық арасындағы өзара араласу ережелерін зерттейді. Ал қарым-қатынас мәдениетінің ең негізгі әрі маңызды компоненті – әдеп (этикет) болып табылады. Ғылымда этикет дегеніміз – белгілі бір қоғамға тән адамгершілік принциптерінің жиынтығы. Ал адамгершілік принциптерінің жиынтығы негізінен мінез-құлық, әдет-дағдыдан тұрады. Жалпы, қазақ әдебінің қыры мен сырын кешенді зерттеу, және оның дәстүрлі ерекшеліктерін анықтау, жергілікті жерлердегі төл әдептердің өзгеріске түсуін талдап, зерттеу жүргізу өзекті ғылыми мәселе болып табылады.

«Сәлем сөздің атасы» дейді қазақта. Адамдардың ыстық ықыласы мен мейірімін, құрметін білдіретін осынау қазақы әдеп көнеден сақталып келеді. Үлкен я кіші болсын, таныс немесе бейтаныс адам болсын амандасу әдептіліктің белгісі. Мұндағы маңызды мәселелердің бірі жылы шырай таныту, өзгелермен ізетті сөйлесу. Қазақта сондай-ақ, «әдепті бала – арлы бала»деген мәтел бар. Яғни, адамның ар-намысы болуы да аса маңызды. Бір сөзбен айтқанда әдептен аттамау, кішіпейілділік, ізеттілік, мейірбандық, ақкөңілділік, т.б. мінезбен өлшенеді. Орнымен сөйлеу, өзгеніңсөзінбөлмейтыңдаудаәдептілік.Әдепсөзіұятсөзіменбайланысты.Яғни,ар-намысы,ұяты барадамәдептенаттамайдыекен.ОсыорайдаАбайдыңнадандықұят,шынұятдепбөлгеніоралады ойға. Этно-психолог мамандар да бұл турасында: «Шын ұят – саналы адамның өз мінез-құлқына, іс-әрекетіне сыни қараудан туындайтын намысты сезім тебіренісі, көлгірсуден, дүниеқоңыздықтан безіну, өзінің ерсі қылығынан жиіркену болса, надандық ұят – жаны жалған жанның ұялғансып, қысылып, қымтырылған түр танытып, сызылып қылымсуы», – дейді. Бұл Абайдың өз заманында айтқан сөзінің әлі күнге дейін өзектілігін жоймағанын білдірсе керек. Десек те, бұрынғы кезде әдептен аттаған, кісі намысын қорлаған, жалған сөйлеп, өсек таратқан адамды ағайын-туыс болып намысын қыздырып, айыбын бетіне басып, тәубаға келтірген екен. Бүгінде заман басқа дейміз бе, әлде ақсақалдар алқасының жоқтығын тілге тиек етеміз бе, әйтеуір өз кінәсін түсінбейтін, өз ісіне ұялмайтын адамдар да кездеседі арамыздан. Ата-бабаларымыз: «Ар жазасы бар жазадан ауыр», – деп бекер айтпаса керек. Тек бұл сөздің мәнін дұрыс түсініп жүрміз бе бүгін? Кезінде намыс – адамгершіліксоты,айыптаушысыәріқорғаушысыіспеттіеді.Бүгіндееразаматқатәносықасиеттен ажырап бара жатқан жоқпыз ба? Бүгінгі ұрпақ озбырлыққа күйініп, ынжықтыққа, жігерсіздікке, босбелбеулікке, іске алғысыздыққа қынжыла ма? Мансапқорлық, жағымпаздық пен жалтақтықтан бойын аулақ ұстауды дағдыға айналдырды ма? Адамның еңсесін түсірер, абыройын төгер, кісілігін кемітер жалалы әрекеттер мен қарау қылықтардан бойымызды алшақ ұстаудың қажеттілігін қаншалықтысезінеміз?БұлжердежазушыОралханБөкейдің«Жылымық»аттыәңгімесіндегісоқыр қыздың: «Мен тумысымнан тән мүгедектігіне душар болсам да, жан мүгедектігіне ұшырамағаныма шүкіршілік етемін», – деген сөзі әрбірімізге ой салары анық [1, 6 б.]. Жүсіпбек Аймауытов: «Жағдайдың өзгеруі мінезді де өзгертеді», – деген еді. Жалпы, мінез өмір ағымының барлық кезеңдерінде адамның ой-толғамына, сезіміне, көңіл-күйіне, қам-қарекетіне тікелей қатысты және әсерлі, кісілік бейнесінің саралануына ықпалды және ол адамның бар болмысын, сезімін, көзқарасын айна-қатесіз, қаз-қалпында елестетер шарайна десек, ұлт мінезіндегі артықшылықтар мен кемшіліктерді саралау бүгінгі ұрпақ еншісінде. Қазақ халқының ежелден бері қалыптасып, сақталып келе жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері заман, ағымына қарай өзгеріске ұшырап келеді. Осындай мәліметтерді жинақтап, зерттеуде этнология ғылымының алатын орны орасан зор. Этикет туралысөзқозғағандахалықтыңсанасынасіңіпқалғанмінсізіс-әрекеттердіғанаемес,шынмәнінде күнделікті тұрмыстағы қалыпты жағдайды ажырата білу керек. Әр түрлі халықтардың этикетін зерттеуді ғылыми тұрғыдан қарастырсақ, маңызы зор. Өйткені оны зерттеу қоғамда болып жатқан

157

көптеген үрдістер мен құбылыстарға баға беруге көмектеседі. Қазақ қоғамындағы дәстүрлі әдеп нормаларын, олардың қазіргі уақыттағы жасына, жынысына қарай сақталу-деңгейін, қоғамда алатын орнын және тұрғылықты жеріне байланысты ерекшеліктерін біз зерделеу арқылы айқындай аламыз. Мінез-құлықтың нақты нормаларын талдау негізінде дәстүрлі қазақ қоғамы және тұтастай алғанда қазақтардың мінез-құлық мәдениетінің ортақ ұстанымдары анықталады. Қазақ әдебінің негізгі ұстанымдарындағы өзгерістерді белгілеуге болады. Дәстүрлі қазақ мәдениетіне арналған көптеген этнографиялық зерттеулерде мінез-құлықтың кейбір стандарттық нормаларын сипаттау және әр түрлі әдептік нормалар кейбір мақалаларда жарық көргенімен, әлі күнге дейін қазақ әдебі арнайы зерттеу нысаны болмаған. Сондықтан, қазақ әдебінің әр түрлі қырларын кешенді зерттеу, қазақ халқына ғана тән, әр ауданға байланысты, оның дәстүрлі ерекшеліктерін анықтау, қазіргі заманауи жағдайлардағы қазақтар мекендейтін аудандардағы төл әдептердің өзгерісіне талдау жүргізу өзекті ғылыми мәселе болып табылады. Бұл мақалада қазақ әдебіне қатысты барлық деректер біртұтас жинақталып, қөшпелі қазақ қоғамына тән тарихи қалыптасқан мінез-құлық нормалары менқағидалардыңжүйесіретіндеқарастырылады.Сондықтанқалыптасқанмінез-құлық қағидалардың мазмұны болып табылатын дәстүрлі қазақ әдебінің негізгі ұстанымдарын айқындау өте маңызды [2, 46 б.].

Кеңестік дәуірден кейінгі жастардың заманауи жаңа талаптарға бейімделу үдерісі коммунистік, ағымның идеологиялық негіздерінің күйреуімен және тәрбие ісіндегі бос кеңістіктің қалыптасуымен байланысты. Соған сәйкес, бүгінгі күні қазақ халқының рухани мәдениеті бірденбір тәрбие құралы болып табылады. Қазіргі қазақ қоғамында дәстүрлі әдепке деген үлкен қызығушылықтың бар екендігін және кейбір әдеп нормаларының жаңғыру үрдісінің байқалатындығын айта кету қажет. Бұл мақала қазақ қоғамының дәстүрлi әдеп нормаларының адамдардың жасына және жынысына, әлеуметтiк дәрежесіне, тұратын жеріне қарай қазiргі уақыттағы олардың орындалу-деңгейін басқа да факторлардың ықпалын, сонымен қатар қазіргі, ағымға байланысты өзгерісін анықтауға және әдеп саласындағы өзгерістердің заңдылықтары мен себептерін талдауға бағытталған. Зерттеудiң түпкi мақсаттарынан келесi міндеттер туындайды: Сәлем беру және қоштасу, қонақ қабылдау, жанұя iшiндегі қарым-қатынастар, бата берудегі қазақ әдебiнiң дәстүрлi нормаларын сипаттау; Қазақстанның жекелеген аудандарындағы дәстүрлі қазақ әдебінің ортақ және өзіне тән сипаттарын айқындау; Дәстүрлі әдептегі өзгерістерді талдау және сараптау, заманауи әдептік нормаларды саралау; Мінез-құлықтың нақты нормаларына талдау жүргізунегiзіндедәстүрлiқазақәдебініңжәнеұлттық мiнез-құлық мәдениетiнiңортақ қағидаларын анықтау; қазiргі уақыттағы қазақ әдебінің негізгі ұстанымдарының өзгерiсін айқындау. Мәдени қарым-қатынасты жан-жақты меңгеру -қазіргі этнология, мәдениеттану, философия, лингвистика және тағы да басқа да ғылымдардың ең өзекті тақырыптарының бірі. Б. Х. Бгажноков - осы мәселенің зерттелуіне көп үлес қосқан алғашқы этнограф. Ол қарым-қатынас этнографиясын ерекше пән деп белгілеу мақсатында этнографияның және қарым-қатынас теориясының жекелеген теориялық және тәжірибелік мәселелеріне жүйелі ғылыми зерттеулер жүргізді және осының негізінде арнайы тарихи-этнографиялық қарым-қатынасты меңгерудің заңды екендігін дәлелдеді. Оның «Адыгейлік әдеп» атты еңбегінде өз халқының әдебінің құрылымдық қағидалары, қонаққа құрмет көрсету және қоштасу жоралғылары, сөйлеу үлгілері және тиымдары қарастырылған [3, 24 б.].Ол алғашқылардыңбірі болып,әдепті зерттеуүшіннегізгі кезеңдердіайқындап,этнографиялық көзқараста әдепті оқытуды қалай жүргізу керектігін көрсетіп берді. Негізгі өндірістік механизмі және мәдени қарым-қатынастың ұдайы жаңғыруы әдет-ғұрыппен салт -дәстүрлері болып табылады деп көрсеткен. Б. Х. Бгажноков өзі жасаған «субдисциплина»- қосалқы пән ретінде түсінік аппаратына көп көңіл бөлді. Мәдени қатынасты сипаттау барысында, ол қарым-қатынастың «стандарттары мен атрибуттарының" көптеген терминдерін енгізді. Қарым-қатынас стандарттары дегеніміз - бірлесу және әлеуметтік бақылау қызметін атқаратын және ұрпақтан - ұрпаққа берілетін коммуникативтік мінез-құлық үлгісі. Автор сонымен қатар, белгілі бір этностың өзара әрекет жағдайында қайталанатын моральдық ұйғарымдардың ғұрыптық қарым-қатынастарының арнайы жүйесін ұсынатын этноәдеп (этноэтикет) терминін енгізді. Б. Х. Бгажноков ұсынған әдістеме мақалада этикеттік ахуалдарды сипаттағанда пайдаланылады. Әдептің жеке сұрақтарының зерттеулерiне мысал ретiнде, құрметтi қонақтарды қабылдау туралы Б. Х. Бгажноковтың мақаласы қолданылды. Коммуникация теориясы мен қарым-қатынас этнографиясы, мінез-құлық пен әдептің стереотиптік формалары мәселелерін зерттеуге А. К. Байбурин үлкен үлесін қосты. Ол А. Л. Топорковпен бірге «әдеп», «қарым-қатынас этнографиясы», «мінез -құлық мәдениеті» сияқты түсінік аяларын оқырмандарға түсінікті тілмен жеткізеді. Сонымен қатар, әдептік қатынастың дамуы және тарихи жинақтау негіздерін ерекше атап көрсетті. А. К. Байбурин «этнографиялық

158

әдепті меңгеру» туралы мақаласында әдепті зерттеу мақсатында арнайы кең көлемде бағдарлама ұсынады. Ол әдептік қылықтардың туындалу жолдарын көрсетіп береді және оның дастархан басындағы қонақ күту, дастарханда отыру мәдениеті, ымдау сияқты түрлерінің ортақ және ерекше белгілерін анықтап берді. Шетел тарихнамасындағы дәстүрлі қарым-қатынас мәдениетінің жалпы теориялық зерттеулеріне Б.Малиновский, М.Мосс сияқты этнографтардың еңбектері арналған. Қазақтардың нақты әдептік нормалары туралы саяхатшылардың, кеңес этнографтарының еңбектерінде, қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде аталып өткен [4, 56 б.]. Қазақстан этнографтарының ішінде М.М. Мұқанов қарым-қатынас мәдениеті мәселесімен арнайы айналысқан. Өзінің қарым-қатынас кезінде ауызша айтылмайтын әдістердің бірнешеуіне талдау жасаған мақаласында мәдени қатынастың бір түріне жататын қазақы ырымдар, яғни дене қимылдары арқылы берілетін амалдарға талдау жасаған. Зерттеу қазақтың дәстүрлі мәдениеттегі өзгерістерін қамтиды, сондықтан автор өз еңбегінде модернизация тұжырымдамасының қағидаларын басшылыққа алды. Дәстүрлі және заманауи этикет қатар өмір сүретін, өзара байланысатын және өзара бейімделетін жүйе ретінде қарастырылады. Заманның өтпелі жағдайларында да дәстүрлі мәдениет элементтерінің сақталуы жалғасын табуда. Модернизация үдерісі тарихи дамудың негізгі факторын айқындап, аграрлық тұрпаттағы қоғамның индустриалды қоғаммен ауысуын сипаттайды. Модернизация үдерісін зерттеуге «Шығыс қоғамдарының эволюциясы:дәстүрпензамансинтезі»аттыіргеліеңбекарналып,ондаөтпелідәуірдебастанкешіп отырған елдердегі өзгерістер сипатталады. Модернизация үдерісі туындатқан өзгерістер мәдениеттiң, атап айтқанда сұхбаттасу мәдениетi мен әдебінің едәуір түрленуiне әкеледі.

Адам өміріндегі осы бір алуан қырлы, күрделі қарым-қатынасты жүзеге асырудың аса маңызды бірден-бір құралы тіл екені барша жұртшылыққа мәлім. Адамдардың бір-бірімен қарымқатынасында күнделікті қайталаудың барысында, сан мәрте қолданудың нәтижесінде мықтап орныққан, әбден қалыптасып, стереотипке айналған іс-әрекеттер (амандасу, қоштасу, кешірім сұрау, құттықтау, рахмет айту, ризашылық білдіру, тілек айту, жұбату, көңіл айту т.б.) болады. Адамдардың өзара қарым-қатынасына қатысты орныққан әдеп ережелерінің жиынтығы ғылымда этикет деген арнайы терминмен айтылады [5, 49 б.]. Осы әдеп ережелерінің тіл арқылы жүзеге асатынжағы«сөзэтикеті»дегенарнайыатпенерекшеленіпаталабастады.Әрбірадамныңәдептілігі оның сөзінен, көзінен, өзінен байқалады. Яғни иман жүзді, әдепті адам күндей күлімдеп, жарық дүниедей жадырап сөйлейді, сөзі арқылы да, өзі арқылы да тыңдаушының есту сезімін сүйсіндіріп, көңіліненұршашады,әдеміәсерберіп,әңгімегетартады.Халықәдебі«Сіз»дегенсөзденбасталады. Бұлсөз- сыйласымды,құрметтеуді,ардақтаудыбілдіретінқасиеттісөз.Жекеадамныңіс-қимылына тәуелденіпайтылғанда,бұл сөз «ыңыз», «іңіз»қосымшалары арқылы сыпайылық мәнінарттырады. Мысалы, дастарқан мәзірінде «астан алыңыз», құрметтеу ниетін айтқанда «төрге шығыңыз», т.т. Қазақ халқында өзінен біраз жасы үлкен болсын, кіші болсын, бейтаныс адамға «Сіз» деп сөйлеу салтқа айналған.Өмірінде қателеспейтінадамжоқ,аңғалдық жасап,байқамай қалатынкемшіліктер әркімде бар. Мұндай кемшіліктер екінші бір адамның көңіліне қаяу салып, кейітуі мүмкін, жеке адамныңәдептен озып, опықтануы басқаға да әсерін тигізеді.Осындай жағдайда «кешіріңіз», «ғапу етіңіз»дегенсөздердіайтып,өзкемшілігінмойындағанадамәдептіліккөрсетеді.Оләдептісөздерге «оқасы жоқ» деп жауап беру де әдептілік болып табылады [6, 78 б.].

Қазақ әдебінің жалпы адами құндылықтарға ие формалары сақталған.ол тек формалды түрде ғана емес қарым -қатынас мәдениетінде көрініс табады. Бұрынғымен салыстырғанда гендірлік диференциацияға байланысты қоғамдағы әйел адамның тең дәрежеде болуы әсер еткен. Бұл еліміздіңтәуелсіздікалғаннанкейінқазақхалқыныңұлттықсанасыныңоянуыжәнеөзіндікдәстүрлі мәдениетін зерттеуге талпыныс жасауымен байланысты. Адамдар белгілі бір қоғамның, мемлекеттің, этностың, ұжымның мүшесі ретінде қоғамдасып, бір-бірімен тығыз байланыста, экономикалық, мәдени, саяси т.б. сан алуан қарым-қатынаста өмір сүреді

___________________________

1.Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау. – Алматы: Нұрлы Әлем,

2004. – 304 б.

2.Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ. Мұғалім және ұлттық тәрбие. – Алматы: Нұрлы Әлем, 2000. – 96 б. 3. Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық. – Алматы: Қазақстан, 2000. – 256 б. 4.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы: Санат, 2001. – 320 б.

5.Дүйсембінова Р.К. Қазақ этнопедагогикасын мектеп практикасына ендіру. – Алматы: Ғылым, 2000. – 356 б. 6. Қазақ халқының салт - дәстүрлері.-Алматы: Көшпенділер, 2004. - 200 б.

159

Қалшабаев А.Ж.

магистрант, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ БАҚСЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОРНЫ

Өмір сүріп жатқан кез келген халық бір нәрсені пір тұтып, соған табынуға құштар болады. Қазақ халқы да ислам діні бізге жетпеген кезеңде өздері пір тұтатын, қорқатын күштерді жасап алған. Сондықтан да, жоғарыдағы көк аспандағы Тәңірге сенген, сыйынған. Сол кездердегі қалыптасқан ұғымбойынша,аспандағыТәңір(Алла тағала,Жаратушы) жердегі бар тірлікті реттеп, басқарып отырады деген түсінік үстемдік құрған..

Тәңірлік – түркі-монғолдардың діні ғана емес, ол осы халықтардың этникалық қалыптасуына негізін қалаған тұтастай мәдени-рухани құндылықтар жүйесі. Ол құндылықтарды танып-білуде олардың өмір сүру формасына басымдық беру ағат тұжырымдар жасауға негіз болады. Тәңірлік діннің наным-сенімдері тылсым табиғаттың құпиясын игеруге бағытталған. Ауру-сырқау, малдың індеті, тіпті әлеуметтік қиындықтар Көк Тәңірге сиынып жалбарыну, құрбандық шалу арқылы жеңілдейтін.

Қазақ мәдениетіне үлкен ықпал тигізген келесі діни наным-тип – шаманизм болды. Шаманизм – көне заман мәдениетінде, діни наным-сенімдерінде айрықша орын алған және көп таралған дін бітімдерінің бірі.

С.А. Токарев "шаманизм айрықша дін формасы, оның мәні өзін шабытқа келтіру арқылы рухтармен қарым-қатынасқа түсетін қабілеті бар адамдардың қоғамда ерекшеленуі" [1, 205 б.] – дейді. Ал И.С. Вдовин болса шамандықты зұлымдықпен күресте, көріпкелдікте, болашақты болжауда айқындалатын,басқа діниәдет-ғұрыптарға тәуелсізкөзқарастаркешені депқарастырады. Ол шаманизм эволюциясындағы үш кезеңді атап көрсетеді. Алғашқыда шамандар, яғни бақсылар тек науқасты емдеумен, көріпкелдікпен, болашақты болжаумен айналысқан. Табиғат күштерін тыныштандырумен айналысады. Келесі кезеңде бақсылар кейбір қауымдық діни әдет-ғұрыптарды орындауға міндеттеледі.. Соңғы кезеңде барлық дерлік қауымдық және отбасылық әдет-ғұрыптар бақылардың жетекшілігімен өтеді [2, 15 б.]. Бұл тұрғыда Е.В. Ревуненкова шаманизм дін емес, сондықтан кез-келген діни жүйемен оңай сіңісіп кетеді. Автордың анықтауынша шаманизм - айрықша дүниетаным жүйесі, онда ерекше рәсім, айрықша адамдар тобы арқылы ғарыштың үш деңгейінде қарым-қатынас жасау мүмкіндігі туралы көзқарас көрініс тапқан, онда дүниетанымның рационалды, иррационалды көркем образды элементтері тоғысады. Шамандар адамдар қауымдастығының әртүрлі әлеуметтік-психикалық, эмоционалдық, эстетикалық және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыруға негізделген деген пікір айтады [3,238-240 бб.]. Алайда бұл дүниетаным қоғам өмірінің барлық жақтарын, соның ішінде діни саласын да қамтиды және о адамның табиғаттан тыс күштерге тәуелділігін көрсетеді.

Бақсылық түсініктегі мифтік ұғымдар және ондағы құдай бейнелері мен оның атқарған қызметтері бүгінгі күнге толық күйінде жетпеген. Бұрын шамандық нанымда болған халықтардың фольклорына типологиялық салыстырулар жүргізу арқылы шаманизмдегі кейбір құдайлардың атқарған қызметтерін ашуға болады. Бақсылық – матриархат дәуірінің жемісі. Ондағы құдайлар да әйел бейнесіндесипатталғанәрі алғашқыбақсыларәйел затынаншығыпотырған.Олардыңеңұлық құдайы – Ай болған. Алғашқы діни ұғымды қалыптастыруда жаратылыстың барлығы ана құдайдан пайда болады деп ұғынған, халық түсінігінде адамды жаратушы әрі оны жебеуші рухтар да ана бейнесінде сомдалып отырған.

Алтай,Сібірхалықтарындаелдіемдейтін,сәуегейлікайтатынбақсылардыңкөпшілігіәйелдер болған. Мұның өзі шамандық нанымындағы әйел затының үлесі соңғы кезеңдерге дейін сақталғандығын көрсетеді.

Құдайментікелейбайланыс орнатушы,оныңхабарыналыпхалыққа жеткізуші елшіқызметін атқарған бақсыларды халық құдайдың жердегі көлеңкесі деп қабылдаған. Қазақ арасында айтылатын «айығу» сөзі де сол шамандық нанымға барып тіреледі. Себебі ауырған адамды емдеу үшін бақсы әйелдер өздерінің құдайлары Ай, Құмай, Ұмай-ана, Май-ене сияқты жебеушілеріне сиынған. Жер астына орналасқан ауыру мен өлім тарататын обыр мен кесірлердің жіберген ауыруын бақсылар Ай құдайына құлшылық ете отырып, сол ауыруынан айықтырып отырған. Матриархат дәуіріндегі Ана-құдайлар кейінгі дәуірлерде қатты өзгеріске ұшыраған. Қазақтар арасында әйел бақсылар, яғни елтілер өз орнын ер бақсыларға босатып берген. Оның басында Қорқыт бақсы тұрғандығы анық. Себебі, Тәңірі ер бейнесінде көрініс тапқандықтан оған

160