81

тиісті деңгейіне жеткен адам карма-йога, джнана-йога жəне т.б деп аталады. Йогтардың бəрі де Жоғарғы Жаратушыға қызмет етіп, тек жеткен деңгейлеріне қарай ерекшелінеді.Йога баспалдағының алғашқы сатысында тұрған адам дамылсыз еңбек етуі керек. Йоганың алғашқы сатысында тұрған адам дамылсыз еңбек еткені жөн деген кеңес беріледі. Мұндай жан үшін бір сəтке де əрекетсіз қалу қауіпті болғандықтан үнемі іс үстінді болуы керек. Ал осы жолмен рухани дамудың біршама жоғарылау деңгейіне жеткен адам жұмысістемей– ақтекКришнажайлыойлануғақабілетіболады. Бірақəлітəжірибесіаздарғаөзсезімдерін Кришнаға қызмет ету арқылы тізгіндеп ұстау ұсынылынады. Кришнаға құлшылық ете отырып атқара беруге болатын қызмет түрлері көп.Ой ауыздықталмаған адам үшін өзін-өзі тану ауыр азап. Үйретілмеген сəйгүлікке мінудің қауіпті екенін əркім-ақ біледі. Оның кез келген жаққа алып қашуы мүмкін ғой. Сол себептіКришнаадамойыауыздықталмайыншайогаменшұғылдану өтеқауіптідейді.

Қазіргі кезде Кришна санасындағылар Веда жазбаларындағыдай йогамен шұғылдану арқылы рухани өрлеуге жағдай жоқ деп есептейді. Йогамен щұғылдану үшін оңашаорын тауып, жерге куша шөбін төсеп, оған немесе барыс терісі мен жұмсақ мата жабу крек. Йогтың көңілі бөлінбеу үшін барлық алғы шарттар жасалынады. Төсегенбарыстерісінеұсақтүйекжəндіктердежоламайды.

Еңтəттілəззатдемінкемелдійогқанаалады. Лəззаттышексізсезінсең, шынайыбақытдегеносы. Бұл Кришна санасындағылар үшін əрине материалдық емес, рухани сипатта. Кришна санасы берілгендендің тəжірибиесі əр-түрлі. Йогамен шұғылдануға, талпыныс жасаудың өзі үш-төрт жылдан кейін басталады. Бұған уақыт қажет бір нəтижеге жету үшін қажырлы еңбектену керек сияқты, бұл да біртіндеп болатын нəрсе. Адамнанқайтпасжігерліктіталапетеді.

Рухани өзін-өзі тану тəсілін іс жүзінде қолдана білген адам кемелді йог саналады. Йогамен шұғылданған жан өзін де, өмірін де өзгертуі тиіс жəне алған білімін жүзеге асыруы керек. Йогамен айналысатын адамның əрдайым жолы бола бермейді. Бірақ бұған Кришна бұған бола абыржудың қажеті жоқ деп ескертеді. Сəтсіздікті елемеудің рухани өмірде ерекше рөлі бар. Вайшнавтар Кришнаның йог сəтсіздікке тап болған күннің өзінде бұл өмірде де, келер өмірде де ештеңе жоғалтпайды деген сөздерін басшылыққа алады. Тіпті йогамен айналысып, рухани жолға түскен күннің өзінде түпкі мақсатқа жете алмаса, ол адамды не күтіп тұрады деген сұраққа Кришна былай дейді. Жолы болмаған йог зиялы тірі жандар тұратын ғаламшарларда көптеген жылдарға созылатын бақытты жəне қамсыз ғұмырдан кейін ауқатты ақсүйектердің немесе салауатты адамдардыңжанұясында туылады. Оның сондай-ақ ақылдылығымен əйгілі трансценденталистердің жанұясында өмірге келуі мүмкін. Бұл дүниеде мұндай отбасындадүниегекелу əркімніңүлесіне тиебермейді.

Веда жазбаларында ғарышта шексіз көп ғаламшарлар бар. Онда тұрмыс жағдайлар жер бетіндегіден əлдеқайда жоғары, ондағылардың ғұмыры анағұрлым ұзақ жəне олар діндар бола алады делінген. Бір адамның өмір сүру мерзімі он мыңдаған жылдарға созылады. Ал йогаменн айналысқан адам тіпті түпкі мақсатына жете алмай сəтсіздікке ұшыраған күннің өзінде ол жаңағы суреттелген жоғарғы ғаламшарға көтерілу мүмкіндігін алады. Алайда ол қайтарымы тауысылғаннан кейін жерге қайта оралуға мəжбүр болады. Содан кейін ауқатты немесе ізгілікті адамдардың от басында тууға мүмкіндік алып, қолайлы жағдайғатапболады..

Йоганың шыңына шығуға талпынушылар үшін йогтардың немесе берілгендердің от басында туылуы оның рухани білімін əрі қарай жетілдіруге түсінуге жəрдемдесетін зор игілік деп есептеледі. Егер бəлежаладан тазарған йог бүкіл жан тəнімен өзін жетілдіре беруге бел байласа, йогамен шұғылдануға арнаған көптеген өмірінің соңы ақыры ең жоғарғы мақсатқа жетеді. Материалдық əуестіктен толық тазарған мұндайадамйоганыңеңжетілгентүріКришнасанасынажетеді.

Егер адам көптеген өмірінде қайырымдылық қызметімен шұғылданса, ол сағымдай тұрақсыз бүкіл материалдық əуестіктен тазарып Құдайға трансцендентті қызмет ету ету жолына түседі. Осы тақырыпты талқылауын қорыта келіп Шри Кришна былай дейді:Барлық йогтардың ішінде кім айнымас сеніммен əрдайым Менің аямда болып, оған трансцендентті сүйіспеншілікпен құлшылық ететін болса, сол адам Меніменеңтығызбайланыстажəнежоғарғысатығажеткенболыпсаналады.

Бұдан йоганың барлық жүйелерінің ішінде ең биігі Бһакти-Йога Кришнаға адал құлшылық ету қорытынды жасалады. Бһагавад-Гитада келтірілген йоганың барлық жүйелерін сипаттау осындай тұжырыммен аяқталу себебі, əр жүйенің түпкі мақсаты біреу-ол Кришнаға жету. Карма-йогадан басталып Бһакти-йогамен аяқталатын өзін-өзі тану жолы тым ұзақ жол. Бұл жолда адам карма-йогадан немесе өз ісінен пайда табудан бас тартса джанана-йога, білім йогасы деңгейіне көтеріледі. Джнана-йогада өзін жетілдіріп, денесін жаттықтырғанда адам өз ойын тек Жоғарғы Жанға қарай бағыттай бастады. Бұл құбылысаштанга-йогадепаталады. Алкімаштангайогадеңгейінекөтеріліп, ҚұдайдыңБһактийогажүйесі тоғыз түрлі əрекеттен тұрады: тыңдау, қайталау, есте сақтау, құлшылық ету, ғибадатханадағы құдайға табыну,жалбарыну, əмірін орындау, Кришнаға өз досы ретінде қызмет ету жəне қолда бардың бəрін оған құрбандыққашалу. Осыаталғандардыңарасындаеңмағыздыларышраванамкиртанамтығдайменқайтлау депсаналады.

271

Йога тəсілі тазаруға арналған, ал тазару деген не? Тазару адамның өз табиғатын тануы, өзінің материалдан бөлек таза рух екенін түйсінуі. Адам материамен жанасқанда өзін соған балап: Мен мына денеміндепойлайды. Алайданағызйогаменшұғылдануүшінəуеліадамөзінматериаданбөлексезінеалуы қажет.

Йогамен шұғылданушылар атманды (тəн,ой,жан) тазарту барысында көптеген қиыншылықтарға тап болады, сондықтан бүгінде кришна санасындағылар ең тиімді тəсіл деп Һари Кришна мантрасын қайталайды. Неге? Өйткені бұл тарансцендетті дыбыс ырғағы Кришнаның өзімен бірдец, сондықтан Кришнаның есімдерін шын беріліп қайталаса, Кришна сол адамның қасынан табылады. Сөйтіп əрдайым Кришна санасында болып, Кришна есімін қайталап оған қызмет еткен адам йоганың жоғарғы деңгейіне жеткендердің дəрежесіне көтеріле алады. Бұл əдістін артықшылығы сонша , ол медитацияға байланысты көптегенқиыншылыққатөтепберудіқажететпейді. Кришнасанасындағыларосымендеерекшеленеді.

Жоғарғы тұлға Кришнаға құлшылық ете бастаса ол йоганың барлық жүйелерінің шыны – Бһакти Йогаға жетеді. Осы Бһакти-Йога йогамен шұғылданудың түпкі мақсаты саналады. Бірақ мұны тереңірек түсінуүшінжоғарғымақсатқаталпынғанйогмəңгілікбақытқажеткізетіндұрысжолдатұрғаны. Кімде-кім аралықкезеңніңбірінетоқтап, ілгерілеуүшінəрекеттенбесеөзінетиістіКарма-Йога, ДжнанаЙога, ДхайнаЙога, Раджа-Йога, Һарха-Йогажəнебасқаларыныңбіріболыптабылады. Алегерадамныңжұлдызыжанып бһатки-Йога Кришна санасы деңгейіне көтерілсе, оны йоганың барлық басқа сатыларынан өтті деуге болады.

Бірақ адам йоганың барлық тəсілдерінің түпкі мақсатына жетіп, Кришнаға деген сүйіспеншілік сезімінеиелену үшінжоғарыдаайтылған талаптардықаталсақтауларыкерек.

Йога ілімінің үнділік өркениеттен бастау алатыны, сондықтан индуизм, буддизм діндерімен байланысыбарекенібелгілі. Дегенмен, соңғызерттеулернəтижесіндейоганыңаталғандіндердеəлдеқайда ертеректе қарапайым дене жаттығулары түрінде пайда болғаны дəлелденіп отыр. Яғни, йога қандай да бір діннің аясында пайда болған жоқ, керісінше йога ілімі дамыған аймақта пайда болған діндер йоганы өз танымы мен тəжірибесінің бір бөлігі ретінде табиғи түрде еншілеп, ары қарай дамытты деуге негіз бар. Тарихқа аздап көз жүгіртсек, біздің дəуірімізге дейінгі 3300-1700 жылдар аралығында өмір сүрген ежелгі Үнді өркениеті тұсында тасқа таңбаланған йога тəріздес жаттығулармен айналысушы адамдардың 16 суреті табылған екен. Ал «йога» атауының өзі алғаш рет ежелгі үнді əдеби ескерткіші «Ригведада» кездескен. Ежелгі үнді сенімі – Веда дінінің негізгі еңбектері мен оларға біздің дəуірімізге дейінгі X-VI ғасырлар аралығында жазылған түсіндірмелерде «йога» ұғымы мен оның түрлеріне, ерекшеліктеріне қатысты мəліметтер жиі кездеседі. Осыған орай, зерттеушілер йоганы бертінгі веда дінінде аскеттік тəжірибе ретінде қолданылған деп санайды. Б.д.д. ІІ ғасырда өмір сүрген үнділік автор Патанджалидің «Йога-сутра» атты еңбегінде йога ілімі алғаш рет жан-жақты жүйеленіп, философиялық тұрғыдан негізделіп берілген. Патанджали йоганы «ақыл-ойды ауыздықтаушы ілім» ретінде таныды. Осы кезеңнен бастап йога үнді философиясының жеке бір мектебі ретінде санала бастады. Йога ілімі буддизм дініне де елеулі əсер етті. Буддизмдегі «махаяна» мектебінің тəжірибесінде, əсіресе соңғы «нұрлану» сатысына көтерілумақсатындағырухани-тəндікжаттығулардайогабелсендітүрдеқолданылды. Санғасырлықдаму барысындайоганыңкөптегентүрлері, сатылары, жаттығуларықалыптасты. Тұтастайалғандақазірйоганы екі үлкен сатыға бөліп қарау қалыптасқан. Біріншісі – хатха-йога, ол негізінен денені шынықтыру мақсатындағы тəндік жаттығуларды, ақыл-ойды зиянды нəрселерден арылтуды, дұрыс тыныс алуды қамтиды. Екіншісі – раджа-йога, ол негізінен сезім мен ақыл-ойды игеріп, тиісті арнаға бағыттауды, назарды шоғырландыруды, сананы тазартып, нəпсілік тілектерді ауыздықтау арқылы жан мен тəннің үйлесіміне қол жеткізуді, рухани биік деңгейге көтерілуді мақсат етеді. Қазіргі йога үйірмелері негізінен дене жаттығуларын үйрететін хатха-йогамен айналысуға бағытталған. Оның дін іліміне, сенім негіздеріне қатыстылығыжоқ. Алраджа-йогаруханитұрғыданжетілудікөбіреккөздейтіндіктеноныңқұрамдасбөлігі ретінде мантралар (дұғалар) қамтылуы мүмкін. Бұл жағдайда жаттығуға белгілі бір дəрежеде сенімдік негіздер араласады. Осындай ерекшеліктерді ескергендіктен, 2008 жылы Малайзиядағы ислам дінбасыларытарапынанйогағақатыстыпəтуашығарылып, йогаменденежаттығуларыретіндеайналысуға болатыны, бірақ мантра-йога секілді дұғалармен байланысты түрлерімен айналысуға болмайтыны айтылған. Елімізде йога жайындағы кітаптар тəуелсіздіктің алғашқы кезеңінен бастап айналымға ене бастады. «Хатха-йога – өмір сүру өнері» атты кітапта 40 түрлі асана (дене жаттығулары) беріліп, орындау реті көрсетілген. Бұл еңбекте діни сенімге қатысты ешбір мəлімет берілмеген болатын. Бір ерекшелігі, хатха-йогадағы бірқатар жаттығулар қазақтың күнделікті өмірінде табиғи түрде қолданатын отырыс түрлеріболып шықты. Соныңішіндебіздегіеразаматтардыңмалдасқұрыпотыруыменқыздардыңаяғын жинап отыруының өзі хатха-йогада жеке асаналар болып саналады екен. Хатха-йога жаттығуларының басым бөлігіаяқ-қол сіңірлерін созу, жаттықтыру арқылы дененітөзімділіккеүйретеді жəне серпімділікке баулиды. Ешбір жаттықтырушысыз кітап арқылы бірер жыл тұрақты түрде айналысқанымда оның айқын əсерінөзбасымтолықсезіндім. Бірақхатха-йоганытамақтануданкеміндебірсағаткейін, ұйқыданекісағат

272

бұрынорындауқажетболатын, осындайқарапайымшарттарғаменіңжұмыскестемсəйкескелмегендіктен бірте-біртебұлжаттығулардыорындауғамүмкіндіктабылмай, қалыпқойды.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.ШриШримадА.Ч. БхактиведандаСвамбипрабхупада. Бхагавад-Гитакаконаесть. – М.БхактиведантаБукТраст,1986.

2.ГницерП.А, Древнеиндийскийэпос. Генезиситипология. – М. Наука, 1974

3.ЛаллуДжиЛал. ПремСагар. ЛегендыоКришне-М.Одиссей, 1995

4.ШриШримадА.Ч. БхактиведанғаСвамиПрабхупада. Наукасамоосознания. – М.1994

ҚАЗАҚСТАНДАИСЛАМДІНІНІҢ ТАРАЛУЫ

КеңесƏнуар

Дінтанумамандығының1 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:

Утебаева, Д.С,., PhD докторы, ағаоқытушы

Қазақстанныңтарихыменмəдениетікөпғасырларбойыисламдініменбайланысадамыпкеледі. Ислам діні қазақ халқының өзіндік руханияты мен мəдениетінің қалыптасуындағы негізгі қайнарлардың бірі болып табылады. Қазақ халқының арғы тегі болып есептелетін көне түркілер исламның қалыптасуы мен көптегенжетістіктерінеөзүлестерінқосты.

ИсламдініОртаАзияменҚазақстанғаАрабхалифатыныңVIII-ғасырдаисламдінінтаратумақсатында жасағанжорықтарынанбастапенебастады.

633 жылдан басталып, бір ғасырдан астам үздіксіз жүргізген жорықтарының нəтижесінде арабтар оңтүстікте Солтүстік Африкаға ие болды, батысында Францияның Бурбонне аймағына дейін, шығысында Саид (Үнді) өзеніне дейінгі жерлерді бағындырып, алып империяға айналды. Қылыш пен Құранға қатар сүйенгенарабтарсолтүстіккедеұмтылып, Палестина, Сирия, Ирак, Иран, Ауғаныстандыжаулапалып, 705 жылыМауереннахр жерінебасыпкірді.

Атақты араб қолбасшысы Құтайба ибн Муслим 709 жылы Бұхараны соғыссыз алады, 710-712 жылдары Самарқанды, 714 жылы Шаш (Ташкент) пен Фарабты алды. Сөйтіп, Испиджапқа жорық жасайды. Насыр ибн Сейяр 737-748 жылдары Орта Азияның бірқатар аймақтары мен Қазақстанның оңтүстігінебасыпкіреді. [1, 10 б.].

Қазақ тарихы журналының тілшісі Жанұзақ Ғизатов «Исламның Қазақстанда таралуы» атты мақаласында арабтардың Орталық Азияға, Тұран еліне жорығы, исламды күштен енгізу əрекеті жəне исламды енгізудің бейбіт жолына қатысты деректер келтіреді [2]. Бұл мақалада: «Арабтар ислам дінін тарату мақсатындағыбірғасырғажуықжүргізілгенжорықтарынəтижесіндекөршіелдерденкөптегенжер иеленіп, ірі империяға айналды. өздерінің солтүстігіндегі Палестина, Сирия, Ирак, Иран, Ауғаныстан елдерін бағындырған арабтар 705 жылы Мауереннахр жеріне əскери жорығын бастайды. Құтайба ибн Муслим бастаған араб əскері 710-712 жылдары Бұхара мен Самарханды, 714 жылы Шаш пен Ферғананы алады», ‒депжазған.

Жоғарыда Кəріпбеков Айтбайдың кітабынан алынған мəліметті Жанұзақ Ғизатов та: «Араб қолбасшысының бірі Насыр ибн Сейяр 737-748 жылдары Орта Азияның бірқатар аймақтары мен Қазақстанныңоңтүстігінебасыпкірді», – депайтакеле, арықарай:

Арабтардың исламдандыру жорықтарының қарқынды жүргізілуіне қарамастан, түріктектілер арасында мұсылмандану алға жылжи қоймады. Осы кезде Орта Азия мен Қазақстан аумағын мекендеген түркі халықтарының тарихына, діни болашағына зор ықпал еткен оқиға, яғни 751 жылдың шілде айында Тараз қаласы маңында Атлах қамалы жанында болған соғыс. Соғысқан екі күштің бірі – Қытайлар сол жылдары Жетісудың көп жерлерін бауырына басып, енді оңтүстік аймаққа мойнын соза бастаған. Түрік тайпаларының бытыраңқылығын, арабтарға қарсы қорғаныс кезіндегі қарбаласты пайдаланып, Қытай əскері Тұран жерін ешкіммен бөліспей, түркілерді түріп тастап, өзі тұтас иемденуді мақсат етті. Ал бұл соғысқа қатысқан екінші жақ ‒ Түрік тайпаларының қолы Араб əскерінің қолдауымен Қытай əскерін кері бас көтере алмастай етіп, ойсыраты жеңді. Əл-Макдиси өзінің «Əл-Баду əт‒ Тарих» еңбегінде «бес күнге созылғанбұлсоғыстаҚытайəскерінің45 мыңыөліп, 20 мыңытұтқынғатүсті», ‒ депжазған.

Атлах түбіндегі жеңіс түркі халықтарын Қытай құлдығынан, оның будда дінінен аман сақтап, ислам өркениетімендамуынажолашты», ‒дейді. [2, 18 б.].

Осыжердемынабірдереккеназараударакеткенжөнсияқты. «Түркешелін748 жылықытайларбасып алды. Түркештер соғды жерінде соғысып жүрген арабтардан көмек сұрауға мəжбүр болғанда, арабтар белгілі шарттар қойды. Десек те, ол бізге тарихи тұрғыда түгел жетпеді. Сол шарттарының бірі – түркеш

273

қағанатына дін таратуға рұқсат беруін сұрайды» дейді Халифа Алтай атындағы Халықаралық Ислам қайырымдылыққорыныңдиректоры, тарихшыАбдрахманЕскендір[3].

751 жылы Атлах қаласының түбіндегі шайқас жөнінде Кəріпбеков Айтбай өзінің шежіре-кітабының «Ислам» атты бөлімінде: «Арабтар қарлұқтармен одақтасып, түркеш əскерін талқандады. Арабтардың əскери жеңістері Батыс түрік, соңынан Түркеш қағандықтарының ыдырауын тездеткен фактор болды. Арабтардың келуімен бірге Орта Азия мен Қазақстан аумағында ислам діні кеңінен тарай бастады», ‒ деп жазған. [1, 10-11 бб. ].

ОсыАтлахтүбіндегішайқастанкейінисламдініҚазақстанныңоңтүстігінекеңінентаралабастады. Ал, Қазақстанның Атырау, Орал, Маңғыстау қатарлы батыс өңір аймақтарының бір кездері Хазар қағандығының жері болғанын ескерсек, ислам діні Қазақстанның батысына Хазарлар арқылы (732 жылы) тымертедекелгенінемынабір дерекарқылыкөзжеткізугеболады:

«VII ғасырдың екінші ширегінің басында арабтар, Арменияны, Грузияны жəне Албанияны жаулап алған соң Хазарлар еліне жасаған алғашқы жорығы сəтсіз аяқталды. Хазарлардың VII-Х ғасырларда солтүстік-шығыс Каспиймен Еуропаның шығыс бөлігінің көп жерін алып жатқан куатты мемлекет болғанынтарихтанбілеміз[4].

«692 жылы Армениядағы араб билеушісі ибн Огбай Албания арқылы өтіп, Хазарлардың шапқыншылығынан берік қорғаныс жасау мақсатымен Дербент қамалын алды. Осы қамал араб пен хазар күштерінің қолына 40 жылдай алма кезек көшіп отырды. Хазарлар Араб халифатының 236 солтүстік өңірлері үшін қауіпті күш болып қала берді. 721 жылы хазарлардың Арменияға басып кіріп, ондағы арабтарды талқандаған кезі болды. Арабтар шешуші шайқасқа дайындалды. Кавказдағы белгілі араб қолбасшыларының бірі Мерван 150 мыңдық əскермен Хазарияға жорық жасап, Еділдің жағасында хазар əскерінталқандайды.

Бітім сұраған хазарлардан Мерван қолбасшы мұсылмандықты қабылдауды талап етеді, сөйтіп Хазар елібіразуақытмұсылмандықтыұстанды» [5].

Наршаһидің жазуынша, Кутейбаның əскері Бұхарды бірнеше қайтара алғанымен, арабтар кете салысымен жергілікті халық ислам дінінен безіп, өз ата-бабасы ұстанған дінге көше берген. Төртінші рет Кутейба əзер дегенде қаланы алып, қалаға сол қаланың тұрғындарының жартысына жуық мөлшердегі арабтарды əкеліп қоныстандырды. Солардың күшімен ислам дінін енгізіп, бұрынғы табынатын пұттарын талқандап, оның орнына мешіттер салдырған. «Кімде-кім мешітке келсе, оларға ол (Кутейба) екі дирһам береді» деп жар шақыртады. Соның өзінде де жергілікті халықтан қорыққан арабтар мешітке қаружарағымен келуге мəжбүр болған. Дегенмен де, қоқан‒ лоқы, сатып алу, т.б. жолдармен Орта Азияға арабтар ислам дініненгізді[6].

Арабтар басқыншылық мақсатпен қалың елді отарлаумен бірге таза идеологиялық саясат та жүргізді. ОларТұранатауынТүркістанғаайналдырды. Бұхараданөзгеелдімекенатауларынтүгелөзгертті. Сонымен біргехалық атауларындажаппайарабтандырды[7].

Тұран атауын араб жаулап алушыларының Түркістан деп атауы жайлы «Абд ул-Жалил баб (Хорасан ата)» кітабының авторы Сейт-омар Саттарұлы: «Шығыс түркі мемлекеті 645-648 жылдары қытайлықтарданжеңілгенсоң, нашарлап, елкөпқиыншылықкөрген.

704 жылы Жетісу əкімдігі түркештер қолына өткен еді. Түркілер енді соғдылықтарға жəрдем бере бастады. Орта Азия халықтарының қарсылығы, араб ру басыларының өзара кикілжіңдерінің салдарынан арабтар VII ғасыррда Орта Азияны толық игеріп бағындыра алмады, ‒ дей келе: ‒ Осы жерде бір тарихи шындықтыңбетінашуғатуракеледі. АрабжаулапалушыларыкелемейтұрыпбұлөлкеТұрандепаталған. Арабтар жергілікті халықтың атауымен бұл өлкені Түркістан, яғни түркілер елі деп атайды. Қолда бар жазба деректер соны көрсетеді. Бұл өлкені орыстар жаулап алған соң мұнда тұратын ұлттар мен ұлыстардың белінен бір-ақ сызып Орта Азия деп атады. Түпкі мақсат бұл өлкеде тұратын халықтардың жадынанескіелдікатаудыөшіруболатын», ‒ депжазған. [8, 326 б.].

Орта Азия халықтарын ислам дінін күштеп енгізуіне қарсы бас көтеруі жайлы жəне одан əрі исламдандыруүрдісібейбітсипаталабастағанытуралыкелесідеректермəлімдейді.

770 жылы Қарлұқ қағандығы арабтардан жеңіліс тауып, Мұхаммед пайғамбарға бас иді. Араб жорықтарының солтүстікке қарай одан əрі өрістеуіне жауынгер түркі тайпалары қуатты тосқауыл болды. Арабтар шабуылын тоқтатып, қорғанысқа көшті. Талас шайқасы мен Мұқанна (ақ киімділер) қарсылық қозғалысы (776-780) басылғаннан кейін арабтардың Орталық Азияға ықпалы негізінен бейбіт сипат алды. Арабтардың Орта Азия халықтарын ислам дініне енгізуі негізінен VIIІ-Х ғасырларда жүргізілді [1, 10-11

бб.].

Ал енді Қазақстан тарихы очерктерінде Қарлұқ қағанатына араб өктемдігі орнағаны туралы: «893 жылы жылы самани Исмаил ибн Ахмет Таразға жорық жасайды. Қарлұқ қағаны Оғұлшақ Қадырхан қаланыұзақуақытқоршасадашыдайды, бірақақырындақалақұлап, оныңхалқыисламдінінқабылдайды.

Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұқ қағанатына кіретін азғана бөлшегінде ғана араб өктемділігі орнайды. Фараб, Исфиджаб, Таразсияқтықалаларсаяси күрестің небір қиын‒ қыстау кезеңдерініңөзінде,

274

ертеортағасырдəуіріндегіарабтарихшыларыныңайтуынша, арабтарүшінтынышсызжерлерболыпқала берді». [9, 63-64 бб.].

Қазақстан тарихыочерктерінің «Қазақстанорта ғасырда» аттыекенішібөлімінің «Ертежəне дамыған ортағасыр мемлекеттері (VI-XIII ғғ. бас кезі)» атты алғашқы тарауының авторы Б.Е. Көмеков: «Араб жағрафияшысы Ə-Марвизи (ХІІ ғ.) қарлұқтар құрамында тоғыз тайпа болған дейді. Қарлұқ конференциясына Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның: тұхси, шігілдір, əзкіштер, түргештер, халаджылар, чаруктер, барысхандарсияқтыкөшпеліжəнежартылайкөшпелітүріктілдітайпаларыенген», ‒депжазған.

Демек, Қарлұқ қағаны Оғұлшақ Қадырхан тұсында ислам дінін қабылдаған қарлұқ конфедерациясыныңтайпаларыҚазақстанныңтекФараб, Исфиджаб, Таразсияқтықалаларынаорналасқан оңтүстікаймағынғанаалыпжатқан.

766 жылдан өмір сүріп келе жатқан Қарлұқ қағандығы 940 жылы құлатылады да, мемлекеттік билік Қараханəулетінеөтеді. [10].

Жанұзақ Ғизатов: «780 жылдардан бастап Қазақстан аумағына арабтардың əскери жорықтары тоқтатылады. Исламды түріктектілер арасында насихаттау мақсатында оқымысты, исламды жетік меңгерген арабтар келе бастады. Бұлар халық арасында қожа атымен белгілі» [2, 18 б.], ‒ деген мəлімет келтірсе, «Қазақ ұлттық энциклопедиясында» қожаларға келісі анықтама беріледі: «Қожалар Орталық Азияда ислам дінін таратуда белсенділік танытқан əулеттер. Қожалар арғы тегі бойынша Мұхаммед пайғамбарданкейінгіхалифаларƏбуБəкрасСыдық(632-634), Омар(634-644), Осман(644-656) жəнеƏли Əбу Талиб (656-661) ұрпағы болып есептеледі. 13-ғасырдың 1-жартысында Маулана Сафи ад-дин Орын Қойлақи жазып қалдырған «Насабнама» шежіресінде дін таратушы Ысқақ бап (Баб ата), Əбдіжəлил баб (Абд Ал Жалил, Хорасан ата), Əбдірахим бабтардың (Абд ар Рахим) Орта Азия аумағына 766 жылы келгендігіайтылады. ТүркідаласынакелгенҚожаларортағасырлардатүрлісопылықағымдардыұстанды. Əли Əбу Талибтің арабтық халифа тайпасынан алған əйелі Хауладан туылған имам Мұхаммед ибн алХанафиядантарайтын«қожаларəулеті» ҚожаАхметИассауитариқатыныңөкілдеріболыптабылады. Осы тариқаттағы«қожалар» АлтынОрдамемлекетідəуіріненбастап, қазақхалқыныңрулық, тайпалық, жүздік құрылымдарыныңпірлерінеайналды.

Қазіргі уақытта қожалар Орта Азия елдеріндегі этностардың тарихи құрамдас бір бөлігі болып қалыптасқан. Отбасылық əдет-ғұрыптарында кейбір этно-мəдени ерекшеліктері сақталғанымен, əдетғұрып, салт-дəстүрлеріжергіліктіхалықтарменастасыпкеткен. Өмірсүргенортасынақарайшарттытүрде «өзбек қожа», «түрікпен қожа», «татар қожа», тағы басқалар болып аталады. Қазақстанда қожалар көп шоғырланғанжерлерҚызылордажəнеОңтүстікҚазақстаноблыстары», ‒депкөрсетілген[11, 12 б.].

Қожалар түзген «Насаб-нама» нұсқаларын салыстыра зерделеген ғалым Зікірия Жандарбектің пайымдауы бойынша Əлінің баласы Хусайыннан тараған сайидтар Орта Азияда зор беделге ие болып, олардан Қылышты қожалар, Сабылт қожалар өрбіген. Заманында сайид қожалар Алтын Орданың исламдануынаелеуліықпалеткен. Бұлəулетөкілдеріхалықарасында«қоңыратқожалары» дептеаталады. Олар негізінен Өзбекстанның Ташкент қаласында, Қазақстанның Сарыағаш, Арыс аудандарында тұрады. Ал, қазақ арасындағы «қырықсадақ» деп аталатын қожалар өздерін Омар ибн Хаттабтан таратады. Олар Қызылорда облысында тұрады. Еділ бойы мен Кубаньды қоныс еткен қожалар өздерін əрісі Хакім-ата Сүлеймен Бақырғаниден, берісі Абу Бакр Сыддықтан таратады. Сондай-ақ, Орта Азиядағы түркі халықтарыныңішіндеөздерінМұхаммедибнал-Ханафияданөрбітетінқожалардыңтөртəулетіайтылады. Олар: 240 Аққорған қожалар, Қарахан қожалар, Дуана қожалар жəне Хорасан қожалар. Бұлар өздерін Мұхаммед ибн ал-Ханафия ұрпақтары Абд ар-Рахим-бабтан, Абд ал-Жалил-бабтан, Исқақ‒ бабтан өрбігенбіз деп есептейді. Олар Қазақстанның Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарында, Өзбекстан Республикасының Ташкент, Қарши, Жизақ, Ферғана облыстарында, Қырғызстанның Ош облысындатұрады. [12, 21 б.].

Ал енді Нүреддин Усеннің тарихи деректер мен мəліметтерге негізделген өз еңбегінде: «Мұхаммед Ханафиядан кейін одан тікелей тарайтын ұрпақтары Ысқақ Баб пен Əбдіжəлил Бабтар мұсылман əскерлерінбасқарып, аталарыМұхаммед Ханафияның шаһидболған жерінебарыпИсламдінінбіржолата тұрақтандырып, өздері де сол елде тұрақтап қалу үшін VIII ғасырдың басында келіп Орта Азияны қылыштай қақ жарып өтіп, Қазақстан жеріне жетіп оңтүстік өңірде тұратын елге ислам дінін таратып, халқына түгел мұсылмандықты қабылдатқанда бұл жердің бəрі сол Мұхаммед Ханафияның батыр қолбасшы ұлдарының меншігіне берілген екен (Шежіреде жазылған «Хиссасул Əнбия» кітабында)», – деген мəлімет келтіреді. Сонымен бірге автор ол жер бөліскен кездерінде тегі Халифалардың біріне баратыншынсейіттерменқожаларғаберілгендігінайтады. Соданкейінбасыпалынғанбұлоңтүстікөңірге Арабиядан дін таратып – Құран Кəрімді, Хадисті, шариғатты үйретіп, оқыту үшін, оқыған ғалым, ұстаз, қаландарларағылыпкелген. Оларнегізіненарабтарболған, соңынантүрікқыздарынаүйленіпбала-шағалы болып біржолата сіңіп ақырында қалып қойған. Қазіргі кезде олардың барлығын да, жергілікті халықтар «сейіттерменқожалар» депатайды. [13, 284 б.].

275

Жоғарыда айтылған мəліметтерге қорыта айтқанда, қазіргі таңда жалпы «Қожа» деп аталып жүрген үлкен тайпа өкілдері пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.ғ.с.) туыстық байланыспен баратын кісілер ұрпақтары, нақтырағы Хəзіреті Əлидің ұрпақтары. Олар Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сара жолы болып табылатын Ислам дінін уағыздау үшін қазақ топырағына қоныс тепкен. Келудегі мақсатының өзі Ислам дінін насихаттау, яғни қазіргі тілмен айтқанда миссионерлік. Оған қоса, ұшан-теңіз Ислам ілімін, тазалық пен ізгілік жолдарын насихаттау, əдебиет пен мəдениетке бой түзету. Осыған ұлы бабаларымыз Қорқыт ата, Арыстанбаб, ҚожаАхметИассауидіңөміржолдарыменқалдырғанмұраларыдəлелболаалады.

ƏлемжұртшылығыныңбеделдідеабыройлымүшесітүркілердіңхақдінИсламдықабылдаутарихына жеңіл көзқараспен қарауға болмайды. Орталық Азия халықтарының Исламды қабылдауы тарихшылар бұрын-сонды жазған оқиғалардың ең маңыздылары қатарында. Кеңес үкіметі кезінде қазақ халқы Ислам діні, қожалар туралы шындықты айтудан қаймығатын Кеңестік саясаттың əсерінен «қазақтар Ислам дінін ХV-XVI ғасырларда қабылдаған, қожа атанып жүргендер ислам дінін таратушы башқұрт, татар молдалардың ұрпақтары. Қожа атауы – қазақтан олжа жинаушы адам деген сөзден шыққан» ‒ деген сыңаржақ пікірлер қалыптасты. Бұл мағлұматтардың жалған екеніне, қазақтар ислам дінін VIII ғасырдан 241 бастап қабылдай бастағанына жоғарыда жазылған деректер куəлік ете алады. Дегенмен де қожалар қазақхалқыныңөсіпөркендеуінеелеуліүлесқосқанынешкімжоққашығараалмайды.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

\

1.Кəріпбеков Айтбай. Ислам жəне қожалар. Шежірекітабы// Кəріпбеков Айтбай. Исламжəне Қазақстан, – Алматы: Айдана, 2009. – Ібөлім.– 270-б. – 10-15 бб.

2.ЖанұзақҒизатов. ИсламныңҚазақстандатаралуы// Қазақтарихы. – 2009. ‒№2. – 17‒19 бб.

3.«Түркістан» №51, 19.12.2002 ж.

4.НовосельцевА. П. ХазарскоегосударствоиегорольвисторииВосточнойЕвропыиКавказа. М., 1990. (гл. 4.5)

5.ҚазақстанҰлттықЭнциклопедиясы// Араб-Хазарсоғыстары. – Алматы, 1998. – Т.1. – 407-б.

6.Н. Əсеров, Ж. Естаев. Исламжəнеқазақтардыңəдет-ғұрыптары. Алматы1992 ж. 135-б.

7.МырзахметұлыМ. Анатілі. 9.12.2004. – 11 б.

8.Сейт-омарСаттарұлы. Абул-Жалил(Хорасаната). – Алматы: РИИЦ-Азия, 2007. – 517б.

9.Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк) // Қазақстан орта ғасырда. А.К. Ақышев, М.Х. Асылбеков, К.М. Байпақов, Ж.Қ. Қасымбаев, М.Қ. Қозыбаевжəнет.б.; Жауап.ред. М.Қ. Қозыбаев, ‒Астана: Дəуір, 1994. – 445 б.

10.М. БұлұтайТараз– ежелгіисламмəдениетіорталығы. Қазақəдебиеті. 31‒қаңтар. 2003

11.ҚазақҰлттықЭнциклопедиясы, – Алматы, 2004. – Т.6. – 12-б.

12.З. Жандарбек«Насаб-нама» нұсқаларыжəнетүркітарихы. – Алматы: Дайк‒Пресс, 2002. – 168 б.;

13.Н. ҮсеновН. Құрайыштаржəнесейіттерменқожалар. – Алматы: ҮшҚиян, 2006. – 432 б.

ИСЛАМДІНІМЕНҚАЗАҚДƏСТҮРІНІҢСАБАҚТАСТЫҒЫ

ТастанбекБалжан,

Дінтанумамандығының1курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:

ОмирбековаА.О., филос.ғ.к., доцент

Исламдініменмəдениетіміздіңарақатынасы– бұрыннанберіжан-жақтыталқыланыпкележатқанəрі бүгін де өзектілігін жоғалтпаған мəселе.Біздің мақаламыздың мақсаты – этнография, мəдениет жəне дін салаларындағы ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, дəстүрлі дініміз Ислам мен салтдəстүрлеріміздің сабақтас екендігін көрсету. Соның барысында бүгінгі таңдағы басты мəселе – халықтың асыл қазынасын қабылдау, рухани байлығынан сусындау – салт-дəстүрін, тілін, діні мен ділін жетік меңгеру. Біздің ойымызша бұл мəселе өте маңызды, себебі қазіргі таңда жұрт арасында қате ойларды насихаттап, ел тірегі саналатын халқымыздың тыныштығы мен ынтымағын бұзатын теріс ағымдар пайда болды. Солардың кейбірі жаман ниетпен əдейі іс-əрекет жасаса, енді бірі сауатсыздығымен надандық дəуіріне тартады. Кейбірі қазақ халқының негізгі діні бақсылық деп, Исламды мойындамаса, енді бірі дəстүрімізИсламғақайшыдеп, салт-дəстүрімізденбастартады.

Дін мен дəстүр – қашанда бір-бірімен сабақтас ұғым. Дін бар жерде дəстүр, дəстүр бар жерде дін де бардепайтуғаболады. Дінмендəстүрдіңқоғамдағыалатынорныжоғары, ұлттыққұндылықтардыңдұрыс қалыптасуы үшін де атқарар маңызы өте зор. Дін – адамдық ізгі қасиеттерімізді асқақтатса, салт-дəстүр – ұлт болып қалыптасуымыз үшін қажет.Дəстүр – ұлтты рухани жандандырып, оның ішкі жəне сыртқы келбетінөрнектеп, көрсетіп тұратын сипаттар болып табылады. «Дəстүр» арабшада «дүстур» деген сөздің қазақша баламасы. Арабшада мағынасы іс – əрекет жасалған ереже, заң дегенді білдіреді. Қазіргі араб тіліндебұл, негізінен, бірелдіңконституциясыдегенмағынадақолданылады[1].

Əр халықтың өзіне тəн, қоғамның дамуына байланысты ерекшеліктері болады. Қазақ – ұлттық дəстүрге ерекше мəн беретін халық. Ислам діні əрбір халықтың, ұлттың өзіндік құндылықтары жəне

276

ерекшеліктері – əдет-ғұрпына ерекше көңіл бөлген.Сондықтан ислам ғұламалары əдет-ғұрып мəселесін талдап, оның өзін жеке бір тақырып етіп зерттеген. Дəстүрге теріс көзқараспен қарау жəне оны жоққа шығару тек бір ұлттың тамырына ғана балта шабу емес, дінді бұзушылық болып та табылады.Ислам ғалымдарыныңбіріИмамибнҒабидин: «Исламшариғатында, «əл-ғурф» (ғұрып) жəне«əл-ғада» (əдет) деп аталатын, адамдар арасында қалыптасқан салт пен дəстүрді айқындайтын үкімдер бар» -деген.Ал, Имам Сархаси хазірет: «Шариғатқа қарсы келмеген əдет жəне ғұрыппен бекітілген нəрсе, шариғатпен бекітілгенмен тең болады!» -деген. Егер əдет-ғұрып шариғатқа қайшы келмесе, оған Ислам тыйым салмайды. Халқымызда: «Дəстүрдің озығы бар, тозығы бар» деген керемет нақыл бар. Осыған орай: ғұрыптардың барлығы дерлік əлбетте бірдей емес. Сол үшін де, оларға бір жақты қарауға əсте болмайды.Себебі, əдет-ғұрыптардың ішінде тыйым салынатыны(болашақты болжау, балгерлермен айналасу, өлілерге табынып, олардан жəрдем сұрау, əр нəрсені киелі тұтып сыйыну, табыну), сондай-ақ рұқсат етілетіні, тіпті орындалуы қажет болып табылатындары да бар. Əдет жəне ғұрыпқа айрықша орын бергенде, орындалатын өзіндік арнайы шарттары бар. Салт-дəстүр бізге бұрынғылардан жеткен, қазіргі таңда да қолданыстағы дəстүр болуы керек. Өйткені, салт-дəстүр уақыттан-уақытқа, халықтан-халыққа ауысыпкелебереді.

Дінмендəстүр– біздіңұлттықболмысымыз. Халқымызсалт-дəстүргекендеемес. Ертедесалт-дəстүр бұлжымасзаңрөлінатқарған, сондықтаноныңеларасындағытəлімдік, тəрбиелікжəнехалықтықмəнізор болған. Халықтың салт-дəстүріне, ұлттық ерекшеліктеріне қазір де үлкен мəн берілуде. Бұған Елбасымыз Н.Ə. Назарбаевтың «Біз мұсылманбыз, оның ішінде Əбу Ханифа мазһабын ұстанатын сүнниттерміз. Бабаларымыз ұстанған бұл жол ұлттық салт-дəстүрді, ата-ананы сыйлауға негізделген. Ендеше, бүгінгі ұрпақтаəлемдегіеңізгідін– исламдінінқадірлейотырып, атадəстүрінардақтағаныабзал» дегенғибратты сөзідəлелболаалады.

Қазіргі таңда дін туралы көп нəрселер насихатталып жатыр, салт-дəстүр менен дін бір-біріне қарамақарсы деген ойлар қоғамда айтылып жатыр. Дегенмен, əр дəстүрдің мəнін алып қарасақ, Құранның сөздерінеөтежақынболғаныкөрінеді.

Қазақ – «Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас» деп Отанын қастерлеген халық. Дүниені нұрландырғанисламда«Отандысүю– иманнан» дегендеқанаттысөзбар.

Халықмұсылманшабілімділердіасақұрметтеген. Алдінибілімсіздерді«əдептітаяқдепбілмейді» деп əжуалаған. Абай заманында діннен бейхабар болу, намазды, Құранды дұрыс оқи алмау үлкен айып саналған. «Діндібілмегендымдыбілмейді» делінген.

Қонақжайлылық – халқымыздың ерекше қасиеттерінің бірі. Қонақ мейлі алыстан, мейлі жақыннан, мейлі білетін я да білмейтін адам болсын, қазақтың үйінде əрдайым жылы жүзбен қарсы алынатын. ҚонаққадегенқұрметтіңбірнегізіИсламдініндежатыр. «Кімде-кімАллаға, ақыреткүнінеиманкелтіретін болса, қонағынқұрметтесін, жақсылықкүтсін», ‒ дегенАллаЕлшісі(с.а.с.).

Халқымыздағы əдептіліктің, сыпайылықтың бір көрінісі – үлкенге «Сіз» деп сөйлеу, əйелдердің де күйеулерінің аттарын атамай «отағасы», «əкесі» деп тіл қатуы. Жастар жағы үлкен кісілердің алдарынан кесіпөтпеген.

Дана халқымыз сəлемді сөз анасы санаған. Нағыз мұсылманша амандасу үлгісі ертеден-ақ қалыптасқан. Ер адам бір-бірімен кездескенде оң қолын жүрек тұсына қойып: «Ассаламағалейкум!» деп дауыстап қос қолдап амандасқан. «Ассаламағалейкум» «Сізге Құдайдың тыныштығы болсын» деген мағынаныбілдіреді.

Ынтымақ пен қоғамның бірлігі басты құндылық саналған. Халқымыз «Ырыс алды – ынтымақ» деген қағиданыбастыназардаұстаған. Ислам дінідеадамдардыбір-бірінежəрдемдесугеүндейді[3].

«Рахмет» – халықалғысыныңкеңтарағантүрі. Мұныңмағынасы: «СізгеАлланыңрахымыжаусын!». Алғыстың қасиеттерін «Алғыс алған арымас, қарғыс алған жарымас», «Баталы құл арымас, батасыз құл жарымас» сияқты мақал-мəтелдер аңғартады. Хадистерде де адам‒ дардың бір-біріне алғыс білдіруі шынайымұсылманбелгісіекендігібаяндалады.

Татулық белгілерінің бірі – сый тарту. Бұл – ұлттық құндылық. Алаш жұртында «Орамал тон болмайды, жол болады» деу – адамның бірінің көңілін бірі аулауы. Мұнда мұсылманшылық негіз де бар. Қазақ халқында базарлық, асату, сыбаға, байғазы, сарқыт, сəлемдеме жəне т.б. сый-сияпат түрлеріне жатады. Мұндай игі жоралғылар жөнінде Пайғамбарымыз (с.а.с.) үмбетіне: «Бір-біріңе сый беріңдер, сүйіспеншіліктеріңартады» депөсиететкен.

Қазақты өзге ұлттан ерекше қылатыны ‒ бауырмалшылдығы. Халқымыздың бауырмалшылдығы, жанашырлығы қасиетті хадистер мен аяттарда жатыр десек қателеспейміз. Немесе туыстық байланыс жөніндеайтакететінболсақ, дəлқазақтайтуыстыққарым-қатынастысақтайтынелəлемдекемде-кем. «Мал қонысын іздейді, ер жігіт туысын іздейді», «Ай көрмесең туысың жат, жыл көрмесең жолдасың жат» деп жақын қарым қатынасты, туыстық қатынасты үзіп алмауға, оны одан сайын жақындатуға жəне жандандыруғашақырған. Шариғатқасүйенсектуыстықбайланыстықадірлеу, бауырмалболужөніндекөп айтылған[2].

277

Қазақұлтыныңқанынасіңгенқасиеттердіңбірі– сыйластық. «Адам– сыйлағанныңқұлы» дегенқазақ өзін сыйлап, құрметтеген жанға төрден орын ұсынған. Саққұлақ би сыйластықтың мəртебесі турасында: «Адамныңбасшысы– ақыл, шолушысы– ой, жетекшісі– талап, қорғаушысы– сабыр, сынаушысы– халық, таусылмайтыны– арман, еңқымбаттысы– арсақтау, бəріненардақ‒тысы– адалөмірсүру, соныңішіндегі ең тəттісі ‒ сыйластық» деген екен. Ал сыйластық туралы Алла Елшісі (с.а.с.): «Қайда болсаң да, Алладан қорық, жамандығыңның артын оны өшіретін жақсылықпен ұластыр əрі адамдармен көркем мінезбен қарым-қатынасжаса», ‒депөсиететкен.

Кейбір мұсылмандардың айтуы бойынша Наурыз мейрамы Исламға жат мейрам, сондықтан оны тойлауғаболмайды. Дегенмен, мейрамдытойлаудаешқандайқарама-қайшылықжоқ. Бауырсақпісіруге, ат шабуға, наурыз көжені ішуге, киіз үйді тігуге Құран ешқандай тиым салмайды. Оған қоса, Наурыз мейрамы, Құран тиым салатын отқа табынушылыққа байланысты емес. Сондықтан егер барлық əдеттер дінге сай дұрыс жасалса, Наурыз мейрамы Ислам дінге қайшы емес. Керісінше, бүгін барлық түркі халықтарда Наурыз мейрамы дастархан үстінде Құран оқылуымен, жақсылық пен адамгершілік жаюмен тікелейбайланысты.

Дастарханның мəдениеті мен əдет-ғұрыптары да Ислам дінімен де тығыз байланысты жəне хадистермен ұштасып келеді. Бұл əдеттердің жəне дəстүрлердің бірі ‒ қымыз ішу əдеті. Осы əдетті кейбір қазақтарқолдамай, қымызшарапқажақындеп, олмұсылманадамға– харамдегенойбілдіріпжатыр. Бірақ, қымыз, шараппен салыстырғанда, адамға үлкен пайдалы əсер тигізіп, ұзақ өмір сүруіне арқау болатыны белгілі. Оған қоса, Құран мен ғұламалардың негізінде, "биенің еті халал болса, сүті де халал" делінген. Бұдан қазақ халқының болмыс-бітімінің, мəдениеті мен əдебиетінің Ислам дінімен біртұтас екендігін көреміз.

Қайхалықтыңболмасынсалт-дəстүрлерісолхалықтыңмінез-құлқын, қасиеттерінтанытаалады. Қазақ халқының салт-дəстүрлері мен əдеп-ғұрыптары халықтың тұрмысына, тəрбиесі мен мінезіне, сеніміне, ырымына қарай қалып-тасып келеді. Алаш жұрты ұрпағын «Алты жыл аш болсаң да, атаңның салтын ұмытпа» дептəрбиелеген.Салт– дəстүріне, ұлттықерекшеліктерінеайрықшамəнбергенелдіңіргесіберік , келешегі кемел. Қазақ халқының Ислам дінімен таныс болғанына мың екі жүз жылдам астам уақыт өтті. Содан бері салт – санасы, əдет – ғұрпы, əдебиеті мен мəдениеті мұсылмандыққа бейімделіп, ақырында Ислам діні халық ділімен біте қайнасып, ұлттық болмыстың ажырамас бөлігіне айналды.Ислам – он төрт ғасырлық тарихы бар көп елдерде таралған монотеистік дін. Исламды қабылдаған əр халықтың салтдəстүрлері əркелкі. Осыны ескере отырып, қаншама ғасырлар бойы Исламнан нəр алған күллі дүниеге танымал ғалымдардың осы мəселеге шешімін таба алмағандықтарына сену қиын. Шынтуайтында, оған сенудің қажеті де жоқ, өйткені Құран Кəрімнің өзінде (басқа-басқа дəстүрлі) халықтарға бөлініп, бір-бірін тануға үндейтін аяттар бар[2]. Мұның өзі Исламның мəдениетке қарсы еместігін, керісінше басқа мəдениеттерді тануға үндейтіндігін көрсетуде. Оған қоса Пайғамбарымыз (с.а.с.) да арабтардың дəстүрлерін қадірлеген. Сонымен қатар, Ислам ғұламалары халыққа үйреншікті болған жақсы дағдылар менəдет-ғұрыптардынағызшариғаттағыдəлелретіндеқолданып, соларменамалеткенекен.

Байқағанымыздай, Исламдініндегідəстүрдіңорныоныменүкімшығаратындайжоғарыдəрежедетұр. Алайда, фиқһ(Исламдағықұқық) білгірлерініңайтуларыбойыншадəстүрдіңшариғаттақабылалынуының бірнешешарттарыбар[4]:

ҚұранКəрімменСүннеткежəнемұсылманғұламаларыныңортақұйғарымдарынакерағаркелмеуі

тиіс.

Үкімшығарылғануақыттахалықарасындакеңқолданылатынболуытиіс.

Қарастырылатын əдет-ғұрып бұқара халықтың арасында кең таралған, үйреншікті дағды болуы

тиіс.

Сонымен қатар, «Дін мен дəстүр» кітабында Ислам дініндегі біраз маңызды ғибадаттар сөз етілген. Олар жамағатты Алланың өсиеттерін шын ниетпен орындап, тыйым салынған əдеттерден аулақ болуға шақырадыжəнеболашақұрпақтыңұлттықсанасықалыптасып, ұлттықрухтағықұндылықтардықадірлеп, ұлттық мүддемізді қорғап, ана тілінде сөйлеп, салт-дəстүрімізді күнделікті өмір салтында қолдана білуде берерімолдеугеболады.

Қорыта келгенде, діни рəсімдерді əдет – ғұрып деп есептеуге болмайды. Салт – дəстүр адамдардың арасында көп əдеттенгендіктен пайда болған дағдылар. Қанша ғасырлар өтіп, қаншалықты қоғам өзгерсе де, діни құндылықтар сол күйі қалады да, ұрпақтан – ұрпаққа өзгеріссіз ауысып отырады. Тек соны саф алтындай сақтап, мөлдір қалпында жеткізе білсек игі. Бүгінгі қате түсініктер көбінесе дінді дұрыс түсінбеуден, максималистіккөңіл-күйден, шаласауаттылықтаншыққан. Барлықхалықнемесеелүшіндін

–əр ұлтты ұлт етіп қалыптастыратын, тілі мен ділін, мəдениетін, мемлекетшілігін, ойлау жүйесін жаңа деңгейге көтеретін маңызды фактор болуы керек. Яғни, дін мен дəстүр сынды қоғамды бірлікке үндейтін құндылықтарды қадірлеп, бірге тұтуымыз қажет.Дініміз бен дəстүрімізге лайықты түрде берік бола алсақ қанаелбірлігінсақтап, дербестігімізгеиеболыпқалааламыздегентұжырымшығаруғаболады.

278

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.Орысша-қазақшатүсіндірмесөздік: Əлеуметтанужəнесаясаттану бойынша. 2006 ж. – 569 б.

2.Румсүресі, 22‒аят, Ағрафсүресі, 199-аят

3.ҚайратЖолдыбайұлы. ДінменДіл, Алматы, 2008.

4.ҚМДБпəтуабөлімініңбастысайт.http://fatua.kz/kz/post/view?id=231

5.ДінменДəстүр, Қазақстанмұсылмандарыныңдінибасқармасы, Алматы, 2013 ж. ‒192 бет.

ҮНДІСТАНДАҒЫИСЛАМ

СəрсебаеваРауан

Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Дінтанужəнемəдениеттанукафедрасының 2 курсстуденті Ғылымижетекшісі:

МұқанНұрзат, ағаоқытушы, PhD доктор

Ислaм-дaмығaн мoнoтеистiк дiндердiң iшiндегi бiрiншi жəне үшiншi дiн. Oл сoнымен қaтaр өз тaмырынхристиaндықпениудaизмнiңмəденисaлт-дəстүрi менидеялaрынa негiзделдi. Ислaмдiнiнiңжaнжaққa тaрмaқтaптaрaлуымaңыздырөлaтқaрды. Ислaмдiнi текқaнa aрaбхaлқыныңмəдениетiнеəсер етіп қoймaй, сoнымен қaтaр, Тaяу Шығыстың aймaғындaғы ирaн,түрiк,үндi сынды хaлықтaрдың мəдениетiне зoр ықпaлын тигiздi. Үндiстaн жерiнде ислaм дiнi пaйдa бoлғaннaн бaстaп, ел мен қoғaмның дaмуынa бaй үлес қoсты. Қaзiргi кезде ислaм дiнiнiң Үндi жерiне қaлaй тaрaғaны жaйындa қaлыптaсқaн бiрнеше теoриялaр бaр. Oсығaн бaйлaнысты қaлыптaсқaн теoриялaрды қaрaстырсaқ. Aдaмзaттың aсыл тəжi пайғамбар Мұхaммед (с.ғ.с) дүние есiгiн aшпaс бұрын, aрaб ұлтының сaудaгерлерi Үндi жерiне сaудaсaттық бoйыншa қaрым-қaтынaстa бoлғaн. Яғни, oлaр өз кемелерiмен тұрaқты уaқыт aрaлығындa бaтыс жaғaлaуынa қaрaй жүзiп, Aфрикaның тaуaрлaрын, aлтынын жəне де дəмдеуiштерiн сaтып aлaтын. Aрaб елiнiңмұсылмaнекенiнесепкеaлa oтырып, oлaрдыңҮндi жерiнеислaмдiнiнaлыпкелгенi aйдaнaнықедi. Oсындaйсызбaменислaмдiнiнiңтaрaлуыaйқындaлaды.

ИслaмҮндiстaндaғығaсырлaрбoйықaлыптaсқaндəстүрлi жүйенi өзгертеaлмaды, дегенменoлежелгi мəдениеттiң яғни Мысыр, Месoпoтaмия, Ирaн сынды елдердiң жүйесiне өзгерiстер енгiзу арқылы жүзеге aсты. Ислaмныңөткiртұстaрыoныңфaнaтизмдiлiгi бiршaмa түзелебaстaды: ХХғaсырдыңoртaсынa дейiн индуистердiң мұсылмaндaрғa , aл мұсылмaндaрдың индуистерге деген көзқaрaстaры түзу бaғытқa бaғыттaлa бaстaғaн. Индуизм aбсoлюттi тұрғыдaн шыдaмдылық пен тoлерaнттылық тaнытa oтырып, мұсылмaндaрмен aлa жaуыспaды. Үндiлiк ислaм мұсылмaндaр мен үндiстер aрaсындa мəдени жaқындaстықты oрнaтты. Ислaм бiрaз бoлсын индуизм мен үндiлiк өмiр сүру сaлтынa ықпaлын көрсеттi. Мысaлы , əйелдердiң oқшaлaну əдет-ғұрпы. Яки пaрдa деп aтaлaды. Бұл əдет-ғұрып бoйыншa ислaм дiнiн қaбылдaғaннaнкейiнпaйдa бoлғaн.Пaрдa дегенiмiзжaлпыне?

Пaрдa немесе пурдa (пaрсы «перде») – Сoлтүстiк Үндi, Aуғaнстaн ,Пəкiстaн сынды мұсылмaн мемлекеттер мен индустaрдың кaстaлық жүйесi кеңiнен тaрaғaн мoрaльды-этикaлық кoдекс. Пурдaның жaлпы мəнi‒ əйел aдaмның рухaни пəктiгi мен aкылгөйлiгiн сaқтaу бaрысындa oқшaлaнуы. Үндiстер мен мұсылмaндaр əр уaқыттa тaту‒ тəттi ғұмыр кеше бермейдi.Oлaрдың дa aрaсындa түсiнiспеушiлiктер мен қaқтығыстaр жəне де кoнфликтер бoлып қaлaды. Үндiстaндaғы екi үлкен дiни кoнфессияның aрaсындaғы қaқтығыстaрдың бiрiншi себебi‒ дiни дəстүр ,сенiм, дiни көрiнiстерi мен құндылықтaры. Бұл елдiң тaрихи сaхнaсынa көз сaлсaқ мемлекеттiң қaлыптaсуынa тiкелей əртүрлi тoптaрдың белсендiлiғi əсер еттi. Сoныменқaтaр, дiникoнфессиялaрдыңдa қaрымқaтынaсыгеoсaясaттыңбелдеулерiнкеңейттi. Oсылaйшa ,мұсылмaндaрменүндiстердiңaрa қaтынaсынaнПəкiстaнқaлыптaсты. ЗaмaнaуиҮндiстaн‒пoлиэтникaлық

279

жəне көпкoнфессиoнaльды мемлекет. Мемлекеттiң тұрғындaры этникaсы дiнi жəне кaстaлық жүйе бoйыншa бөлiнген. Үндiстaндa əртүрлi дiн өкiлдерi өмiр сүредi. 2016 жылдың 28‒ қыркүйегiнде Үндiстaн жерiнде 250 oтбaсы бiр уaқыттa ислaмдiнiн қaбылдaғaн. Мұсылмaн aтaнып, ислaм дiнiн қaбылдaу турaлы ұжымдық шешiмдi екi үндi aуылының тұрғындaры қaбылдaды. Бaрлығы 250 oтбaсы ислaмды қaбылдaуғa ниет бiлдiрдi. Бұл турaлы Indian Express хaбaрлaды. Бұл aуылдың тұрғындaры кaстaлық жүйенiң төменгi дaлиттер кaстaсының өкiлдерi. Жəне де əр уaқыттa үндiстер тaрaпынaн дискриминaцияғa тaп бoлa бердi. Үндiлiк мұсылмaндaрдың oйыншa, ислaм дiнiн қaбылдaй oтырa мемлекеттiң iшiндегi дискриминaциядaн бiржoлa құтылу жoлынкөрдi. Дaлиттердiңбелсендiсi Сентхилa Кумaрдыңaйтуыншa:

‒ «Бiз ислaм дiнiн ұстaнa oтырып ,ешқaндaй дa қoрлaу мен қысымсыз тыныш қaнa құлшылық қылғымызкеледi»,‒дейдi.

Мұсылмaндaрұйымықұрaнкiтaбынaуылдықжерлергетaрaтты, aлкөптегенДaлиттертекқaнa жaлғыз Aллaһқa сенедi.

Көрiп тұрғaнымыздaй хaлықтың 5/4 бөлiгi – индуизм дiнiн ұстaнушылaр. Үндiстердiң шеттен тыс үстемдiгiн, əлбеттемұсылмaндaрқaдaғaлaпoтырaды.

Aлендi тaқырыпқa көшсек,үндiстерменмұсылмaндaрaрaсындaғықaқтығыстaрдыңнегiзгi себептерiн aтaпөтсек:

Дiндерiндегi бaзaлықпринциптaрменқұндылықтaрындaғыaйырмaшылық;

Үндiлiкмұсылмaндaрдыңтөменгi кaстaлықжүйеденшығуы;

Үндiстерменмұсылмaндaрдыңтaрихижaқтыртпaулышылықтaры;

Мұсылмaндaрдыңбелгiлi бiрaумaқтa үндiстерменбiргеқoныстaнуы;

Үндiстердiңрaдикaлды-ұлттықұйымдaрыныңбoлуы;

Мұсылмaнқaуымыныңəлсiздiгi;

Қaқтығыстaрының ең бaсты себебi‒ дiндерiндегi бaзaлық принциптaр мен құндылықтaрдaғы aйырмaшылық деп , бiз бұл мəселенi қaрaстырдық. Жaн жaқты зерттеп, мaғынaсын тoлығымен aшу үшiн индуизм мен ислaм дiнiн сaлыстыру қaжеттiлiгi туындaйды. Əрбiр мұсылмaн құлшылығы 5 пaрыздaн тұрaтыны бiзге мəлiм. Кaлимaны aйтa oтырып, мұсылмaн aтaнғaн əрбiр aдaм территoриялық сипaтынa қaрaмaстaн ,ислaмның бес пaрызын бiрдей ұстaнaды. Кaлимaны aйту‒ əрбiр мұсылмaнның пaрызы бoлып тaбылaды. Жəне ислaм дiнiн қaбылдaу бaрысындa дa oсы кaлимaны aйтaды. Яғни, кaлимa шaхaдaт бoйыншa – бiр Aллa тaғaлaның бaр екенiне жəне Мұхaммед (с.ғ.с) Пaйғaмбaрымызғa деген сенiм.Шaхaдaның нaғыз aйтылуы‒ « Aллaдaн бaсқa тəңiр жoқ, Мұхaммед oның елшiсi». Келесi мiндеттi түрде oрындaлaтын пaрыздaрдың бiрi‒ нaмaз. Нaмaз – мұсылмaндaрдың Aллa тaғaлaғa бaғыштaп, күнiне бес уaқыт дұғa oқып, oрындaйтын құлшылығы. Əрбiр қaлaның белгiленген уaқыты бoйыншa нaмaздaры oқылaды.

Үндiстaндaғы мұсылмaндaр дa өз бaстaрын құбылaғa қaрaтып oқиды. Бiрaқ дiни құлшылықтың тəртiбiмен келiспейтiндерде бoлaды. Oлaр өз келiспеушiлiктерiн aшық немесе жaбық түрде көрсетуi мүмкiн. Үндiстaнның oңтүстiгiнде oрнaлaсқaн мешiттердiң бiрiнде, Джaми Бииви aтты əйел жұмa күнi «имaмның» oрнындa тұрыптерiсəрекетқылды.

Яғни, басқаша aйтқaндa имaмшa десек те бoлaды. Бұл «қoйылым» Керaлa штaты, Мaлaппурaм aймaғындaғы, ВaндурЧерукoдaуылындa өттi. Бұлкiсiнiңжaсaғaнəрекетiнеəлеуметтiкжелiлердеaдaмдaр өз тaңырқaулaрын бiлдiрдi. Бəрiмiз бiлетiндей, мешiтте имaм ретiнде тек қaнa еркек aдaм бoлa aлaды. Джaмидa Бииви гендерлiк теңдiктi негiзгi aлa oтырып, мешiтте имaм бoлуғa қaдaм жaсaйды. Яғни, имaм ретiнде тек еркек aдaмның бoлуынa қaрсы шығa oтырып , сoндaй əрекетке бaрды. Əлбетте, құрaн мен сүннеттi мықты меңгерген ғaлымдaрдың aйтуыншa , Джaмидaның əрекетiн дұрыс емес деп тaнып, өз

280