81
.pdfРекомендуется сохранять традицию захоронения тел и прибегать к кремации лишь в случаях крайней необходимости. 2) Кремациянезапрещается, еслизанейнескрытоотрицаниеистинойверыизненависти кЦеркви. 3) Выборкремациинеможетбытьдостаточнымоснованиемдляотказавпубличномсовершении таинствизаупокойноймессы. 4) Неследуетсовершатьцерковныйобрядпохоронислужитьзаупокойную мессу в местах проведения кремации и не следует сопровождать туда покойного. Последний пункт был уточненпостановлениемот15 августа1969 г., вкоторомговорилось, чтообрядыможносовершатьивзале крематория. Результатом изменений в Кодексе канонического права стало принятие итальянским правительством в марте 2001 г. закона о кремации и развеянии праха. Он изменил статью 411 Уголовного кодекса и постановил, что «развеяние праха покойного с разрешения официального лица принятого на основании волеизъявления усопшего не являетсяпреступлением» и что «развеяние праха позволяется осуществлять исключительно на специально отведенной территории внутри кладбищ, на природе или в частных владениях». Запрещено осуществлять развеяние праха в населенных пунктах, а в море, озерах и реках разрешается на территориях, свободных от плавучих средств и рукотворных объектов [11]. Изменение в итальянском законодательстве стало примером для принятия аналогичных законодательных актов лишь для католических стран, поскольку в других западных государствах они были произведены намного раньше, послужили толчком для развития так называемого «альтернативного кремационного сервиса».
Исламикремация
Пророк Мухаммад, учил тому, что предписал Аллах в отношении мертвых, из дозволенного и не дозволенного в этом вопросе. Оттогоправила Ислама выделяются от законов других народов, среди этих законов – уважение, почитание к мертвому и такоеобращение сним, котороепринесетему пользу. Аллах предписал, что в случае смерти мусульманина, обязательно нужно омыть иочистить его тело, завернуть в белыйсаван, совершитьпогребальнуюмолитвуимолитьсяомилостиипомилованиидлянего. Затемтело должнобытьзахороненоипреданоземле, аживыедолжныпосещатьмогилыимолитьсязаихобитателей изчисламусульман.
Висламечеловекауважаютвнезависимостиоттого, живонилимертв. Исламнедозволяеткремацию мертвого, потомучтоэтонеуважениекнему иунижениеего достоинства[12].
ВКоранеговорится: «Несомненно, МыдаровалипочетсынамАдама» (Коран, 17:70).
Кремация не дозволена в исламе, так как она возражает учению ислама и является нарушением мусульманского права. Это заключение основано на аяте Корана, в котором Всевышний Аллах говорит: «...потомумертвилегоипредалпогребению» (Коран, 80:21).
«Сжигание тела или же кремация в исламе считается грехом и противоречит шариату. Тело человека должнобытьпреданоземле», – сказалнаибимамЦентральноймечетиАлматы НурмухамедИминов[13].
Хотя в одном из хадисов посланник Аллаха сообщает о человеке, который завещал кремировать свое тело после смерти, сказав своим сыновьям: «После моей смерти сожгите мое тело, а пепел развейте по ветру».Когда он умер, сыновья исполнили его завещание, сожгли его тело, а пепел развеяли по ветру. Сообщается, что в продолжении посланник Аллаха сказал: «Затем Аллах Всевышний воскресил этого человекаиспросил: «Зачемтыприказалсжечьсебяпослесмерти?» Тотответил: «Изстрахапредстатьпред тобойсмоими грехами» [12].
Сегодня в Европе и Америке, кремация пользуется популярностью, особенно развеяние праха «на природе», а также экзотические и в тоже время высокотехнологические формы его погребения, рекламируемые с помощью средств массовой информации. Чикагская компания «Lifegem» объявила о завершении разработки технологического процесса преобразования останков кремированного тела в алмазы, которые можно носить в качестве украшений. После сожжения тела пепел очищается при температуре около 3 тыс. градусов, затем подвергается дальнейшему нагреву и прессовке под большим давлением. В результате через 16 недель родственникам умершего предоставляется искусственный алмаз, ставший после огранки бриллиантом. Причем технология позволяет получать драгоценные камни очень высокогокачества. Стоимостьуслугколеблетсяот$4 до22 тыс., однаконеизвестно, насколькопроцентов алмазбудетсостоятьизпрахаумершего [14].
По желанию заказчиков кремированный прах могут запустить в космос, отправить в небо вместе с красочным фейерверком или, сделав из него риф, опустить на дно океана. Так, технокомпания «Celestis» организуетотправкувкосмоскремированныхостанков, предлагаяследующиевидысервиса: запускпраха на околоземную орбиту (стоимость услуги $5300); отправка капсулы на Луну или в глубокий космос ($12500) и присвоение вновь открытой звезде имени усопшего ($299). В последнем случае к звезде посылается сигнал, в котором зашифрованы цифровые фотографии родственников и друзей. С 1997 г., используя мемориальные спутники, которые впоследствии вместе с прахом, помещенным в 7-граммовые капсулы, сгораютватмосфере, компания«Celestis» отправилавкосмосостанкиболее100 кремированных
251
людей. В их число входит и прах известного исследователя Юджина Шумейкера, помещенный на борт спутника-разведчика, исследующегодальнийкосмос[15].
ВСША и Канаде с недавних пор доступен способ«ресомации» или растворение человеческих останков в щелочномрастворе. Данный способ еще не такраспространён вЕвропе. Спустя почти полтора века с момента строительства первого крематория Великобритания разрешила установить аппарат щелочного гидролиза, дав зеленый свет биокремации в Старом Свете.Щелочной гидролиз – это естественный процесс разложения тела после погребения. «Непочтительная сторона гидролиза, а именно, сливостанковвканализацию– присутствуетиприкремации, ипризахоронении. Этуфункциювыполняет дождь», – написаласестраРиниМёрксвальманахеNationalBioethicsQuarterly в2008 г. [16].
ВКазахстане, кремация еще не пользуется такой бешеннойпопулярностью как на Западе, но уже начинаютпроступатьпервыепризнакипопуляризации.
ВКазахстане, в городе Алматы от того что переполнены 2 городских кладбища, правительство выделила 3млн.долларов на постройку первого в стране крематория. Еще в 1980-х годах планировалось соорудить крематорий, но все же этот проект был оставлен.Против строительства крематория выступает духовенствостраны. Имамысчитают, чтоэтоиздевательство надусопшими[17].
«Из 41 кладбища, которые на данный момент существуют в Алматы, 27 имеют статус закрытых. Они исчерпали свой земельный лимит», – сообщил замдиректора ГКП «Спецкомбинат ритуальных услуг» МаратИсмаилов[17].
С кремации связаны и другие проблемы. Например, работники похоронной промышленности не говорят людям всю правду о кремации. В особенности, они не рассказывают, что кости не сгорают. При достаточно высокой температуре могут сгореть плоть, волосы и жир. Человеческие кости не горят, какой бы высокой ни была температура. После кремации, кости выгребают из печи и помещают в специальную мельницу, гдеперемалываютдомелкихчастиц. Говоря, чточиститьтакие«мельницы» – нелегкоезанятие,
икусочкикостейразныхлюдейсмешиваются[18].
Несмотря на всю коммерциализацию,на свои достижения, западная культура испытывала и продолжает испытывать определенный комплекс перед колоссальным философско-антропологическим потенциаломстранВосточнойАзии.
При существующем многообразии культурно-исторических типов она остается примером веротерпимости и в тоже время сохранения духовной целостности древних обрядов, хотя вряд ли можно поставитьподсомнениефакттого, чтоформаивнутреннеесодержаниепогребальныхобрядов, втомчисле и связанных с кремацией, не могли не меняться в течение длительного времени. Однако проследить эти изменения чрезвычайно трудно, можно выделить лишь отдельные тенденции, проявившиеся в последнее время. Однаизних проявляетсявнепротиворечивом сочетанииконсерватизмаимодернизма[19]
Списокиспользованныхисточников:
1.РязанцевС. Танатологияосмерти. – СПб: Восточно-ЕвропейскийИнститутПсихоанализа, 1994. – 384 с.;
2.Хоронить нельзя кремировать. Крематорию в Тюмени быть? // [Электронный ресурс: http://news.megatyumen.ru/article/show/8887/];
3.Какпроисходиткремациячеловека? // [Электронныйресурс:https://ritual.ru/poleznaya-informacia/articles/kremacia/];
4.Коротунова В.А., Лебедева С.Н. Психолого-типологические характеристики крематориев как объектов траурной гражданской обрядности. / Труды «Роль и место молодых ученых в реализации новой экономической политики Казахстана» МеждународныхСатпаевскихчтений. Т.3. – Алматы: КазНТУим. К.И. Сатпаева, 2015. – С. 625-636;
5.Историякремации. // [Электронныйресурс: http://crematory.ru/history.html];
6.Запреткремациивиудаизме. // [Электронныйресурс: http://hevrakadisha.ru/zapret-krematsii-v-iudaizme/];
7.Почему еврейский закон запрещает кремацию. // [Электронный ресурс: https://ru.chabad.org/library/ article_cdo/aid/2073454];
8.Долгживых. / Под. редакцией: ПолонскийП., КитросскаяМ. – Machanaim, 1999. – 76 с.;
9.Нелегкий выбор: кремация или погребение? / [Электронный ресурс: https://www.pravda.ru/faith/religions/orthodoxy/17-12- 2012/1138954-cremation-0/];
10.В христианстве и исламе усопших принято хоронить в могилах. / [Электронный ресурс: https://www.zakon.kz/4890961-v- hristianstve-i-islame-usopshih.html];
11.МуччиД. Смерть. Кремироватьиразвеятьпрах// [Электронныйресурс: http://russ.ru/ist_sovr/other_lang/];
12.Дозволяет ли ислам кремацию? // [Электронный ресурс: https://islam-today.ru/veroucenie/vopros-otvet/dozvolaet-li-islam- kremaciu/];
13.ВКазахстанепоявитсяпервыйкрематорий. // [Электронныйресурс:http://kz.mir24.tv/news/23631];
14.Кремация,похороныили… алмаз? // [Электронныйресурс: http://slaszone.ru/articles/];
15.Смертельныйномер:фейерверкизчеловеческихостанков. // [Электронныйресурс:Membrana. http://membrana.ru/articles/];
16.Растворенные в вечности. Гедроолиз как альтернатива кремации и погребению. // [Электронный ресурс: http://www.bbc.com/russian/resources/idt-sh/dissolving_the_dead_russian];
17.ВАлматыпостроятпервыйвстранекрематорий. // [Электронныйресурс: https://www.zakon.kz/4634784-v-almaty-postrojat- pervyjj-v-strane.html];
18.LiveInternet. // [Электронный ресурс: https://www.liveinternet.ru/tags/%CC%C8%D0%CE%C2%CE%C7%C7%D0%C5% CD%C8%C5/page4.html];
19.МитькоО.А.Кремациявсовременнойкультуре. / Научныйжурнал«АрхеологияСевернойиЦентральнойАзии». Т.5, №3.
–2006. – С. 106-117.
252
ШАМАННЫҢ РИТУАЛДЫАТРИБУТТАРЫӨЗГЕ ƏЛЕММЕНҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫРЕТІНДЕ
СадырбекДинара,
Дінтанумамандығының1 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:
КарыбаеваА.Н., магистрант, ағаоқытушы
Ең алдымен шаман сөзінің шығу төркініне көз жүгіртетін болсақ, ежелгі түріктерде «шаман» сөзі тілдерінде кездеспеген. Шаман рөлін атқаратын адамды олар «КАМ» деп атаған жəне бұл сөзбен ең алдымен емшілік қасиеті бар адамды байланыстырған. Р.Н. Безертинов өзінің шығармаларында:«Ежелгі Түріктер де,қазіргі заманғы Алтай-Саян халықтары да бұл терминді қолданбақ түгілі,сонымен қатар«шаман»терминін білмеді»,-деп жазады. Яғни,ежелгі түріктерде «шаман» сөзінің қолданыста болмағанынбілдіреді.Жалпы«шаман» сөзіорыстіліненбарлықеуропалықтілдергеенгізілді. Орыстілінде «шаман» сөзі XVII ғасырдың бірінші жартысында Уда өзенінде өмір сүрген эвенкі тілінен енген болатын.Эвенкі тілінен «шаман» сөзін аударғанда бұл «ақылды адам», «білетін адам» деген мағынаны білдіреді. Ал дін аясында бұл термин Ресейде XVII ғасырда Сібірден ресейлік əскери қызметшілердің жазбаша хабарларында пайда болды.Еуропаға Петр1 жіберген Ресей елшілігінің бөлігі ретінде Қытайға барғанИзбрандаИдесаиАдамаБрандтаарқылы«шаман» сөзітаралғанболатын[1, 112 б.]
«Шаманизм» терминінің шығу тегі «шаман» сөзінен бастау алады.Шаманизм, белгілі болғандай, тайпалық қоғамда тас дəуірінде пайда болған ең ерте діни форма. Бұл бүкіл əлем бойынша халықтар арасында кең таралған. Адамдардың басқа əлеммен өзара əрекеттесу жолдары туралы діни идеялардың жиынтығы ретінде шаманизм магиямен, анимизммен, фетишизммен жəне тотемизммен тығыз байланысты. Оның бір бөлігі немесе басқа элементтері əлемнің көптеген заманауи діндерінде қалыптасқан.Үлкен кеңестік энциклопедияда шаманизм «қарабайыр жүйеде туындаған көптеген халықтардыңеңалғашқыдіниформасы» депанықталады[2,278 б.].
Шаманизмнің көптеген элементтерін қамтитын ірі əлемдік діндер жабық Азия қоғамдарында əлдеқайда сəтті енгізілді. Шаманизм ешқашан ресми дін мəртебесіне ие болмады.Шаманизмде ешқандай Киелі кітап немесе Құран сияқты қасиетті жазбалары,ешқандай қатаң белгіленген доктринасы болмады. Мұның бəрі кез-келген дінмен төзімділікке жəне табиғи синкретизацияға ықпал етті. Ресей зерттеушісі В. Михайловский былай деп жазған: «Егер тіпті басқа діндер шаманизм кең тараған аумаққа келсе, онда бұл дінөзініңуақытындашаманистікэлементтердітабиғитүрдесіңіреді» [3, 97 б.].
Қазіргіуақыттажердіңтүрлібөліктеріндегішаманизмдамудыңтүрлісатыларында. Мысалы, Сібірдің солтүстікхалықтарыныңарасындаХХғасырдыңортасынадейіноладамдардыңөміріндемаңыздыорынға ие болды. Қазіргі Ресейде шаманизммен байланысы бар көне əдет-ғұрыптар мен діндер Якуттар мен Алтайлықтарда кездеседі.Дін тарихының ең қиын мəселелерінің бірі шамандық нақты қай жерлерде таралғаны. Бұл тұрғыда көптеген ғалымдар тұжырымдама жасамақ болған.Шамандық белгілі зерттеуші Мирча Элиадебылай деп жазады: «Шаманизм – бұл, ең алдымен, Сібір мен Орталық Азия құбылысы» [4, 156 б.].
Яғни, ЭлиадебойыншашамандықбелгілерСібірменОрталықАзияхалықтарыарасындакеңтаралып, байырғықалыптасақталыпкележатқаны.Сібірархеологиясыменэтнографиясыныңжетістіктерінесүйене отырып, қола дəуірінде шаманизм институтының болу мүмкіндігі байқалады. Кейбір қазіргі заманғы тарихшылардың пайымдауынша, шаман – тотемдік жануарды жалғастырушы,шаманистік идеологияға жəне əдет-ғұрыптарға айналды. Олардың пікірінше, бұл тотемистік нанымның эволюциясы неолит дəуірінен қола дəуіріне өту кезінде болған. Бірақ əлі күнге дейін теориясы басым, ол шаманизм аулау мен жинау дəуірінде пайда болды жəне дамиды дейді. Бұл тұрғыдан алатын болсақ, шамандық ежелгі Сібір халықтары бойынша қола дəуірінде енген.Шаманизм əлемнің халықтарының діни нысаны болып есептеледі, бірақ Сібірде ең классикалық дамығаны ‒ Якут шаманизмі. Оны дамыған формалардың бірі ғана емес, бүгінгі күні Сібір аумағында ең көп зерттелген. Негізгі тақырыпқа тоқтала кететін болсақ,шаманның ритуалды атрибуттары–шамандардың өз тəжірибесінде қолданатын жəне күрделі рəсімдеу кезінде оларға көмектесетін арнайы заттар. Шаманистік дүниетанымдық жүйеде шаман атрибуттарының рөлі мен маңызы Сібір халықтарының этнографиясында қалыптасқан ұзақ мерзімді тақырыптардың бірі болып табылады. Негізгі шамандардың ритуалды атрибуттары шамандық факторларды анықтауда үлкен рөл атқарады.Бубен жəне шаман костюмі жиі зерттеу объектілері болып табылады. Осылайша, кейбір авторлар шаманизмді зерттеудің негізі ретінде шамандардың негізгі атрибуттарын қолдануға тырысты. Е.Д.Прокофьева салыстырмалы түрде ел мұражайларында сақталған сібіршамандарыныңалмастарменкостюмдержинағынБубенжəнешаманкостюмі, бұлэтникалықтоптың басқа шамандарының атрибуттарына ұқсас, сондай-ақ олардың меншік иесінің дəрежесіне байланысты
253
жеке ерекшеліктері бар. Ежелгі шамандық қалыптасқан якуттардың бубендері «дюнгюр» деп аталды. Дюнгюрбіржағынансиырдыңнемесебұзаудыңтерісіменқапталған. Беснемесеодандакөпрезонаторлар олардың аузы деп есептелген. Соңғылардың саны шаманның «күші» бойынша болды. Дюнгюрді іштен ұстап тұру үшін сабы болды Шамандардың негізгі жеке атрибуттарының бірі ол «шаман костюмі». Ол бұқалардың немесе бұғылардың терісінен жасалатын рəсімдік костюм. Ұзындығы шаманның аяғына дейінгі аралықта болған. Костюм тігіліп болған соң, олар тəжірибелі шаманды шақырды. Шаман осы оқиғағабайланыстырухтарғаарнапқұрбандыққашалынғанжануардыңқанынтазартатынбарлыққажетті металдыпішіндірухтарменкульттердіжасады.БүкілЯкуттықрəсімдіккостюмдердіңарқасындаекісақина тігілетін жəне оған белбеу бекітілетін болған, ол «тэсиин» аталған. Оның мақсаты əдет-ғұрып кезінде шаманды ең үлкен экстазда сақтап қалу.Якут шаманының рəсімдік киімінде ит, қасқыр жəне аю түріндегі көмекшілердің металл бейнелері бар. Олар құс түрінде рухани көмекшілердің рəміздерінен əлдеқайда аз болды.Якутшамандарыныңкостюмдеріндегіілгіштердіанықтаудағымəселеніңбірбөлігі1940 жылыА.А. Саввиннің «солтүстік-шығыс Якуттар АССР Аллаиховск ауданында жазылған деректерінде» толтырады. Ол металдан жасалған 19 шоқтың құндылығын атап өтеді. Оның ішінде шаманның негізгі костюмындағы металдар:
‒Кюсэнгэ – темір табақшаға ұқсас келген сопақ бубен түрі. Омыртқаның ортасында адамның артқы жағындағы ең осал жер –«көздің көзіне» (кехсюн харага)байланады. Əрбір темір шаман денесінің əлсіз бөліктерін зұлымрухтың«оттыкөзқарасынан» қорғайды. Кюсэнгэ «арқакөзін» жабуғаарналған;
‒Табытал– тартемірпластиналардыңжалпыатауы, оларжейденіңжеңінеяғниішжағындатігілетін. Олар шаманды зұлым рухтың «көз» немесе «тыныс» соққысынан қорғайды. Ол, өте күшті болған жəне шаманалмастырғанкездетабыталдышаманбүктелген, бірақсүйектұтасаманқалыпотырған;
‒Сюнньюегэ– дөңгелек темір бөлігі. Шаманды жабу үшін костюмнің арт жағындағы бір шетінен жасалған. Бұлəшекейрəсімкезінде, шаманныңтөменгіəлемгеенгенінбейнелегенде, шаманныңкөмекшісі оныұстапаладыжəнеоғанжалмайды. Бұлшамантөменгіəлемгежолдатоқтауорнынанөтпей, оғантыйым салынған жерлерде қалмауы үшін жасалады. Демалыс орындарында шамандар өздерінің күш-қуатын күшейтетүсуде, яғнижолдыңкелесісегментінжеңуүшінжұмылдырылды. Жоғарыдаайтылғандай,«күш» шамаларына байланысты «осы жолдың ұзындығы əртүрлі болуы мүмкін»жəне тек аялдамаларға (olohs)тұруғақұқыл;
‒Ай– дөңгелек, тегісметаллплиталар, кейдетемірнемесеқоладанжасалатынболған. Солжақөрісте, кеудеденжоғарытігілді. Бұлтөменгі əлемненоралғандажолдыжарықтандыратыншаманныңжекеайы;
‒Кү –айға параллельді кеуденің сол жақ өрісінде тігілген. Күн туралы, шаман төменгі əлем тұрғындарына: «Бұл менің күннің əлеміне тиесілігімнің белгісі, менің оларға баратын жолым бар», ‒ деп айтқан. Абаастар күн сəулесінен қорқады.Төменгі əлемде күн шаманды осы қорқынышты жердің тұрғындарыноттайкөзқарасынанқұтқарыпотырған.
‒Қоңырау – қоладан жасалған шаман костюміне тігілетін болған, ол «шаманның құйрығы» деген мағынаны білдіреді. Олар біреу немесе кейде үшеу болған. Қоңырау шырылдаған кезде, əлсізде жатқан шаман, ол əлі тірі екендігін жəне оның құты мен қабырғасының қауіпсіз екенін біледі. Қоңыраудың сигналындашаманныңрухтықкөмекшілеріөзшаманынакөмеккекеледідегенойменқоңыраудытаққан;
‒Қарақұрым – костюмнің алдыңғы жағына бекітілді.Тек өзге əлемдегі бабалар мэнэриков құдайларынаарналғантранстықкездеғанакөмектеседі. Қарақұрым‒көктіңұлы, бұлттыұлыдегентүсінік қалыптасқан. Осы тұста өзге əлемге жеткен шаман: «Мен өзге əлемге қарақұрым арқылыкелдім», ‒ деп айтады;
‒Жыртқыш– қараңғы орманнан шыққан қасқыр бейнесінде келеді. Бұл аспа артынан жадағайға бекітілген темір табақтың бір бөлігінен қасқыр түрінде жасалды. Бұл рух шаманның иті болып саналып, барлауға жіберілді. Ол сондай-ақ адамдарды, мал мен қарсылас шамандарды жеуге тапсырған. Кейде шаман өзін орта əлемдегі бір орынға бару үшін қасқырға айналып отырған. Яғни Сібірлік якут халықтары арасында ежелде ритуалды атрибуттар шаманның жоғарғы əлеммен байланысқа түсуде ерекше рөл атқарғанын байқаймыз. Тағы дəлел ретінде Алтайлық шамандардың ритуалды атрибуттарын мысалға келтіре кетсек.Бубеннің ең бірінші түрі А.Анохиннің айтуынша, негізінен Алтай шамандарында болды. Олароны«дьезимтёнгюр»депатады‒мысбүркемесі[5, Б. 249-256].
Е.Д. Прокофьева Алтай мен Төлеңгіттердің бубендерін ұқсас деп санайды. Оның айтуынша, олар «дөңгелек пішінге ие болды, ал дөңгелектің өлшемі«күшіне»жəне «шаманның жасына» тəуелді болды. Шаманның неғұрлым тəжірибелі болса,соғұрлым бубеннің өлшемі үлкен болды.Л.П.Потапов оңтүстік Алтайда шамандардың «Солтүстік Алтайдың шамандарынан айырмашылығы ‒ өмірлерінде бір бубен болды» депжазды [6, 84 б.]. Бірақбұлмүлдем дəлемес. Біздің далалық бақылауларымызбойынша, Алтай арасында олардың «күшті» шамандары кейде екі бубенге ие болды. Оларға, мысалы, тілдер жанрынан Анохин Сапыр Туянин тиесілі . Алғашқы шеберлерін оның ата-баба шамандары берген тапсырмасы бойыншажасаған, алекіншісікейініректаудыңиесіата-бабаларүшінжасауғамəжбүрболды. Бұлбубеннің пішіні біріншісіне қарағанда кішірек болған. Ол жоғарғы əлеммен трансқа түсу үшін арналған
254
болатын.Алтайлықшаманның костюмі мезгіл бойы жаңартылып отырды. Жақын туысының қайтыс болғаннан кейін костюмнен бірнеше тері қылқаламдары алынып, жаңадан ауыстырылды. Бұл əдет-ғұрып киімін сиқырлы тазарту мақсатында жасалған, сонымен қатар, шаманның костюмында «чалама» атты заттардың уақытша таспалары болуы мүмкін, егер адам өзінің тағдыры туралы білгісі келсе, рəсімде қатысқандарға костюмге бекітілген. Олар тым көп болған кезде бұл таспалар шаманның атрибуттарынан ішінараалыныпотырды.Шаманныңкостюмібубенсияқты, қасиеттінысанретіндемойындалады.Онытек иесінің рұқсатымен қозғауға болады деп сенген.Костюмды тасымалдаған кезде, шаманға шақыру үшін жіберілгенадамшаманныңжүнбылғарықапшығынжəнеалдыңғыалаудыңбаскиіміннығайтуғаміндетті болды.Костюмдітасымалдаукезіндеадамереженібұзғаныүшінқатаңшаманныңрухтарыменжазаланды. БұлтуралыатақтышаманАбагаетуралыаңызбар. ОлатақтышаманəйелБардамныңритуалдыкостюмын рұқсатсыз ұстағаны үшінөліп кеткен болатын. Бұлаңыздан байқайтынымызЕжелгі Сібір шамандарының ритуалдыатрибуттарыжоғарғықасиеткеиеболып,шаманөміріндемаңыздырөлатқарған.
Шамандар өздерінің ерекше қасиетке ие істерін орындауда тек рухтармен ғана байланысқа түсіп қоймай, соныменқатарритуалдыатрибуттардыкеңіненпайдаланған. Олардыңритуалдыатрибуттарытек көмектесіпқанақоймай, соныменқатарсолатрибуттарыныңарқасындаадамдаршамандардыбірдентанып отырған. Шаманның ритуалды атрибуттары оларды ерекшелендіріп қана қоймай, оларға трансқа түсуде, өзге əлеммен қарым-қатынас орнату кезінде көмектесіп отырған. Қазіргі таңда шамандық Сібір халықтарында барынша алғашқы күйде өзгертілмей толығымен сақталғанымен, шамандық атрибуттары кеңіненкөріністаппайды.
Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:
1)БезертиновР. Н. Древнетюркскоемировоззрение«тенгрианство». – Казань: РИЦ«Школа», 2006. – 162 с.
2)БольшаяСоветскаяЭнциклопедия. Т. 29. – М.: Сов. энцикл., 1978. – 615 с.
3)МихайловскийВ.М. Шаманство. Т. 1 – М.: Т-воСкоропечатниА. А. Левенсон, 1980. – 117 с.
4)МирчаЭлиаде. Шаманизм: архаическиетехникиэкстаза. – Киев: изд. неизвестно, 1998. – 465 с.
5)Анохин А.В. Материалы по шаманству у алтайцев, собранные во время путешествий по Алтаю в 1910-1912 г.г. по поручениюРусскогокомитетадляизученияСреднейиВосточнойАзии. Л., 1924. (СборникМАЭ; т. 4, вып. 2).29 том‒32 том
6)Л.П. ПотаповАлтайскийшаманизм.// Л.: 1991,с.175
СКАНДИНАВИЯМИФОЛОГИЯСЫНЫҢАСАТРУ ДІНІМЕНӨЗАРАБАЙЛАНЫСЫ
ЖасұланұлыЖалғас,
Дінтанумамандығының1 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:
УтебаеваД.С., PhD докторы, ағаоқытушы
Мифология дегеніміз – ертедегі адам үшін өзі өмір сүріп жатқан дүние туралы, осы дүниені билеп тұрғанкүштертуралыкөзқарасынқорытындылайтын«сөздердің» сараланыпжіктелген, əуелбастанретке келтірілген бірлігі екен. Бөлшектелмеген, тұтас, яғни мифологиялық деп аталатын болмысты ойша жəнесезім арқылы қорытындылау – əлеуметтік-тарихи өмірдің ежелгі кезеңіне тəн, дəлірек айтқанда, қауымдық-рулықнемесеалғашқықауымдықформацияғаауысу. Мифтер– əртүрліхалықтардыңқұдайлар мен батырлар туралы, адам мен ғарыштың, адам мен құдайлардың бірлігі туралы ежелгі аңыз-хикаялар; бұлөмірдіңжəнежəнеоныңжаратылысыныңқұпияларын ашужолындағы ізденістер; бұл, ақырсоңында, дүниенің қызмет-міндеттері туралы, жұмбақ сұрақтарына жауап табуға əрекет жасау болып табылады. Мифология – қоғамдық сананың формасы жəне дүниені түсінудің қоғам дамуының ерте сатыларына тəн тəсілдері. Мифтербарлықхалықтарөміріндеболған. Мифтердікеңкөлемдесалыстырмалы-тарихизерттеу
– əртүрліхалықтардыңмифтерінде, олардыңəртүрлілігінеқарамастан, негізгітақырыптармендəлелдердің (мотивтердің) ұқсас жəне қайталанып отыратынына көз жеткізіп, дəлелдеуге мүмкіндік берді. Миф – бұл адамның рухани мəдениетінің ең ерте пайда болған формасы. Ол, əдетте, екі: диахрондық (өткендегі туралы əңгіме) жəне синхрондық (осы шақтағыны жəне болашақтағыны түсіндіру) аспектіден тұрады. Сонымен мифтердің көмегімен өткен уақыт болашақпен байланысқа түсті, ал ол ұрпақтардың рухани байланысын қамтамасыз етті. Дамудың ерте сатыларында мифтер мазмұны жағынан, көп жағдайда, қарабайыр, қысқа, байланыстыратын желісі жоқ, қарапайым болған. Кейін келе, таптық қоғам пайда болғанда, біртіндепшығутегіəртүрлі, мазмұныкүрделілеумифтерқұрылабастады, сөйтіпмифологиялық бейнелер мен сарындары астасқан мифтер кең көлемді, маңызы терең жыр-дастандарға айналды, бірбірімен байланыса нығайып, тұтас бір топтама тудыратын болды. Сөйтіп, əртүрлі халықтардың мифтерін салыстырмалы түрде зерттеу, біріншіден, біршама ұқсас мифтер əр халықта, жер шарының əр түпкірінде де кездесетінін жəне, екіншіден, мифтер қозғаған тақырыптар мен арқау-желілер – дүниенің , адамның,
255
мəдени игіліктердің, əлеуметтік құрылыстың, дүниеге келу жəне өлу жəне тағы басқа жағдайлар – дүниетанымныңтүбегейлімəселелерінің кең, «ғаламдық» ауқымынқамтитынынкөрсетеді.
Скандинавия халқының мифологиясы, салт-дəстүрі, діні, əдет-ғұрпы əр-алуан жəне тартымды. Бұл елді-мекеннің аңыздары неміс мифологиясында жиі кездеседі. Скандинавия халқының діні Одинизм немесе Асатру деп аталады. «Асатру» сөзін ежелгі исландия тілінен аударатын болсақ «құдайға сенім» деген мағынаны береді. Асатру дінінің басқаша атауы – «Трот». Трот сөзін ағылшын тілінен аударғанда «адалдық» дегенді білдіреді. Асатру діні жалпы политеистік дін болып саналады.Осы жағынан ол Рим, Грек политеистік діндеріне ұқсас болып келеді. Асатру басшыларының сенімі бойынша, жалпы үндіеуропалықтардын арасында алғашқы ортақ дін болғанын айтады, жəне бұл дін Будданың, Иса Мəсіхтің, Мұхаммедтің əсерлерінен ұмытылып кеткен деп есептейді. Асатруалар (асатру дінімен айналысатындар) жаңа дін жасамайды, жəне олар христиан, ислам, зороастризм постулаттарын қолданбайды, олар жалпы біртұтас негіз «ұмытылған даналық пен шындықты» іздейді. Асатрудың доктринасына сəйкес адам мен материалдық əлем өзара қарым-қатынас жасауға қабілетті. Ол адамдардың туыстары болып табылатын құдайлар арқылы көрінеді. Құдайлар адамдармен бірлікте табиғат арқылы байланысқа түседі. Салтдəстүрлер мен мінез-құлық нормаларын сақтау арқылы адам құдайларға құрмет көрсетеді, оларды мадақтайды. Адамтабиғатпенжанасуыарқылықұдайменадамарасындатұрғаншекараныбұзады.
Бұл діннің басты принциптері «Поэтикалық Эдд» , «Прозалық Эдд» шығармаларында сипатталған. Бұл дін жайлы ақпарат халық арасында да сақталған, яғни ауыздан-ауызға фальклор ретінде тараған. Асатрудініндеадамдарпұтқатабынады. Пұттардысипаттайтынболсақ, оларнегізіндеағаштанжасалады. Олкездерівикингтерағаштантүрлі-түрлібұйымдаржасайалған. Пұттардынбиіктігі3 метргежуықболған. Дінніңнегізіқұдайларпантеонына, ата-бабаларрухынатабыну, табиғаткүштерінеғибадатетудентұрады.
Асатру дінінде спиритизим ерекше орын алған. Спиритизм – арауақтардын жанымен тілдесе алу мүмкіндігінесенім. Спиритистерісжүзіндерухтарменбайланысжасаудынүштəсілінқолданады:
1.Медиумдар арқылы. Бұл жерде байланыс жасау тəсілі мынадай: алдымен спириттер медиумға байланыс сеансына рухтардың қайсысын шақырғысы келетіндерін хабарлайды, содан кейін медиум, аталған рухты қатты дауыстап шақырады да, оған сұрақтар қояды. Сеанс аяқталған соң, медиум жиналғандарғарухөзінеқойылғансұрақтарғақандайжауаптарқайтарғанын айтады.
2.Үстел арқылы. Рухтармен үстелдің көмегімен байланыс жасағанда, спириттердің біреуі рухқа дауыстапсұраққояды. Соданкейінспириттерүстелбіржағынажантайғанша(немесерухедендіұрғанша), əріптерді бірінен кейін бірін айта береді. Үстелдің жантаюы рухтың қай əріптен бастап қойылған сұрақтарға жауап бере бастағанын көрсетеді. Осылайша екінші əріп шығады. Əрі қарай рухтың əріптерді атауынанқойылған сұрақтыңтолықжауабыалынады.
3.Кішкентай тəрелке көмегімен. Бұл жердегі «технология» мынандай: төңкерілген кішкене тəрелкенің ортасынан бір шетіне қарай сызық салынып, үлкен қағаз кесіндісіне шеңбер сызылады. Шеңберді айналдыра əріптер жазылады да, төңкерілген тəрелке шеңбердің ортасына қойылады. Рухқа сұрақ қойып, жиналғандар енді тəрелкенің қай əріпке қарай жылжып, қозғалғанын күтеді. Тəрелке жылжып, сызық белгі арқылы бір əріпті көрсетеді, сөйтіп əр əріпке жылжи отырып, қойылған сұраққа жауап береді. Кейде қағаз бетіне əріптерге қосымша «иə», «жоқ» деген сөздер жəне 0-ден 9-ға дейінгі сандар жазылады.
Асатру қозғалысының алғашқы қауымы 1973 жылы Исландияда пайда болды. Қазіргі уақытқа дейін өмір сүргеналғашқы қауымдастықАсатруерфелагид депаталады жəнеоныңнегізінқалаушы Свейнбьерн Бейнтейнссон. Бүгінгі танда асатру қауымдастығы ресми түрде бірнеше мемлекеттерде тіркелген: Норвегия, Дания, АҚШ, Испания, Италия, УкраинажəнеРесей. СлавянжəнеСкандинавияхалықтарының тарихында пұттар көптеп кездеседі. Сондықтан көптеген мыңжылдықтар бойы бір-бірімен тығыз қарымқатынаста болған. Асатру дінінің үнді-еуропалық тамырлары болуы мүмкін.Қазіргі танда Исландияда Асатру діні ресми түрде заң жүзінде мемлекетпен қабылданған. Дəл сол Исландияда асатру дінің ұстанушылар2400-гежуық, жəнеастанасыРейкьявиктехрамсалыныпжатыр. Асатруқауымдастығыжыл сайын əр түрлі мейрамдарды ұйымдастырумен айналысқан. Мейрамдардың атауы: Иоль, Мидсаммер, Топраблот, Тинг жəне тағы басқа. Мейрамдарда əр түрлі діни ритуалдар мен салт-дəстүрлер орындалады. Мысалы, Тингті алатын болсақ, мұнда жануар түрлерінен сиыр, қошқар, тауық, шошқа тоғыз-тоғыздан құдайларға құрбанға шалынады. Жанауарлармен бірге 9 адам құрбанға шалынады. Бұл құрбандықты бір отбасышалмайды. Бүкіласатрудініңұстанушыларбірхрамдажиналыпосыжануарлардыжəнеадамдарды құрбандыққа шалады. Бұл барлық просцесс абыздармен басқарылып, орындалып отырады. Адамдарды құрбандыққа тандамайды. Керісінше олар өз еркімен өлімге келіседі. Егерде жеткілікті түрде құрбандық шалынбаса құдайлары оларға үлкен азап тастайды деп сенеді. Ал егер мереке шарттары толықтай орындалса, онда құдайлары жолдарын ашып, нұрға бөлейді деп сенеді. Бұл мейрамдар, əрине, тек христиандыққа дейінгі заманда жəне ортағасырда тойланған. Қазіргі танда бұл мейрамдарға толығымен тыйымсалынған. [1]
256
Асгард – құдайлар əлемі; Ванхейм – бұл вандар əлемі (құдайлардан төмен құдайлар); Утгард – трансцендент əлемі; Лесальвейм – эльфтер əлемі; Муспеллхайм – отты əлем; Нифлхайм – мəңгілік қаранғылықпенмұзəлемі; Сварффхейм – гномдарəлемі; Хелхайм– өліəлем. [2, 284 б.]
Асатрудініндетағдырдегенұғымүлкенорындардыңбіріналады. Олардыңсенімдерібойыншатағдыр адам баласына туылған кезінен бері беріледі екен. Тағдырлары бойынша олардың үйленетін жары, айналысатын ісі, қайтыс болатын күнібелгіленіп қойған. Адам өз тағдырынөзгерте алмайды, өмірлерінде азаптыжағдай болсатағдырларынойлайдыекен.
Асатрудақұдайларпантеоныөтебай. Құдайларкөбінесетабиғаткүштеріне, жылмезгілдеріне, салттық мерекелергебайланыстыболыпкеледі. СкандинавиямифологиясындаОдинғамаңыздыорынберілген. Ол барлық құдайлардын (астардың) əкесі, шаман, руналардың білгірі, патшалардың патшасы, соғыс құдайы сондай-ақ Вальхалланың иесі. Аңыздарға сүйенсек, Один бір көзді қарт адам ретінде сипатталады. Ол өзінің бір көзін Мимир атты алыпқа даналыққа ие болу үшін берген болатын. Тор Одинныңбаласы. Ол Мидгардтағы (жердегі) адамдардың қорғаушысы болып табылады. Оның Мьелльнир атты балтасы бар. Бұл балтаны Торға цвергтер жасап берген болатын. Оның балтасы көптеген магиялық қасиеттерге ие. Балтасын лақтырған кезде ешқашан қателеспей, дəл көздеген жеріне тиетін, жəне балтасын лақтырғанда əрдайымөзінеқайтыпоралатын. ТорМьелльнирарқылыалыптарменжəнесуастыжыланыЕрмунгандпен күреседі. Олармен күресуінің себебі, осы алып пен су асты жыланы адамдардың өміріне қауіп төндіреді. Сондықтан Данияның кейбір аймақтарында, Исландияда Торға Одинға қарағанда көп құлшылық етеді. Хеймдалль – құдайлардың қорғаушысы. Хенир – садақпен атушы құдай. Ньерд – жер əлем мен теңіз құдайы. Фрейр – бейбітшілік пен егін шаруашылығы құдайы. Локи – өтірік айту мен алаяқтық құдайы [2, 288 б.].
Асатру дінінде Рагнарек деген ұғым бар. Бұл ұғым Ибраһимдік діндердегі ақырзаманмен синонимдес болыпкеледі. Рагнарекбүкілқұдайларменадамдардыңмойнынажазылғанқарғысболыпкеледі. Рагнарек сөзін ежелгі исландия тілінен аударатын болсақ «құдайлардың тағдыры (өлімі)» деген мағынаны береді. Скандинавия мифологиясында құдайлардың жəне бүкіл əлемнің өлімі, құдайлар мен хтониалық тіршілік иесіарасындағысоңғышайқас. Рагнаректыңалдын-алаболатынынболжайтынжағдаяттар:
‒жасқұдайБальдрдіңөлімі;
‒əулеттікнормалардыңбұзылуы;
‒туыстардыңқандықақтығыстары;
‒моральдықхаос.
Ұлы қыстың келуі (фимбульветер) Рагнаректің тағы бір белгісі болып табылады. Бұл жайлы «Кіші Эдд» кітабында жазылған. Одан кейін күн қараңғылай бастайды, жұлдыздар аспанан құлай бастайды. Əлемнің барлық жерінде жер сілкінісі басталады, бүкіл жерді су басып кетеді. Осы табиғат апаттарынан кейін құдайлар мен хтоникалық тіршілік иелері арасында шайқас басталады. Бостандыққа Фенрир атты қасқыр жəне алып жылан Ермунганд кейіннен олардың əкесі Локи шығады. Хельден (өлілер əлемі) Нагльфар өлілері кемемен келеді. Құдайлардың қорғаушысы Хеймдалль сүрге үрлеу арқылы құдайларға қауіптөнгеніжайлыбелгібереді. ШайқасорныВигриддепаталады. Құдайларосышайқасаланынакеледі. Один Фенрирмен шайқасады, Тор Ермунгандпен шайқасады, Тюр демондық ит Гармаммен шайқасады, Фрейр Суртпен шайқасады, Хеймдалль Локиге қарсы шайқасады. Фенрир Одинды женіп оны жеп қояды, Сурт Фрейрді өлтіреді, ал шайқастың басқа қатысушылары бірін-бірін өлтіреді. Тірі қалған Сурт бүкіл əлемді өртеп жібереді, артынан өзі өртеніп кетеді. Əлемнің қиратылуынан кейін оынң қайта жаңғыруы басталады. Асгардтын орнына «кіші құдайлар» Вида мен Видар (Одинның ұлдары), Магни мен Моди (Тордыңұлдары) билікбасынакеледі. Ходмимирдегенжердебірерадамменəйеладамтіріқалады. Олар қайтаданадамұрпағынабастамабереді[3, 362 б.].
Қорытакеле, бұлмақаланыжазуарқылыменəлемдегіұмытылыпбаражатқандіндіқолғаалғымкелді. Осы мақала арқылы көпшілік қауымға Скандинавия мифологиясын адамдар түйсігіне жеткізгім келді. Əрине, бұлдінсекілдібасқадаполитеистікбағыттағыдіндербар. Мысалы, Рим, Грекклассикалықдіндері. Бірақ, ментандаған дінбұл діндерденерекшеболыпкеледі. Асатру діні, артынан ерушілерінеүмітбереді. Осы өмірдің əділетсіз екенін адамдарға түсіндіріп, болашақ өмірде оларды тек жақсылық пен мəңгі рахат күтіпотырғанын. Сондықтанбұлдінніңжойыларшағыəліалдаемес.
Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:
1https://www.asatru.ru/index1.htm
2Мифынародовмира. Энциклопедия. (в2 томах.)
Гл. ред. С. А. Токарев. – М. : «СоветскаяЭнциклопедия», 1987. – т. 1. А– К. – 671 с. силл.
3 Мифынародовмира. Энциклопедия. (в2 томах.). / Гл. ред. С. А. Токарев. – М. : «Советскаяэнциклопедия», 1988. – т. 2. К– Я. – 719 с. силл.
257
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫҚАЗІРГІКЕЗДЕГІ СОПЫЛЫҚІЛІМІНІҢЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ТұрлыханНұрдəулет,
Дінтанумамандығының1 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:
УтебаеваД.С., PhD докторы, ағаоқытушы
Ислам діні аясында алуан түрлі ағымдар жəне ілімдер пайда болды. Осындай ағымдардың бірі – діни мистикалық ілім сопылық болып табылады. Қазіргі уақытта сопылық туралы əр түрлі пікірлер бар. Сопылықтың ислам дініне оппозициялық сипатта қалыптасқандықтан қоғамға кері əсерін тигізеді деген көзқараста болса, екінші біреулер сопылық – қазақ жеріндегі мұсылмандық дүниетанымның өзегі деген пікір айтады.
Сопылықтың пайда болуына тоқталып өтсем: Ислам дінінің өзіндік төл тума мəдениеті терең тарих қойнауынаннəралатынхалықтармекендегенаймақтарғатаралуыбарысындасолжердегіхалықтыңсалт‒ дəстүрі, исламғадейінгінаным‒сенімдеріжəнедүниетанымдықұстанымдарменетенесінісіпкетті.
Сопылық ілімнің қалыптасуына иудаизмдегі Каббала ілімі, буддизмдегі Нирвана (нəпсі құмарлықтарының өшуі), гректін неоплатонизм ілімі, бақсылық психотехникасы, христиандық аскетизм (монахтық өмір салты)шиитік ағымның ұстанымдары ықпалын əсерін тигізген. Осының ішінде Каббалаға тоқталып өтсем; Каббала‒ Иудаизмнің батыстық эзотерикалық дəстүрдің негізіне айналған мистикалық бағыты. Бұл ілімнің негізгі символы – Эц Хаим (өмір ағашы) Құдайдың, адамзаттың жəне əлемнің қасиеттерін түсінудің жəне игерудің практикалық жүйесі болып саналады. Өмір ағашының құрылымы əлемнің Макрокосмостың жəне адамның микрокосмостың құрылымың көрсетеді. Оны менгерген адам төменгі жəне жоғарғы əлемге түсіп, Адам Кадмон ретінде жетіліп, нəтижесінде Құдаймен бірігуге қол жеткізеді[1].
Ислам мəдениетіндегі сопылық құбылысын зерттеушілер оны мұсылмандық мистицизм (ирфан) деп атайды. Мұсылман əлемінде мұсылман ғалымдары мен сопылар арасында қарым‒ қатынастың күрделі болғандығы туралы тарихтан белгілі. Ислам діни‒ мистикалық ағымы – сопылық VIII ғасырда қазіргі Сирия, ПалестинажəнеИракаумақтарыңдапайдаболды. СопылықілімінайтакетсемСопылықИсламдіні аясында мистикалық аскеттік ағым ретінде қалыптасып, түркі жəне парсы тілдес халықтардың мəдениетінің өзіндік бір ерекшелігі ретінде көрінді. Орталық Азияда Нақышбандия, Қадария, Кубравия жəне Иассауи тариқаттары арқылы тараған. Ислам дініңдегі Тасаууф (Сопылық) діни мистикалық ағым. Ғалымдардың пікірінше, тасаууф сопылық сөзінің түбірі суфəтүн( жүн, түк) сөзінен шыққан. Себебі, сопылықжолынұстанушыөзінАллаһтыңқұзырынатасталғанжүнтəріздісезінедідейді. Албасқабірпікір бойынша, сафатун қасиет деген сөзден тараған. Сопы өз бойына адамзаттың асыл қасиеттерін жинаған адамдесе, ендібірғалымдартасаууфсөзісафаяғнитазалықсөзіненшығадыдегенпікірдіұстанады.
Сопылықтыңқалыптасуымендамуыбірнешекезеңдердіқамтиды.
Алғашқы кезең – Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) жəне сахабалар мен табиғиндердің өмір сүрген кезеңі. Бұл кезеңде тасаууф (сопылық) ұғымы болмаған. Ислам дінінің мөлдір бұлағынан, Құрам‒ Кəрім мен Аллаһ елшісінің сүннетінен негіз алған сахабалар мен табиғиндердің амалдары Аллаһты көріп тұрғандай шынайыберіліпқұлшылықету, дүниеге, байлыққақызықпау болатын.
Мұхаммед(с.ғ.с.) дүниеденозғаннанкейінгіүшғасырданбастапИсламғажаттүрліпікірлерұстанатын топтар қалыптасты. Біртіндеп сопылық топтар күшейіп, түрлі тариқаттарға бөліне бастады. Кереметтер жəне ғажайып құбылыстарға деген көзқарастар көбейіп, сопыларды дəріптеу мен қастерлеу, дүниеден озғансоңсопылардыəулиетұтып, қастерлеу орыңалды.
Сопыларды ислам дініне бидғат кіргізушілер жəне ширк жасаушылар деп санайтын топтар мен сопыларарасындадау‒дамайшығып, мұсылмандарарасындатүсініспеушіліктудырды. Жалпысопылық туралы айтқанда, сунни– таза сопылықжəнешыңайы сопылықты бұрмалаушы зікіршілераражігінашып алуымызқажет.
Сопылық ұғымының мəн мағынасын толық қанды зерттеп, яғни біржақты көзқарасты ұсынбай, орта жолды негіздеу арқылы қарастырған жөн. Суфизмнің категориясы – білім культі, парасат жəне махаббат культі. Культдегеніміз– Латыншаcunltus – құрметтеу, басию, бір сөзбенайтқандаерекшетылсымкүшке сену бағытында жасалған іс -əрекет. Суфизм тұлғаның қалыптасу мен даму кезені. Суфизм – бұл терең тұлғалықдүниетүсінігі[2].
СопылықтышынайытүрдеҚұран– Кəрімменсүннетнегізіндеұстану– Аллаһтағаланыңбұйрықтары мен тыйымдары бұлжытпай орындау шариғи заңдарды ұстану. Аскеттік дүние мүлікке қызықпай, өмір салтын ұстану, о дүниенің қамын жеу, Жаратушыны махаббатпен, ғашықтықпен сүю, діни мəселелерді сабырлықпен, сақтықпен шешу, шүкіршілік ету, тəубе ету, адалдық, əділдік, дүниеге қызықпаушылық жолынтандау, ихсандəрежесінежету. Ихсандегенімізсопылықдүниесіндегіеңжоғарықұлшылықжолы.
258
Аллаһты көрмесең де көріп тұрғандай құлшылық жасауды Ихсан деп атайды. Сахабалар мен табиғиндер ұстанған сопылық жолы ислам шариғаты үкімдерін орындау жəне өмір салтын ұстану жолы болды. Сопылықтардын діннен женіл жол іздеуі парыздарға намаз, оразаға немқұайлы қарау, дүниелік мақсатта топқұру емес.
Сопылықұстанымы– Аллаһтыүнеміескеалу, ыждаһаттылықжəнесабырлылықпенəрекет, амалету. Сопылық мақамдардан тұрады. Құлшылық етуші тақуа (захид). Бұл мектептердің өзіне тəн əдісі, жолы жəне мақсаттары бар. Сопылықтың ортақ ұстанымдары – Аллаһты жəне Пайғамбарды сүю. Тақуалық, дүниеге қызықпау, Аллаһқа риза болу. Тариқат жолына түсуші Шариғат заңдарына бағынып дүниелік күймең тіршіліктен бас тартып, өзін тек бір Жаратушыға арнаған адам. Жаратушының еркіне бойұсынып, бүкіл ойы мен өмірін Жаратушыға бағыттайды. Сонымен қатар, өзінің бүкіл болмысы мен өмірін Жаратушыныңқалауынабереді. Осылайшақазірде, бұрында, сопыақиқатқатолық сініпкетті.
Сопылықтың əлемде таралуы. Сопылық тарихын зерттеушілердің пікірінше, сопылық IX‒ X ғасырлардаТаяу жəне Орта Шығыс елдерінде, Солтүстік БатысАфрикада кеңінен таралған. Сопылықтын əлемдегімектептерінетоқталакетсем;
Ахмад əр‒ Руфағий мектебі – Арабтардың руфағий қауымынан шыққан. Бұл мектеп нəпсі тəрбиесіне ерекшекөңілбөлген. Ахмадəр‒РуфағийдіңтариқатыБатысАзияелдерінетаралған.
Ибрахим əл‒ Дусуқий мектебі – Нəпсі жəне құмарлықтарға қарсы шыққан. Бұл тариқат дүниенің тылсымсырларынтаныпбілужəнеұстаздыңқарауыменбұйрығынабағынусындымұраттардыұстанатын мектеп.
Мауауия мектебі – Негізін ақын, ойшыл Жалалиддин Румий қалады Бұл тариқат зікір алқаларына би менырғақтыенгізген. БұлтариқатТүркия, БатысАзиядатаралған.
Шазилия мектебі – Негізін Əбу Хасан Шазилий қалаған. Бұл мектеп Мысырда, Иеменде, Африканың солтүстігіндежəнебатысбөлігіндетараған. Бұлтариқатзікіргежəнебілімалуғаерекшемəнбереді.
Қазіргі Қазақстандағы сопылардын ұстанымы. Елімізде 1990 жылдың соңына қарай өздерін иассауишілер немесе сопылар, ал былайғы жұрт зікіршілер деп атайтын топ пайда болды. Рцхани ұстаздарыПəкістандықИсматуллаМақсум. Ол1997 жылыАлматыныңжанындағыҚарасумешітінекеліп, мүридтер(шəкірттер) дайындайбастайды. Шəкірттерарнайықырықкүнгесозылатыноқудыншілдеқанада өтеді. Шілдеқанада оқу тəртібі қатал, бөгде адамдармен сөйлесуге, шілде қанадан шығуға тиім салады. Пірдін жетекшілігіменалқатоппензікір салады.
Зікіршілердің зікірі алқа зікірі жəне ара зікір деп екіге бөлінеді. Екі-үш сағатқа созылатын зікір салу психотехникасы мен əдісі белгілі бір сөздерді айқайлап айтып, бастарын бұлғақтатып, сілкілдеп отыруға жəнебелгілібірырғақпенбилеугенегізделеді.
Қазіргі заманғы сопылардың зікірі – гипноз. Гипноз адамды транс күйіне түсіреді. Гипноз эндоморфинді шығарады, бірнеше рет трансқа түскен адам зікір салуға мұқтаж халге душар болады. Сол себепті тек пір ғана мүридті бұлхалден шығара алады. Транс күйіндегі мүридпірдін кез келген бұйрығын орындайды. Зікірсалудынқауіптітұсыосында.
Құран – Кəрімде зікір ұғымының мəні – еске алу, яғни Аллаһты намаз, ораза, тəубе, ғибадат, дұға арқылы еске алу. Құран – Кəрімде; Негізінде бұл құран əлемдерге зікір – насихаттан басқа нəрсе емес. Қалам сүресі, 10 – аят. Сопылар ұлттық идея, ұлттық дүниетаным, ұлт руханияты туралы көзқарастары арқылыөздерінің қатарына білімді, білікті жастарды тартады. Сопылар өздерінің идеологиялық жұмысын қоғамдықбірлестікнегізіндежүргізеді. Сенім. Білім. ӨмірқоғамдықбірлестігіƏділетминистрлігінде2002 жылдың мамыр айларында тіркелген. Кезінде сопылардың идеологиялық насихатының ошағы Қазақстан телерадиокорпорациясыжəнеоблыстықфилиалдарыжəнеҚазақрадиосындағыбірқатархабарларболды.
Сопылардың діни ұстанымдарың насихаттайтын бірнеше дүниетанымдық жəне тағылымдық пікірталас клубтары ашылып, жұмыс жасады. Алматы қаласында Əбжат дүниетанымдық клубы жұмыс жасайды. Алматы, Семей, Ақтау қалаларында сопылардынң үгіт‒ насихаттары арасында дүниетанымдық жəне діни көзқарастарын таратудың жемісі болды. Сопылыр тобын зерттеуші ғалым О.Əлімбеков, олар Алматыда, Семей өнірінде Түркістан маңында жамағат денгейінен асқан. Ал Манғыстауда сопылар Шухратденгейіненастық– депсанайтындықтарынатапкөрсетті[3].
Сопылардын ұлтымыздын жəне студенттердін арасында тартуы – болашақ халқымыздын діни бірлігімен ынтымағына кері əсерін тигізуі мүмкін. Кезінде Бағдатта саяси билікке келген сопылық ордендер сұхбат ‒ жамағат – шухрат – опат тактикасын қолданған. Сұхбат – адамдарды тарту, жамағат қауымға ұйысу, шухрат атақты болу, ықпал ету, опат – жамағат еместерді өз қатарына қосу. Сопылар ұстаздарыИсматуллаМақсұмның«Жариязікірдіңдəлелі», «Құрансырларыныңəліппесі» аттыкітаптарын мақтап, жарнамалапбаспасөзмəсихатынөткізген.
Бұқаралық ақпарат құралдарында «зікіршілер» («иассауишылдар») төнірегінде біршама мақалалар жарықкөрді. «Зікіршілер» ұстанымдарыныңисламғақайшыкелетіндігітуралыҚМДБ– ныңресімитүрде жарияланған пəтуасы жарияланды. Бұл пəтуа бойынша жария зікір мұсылман дініне жат, бидағат деген анықтамаберілген.
259
Еліміздегі діндарлық пен келісім жəне татулық, рухани қауіпсіздік – халықтың бірлігімен ынтымағының елдің бейбіт дамуының негіздерінің бірі. Қазіргі уақытта елімізде 4000-нан аса діни бірлестік тіркелген. Осы діни бірлестіктерге дінтанушылық сараптама жəне ғылыми талдау жасайтын білікті дінтанушылар қажет. Сол себепті де мен осы мамандықты тандадым. Түрлі сектанттық топтардың адам санасы мен дүниетанымына, жанұяға,қоғамға тигізер залалын БҚА арқылы үнемі жариялауды кешендітүрдеөткізукерек.
ДінтанушыларИсматуллаМақсұмның«Құрансырларыныңəліппесі» аттыкітабіисламғажəнеқазіргі ғылымжетістіктерінеқарама– қайшытұстарыбарекендігінбаспасөзбеттеріндежариялады.
1999 жылы құқық қорғау органдары Қарасу мешіті жанындағы «медресені» жауып, «сопылардың» ұстазы Исматулланы Қазақстан зандарын бұзғаны үшін елден аластаты.Сопылардың дүниетанмдық ұстанмдарымендіникөзқарастары«Үшқиян» газетіндежарияланыптұр.ҚазіргікездесопылықӨзбекстан, Тəжікстан, СолтүстікКавказелдеріналсақболады.
Ал, ҚазақстандағысопылардыңАлматы, Түркістан, Семей, Маңғыстау өніріндебар екенібізгемəлім. Осызаманғысопыларды«классикалық» сопылардынайырабілукерек. СолардыңартындаҚаржылайжəне рухани тұрғыдан дем беруші топтар тұрғаның басып айту қиын. Бұл жерде саяси немесе діни мақсат – мүдде болуы мүмкін. Біздін пайымдауымызша,кейбір топтар «сопыларды» өз мақсаттарына жету үшін «құрал» ретіндепайдалануымүмкін. «Зікіршілердің» студантжастардыөзқатарынақосумақсатындағыіс
–əрекеттерін үнемі бақылауында ұстау жəне жастарды Ханафи мазһабында мұлшылық жасауға шақыру, ұлт бірлігі мен діни ынтымағы үшін ұлт болып ұйысуымыздың жолына қызмет етпек. Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев: « Дінифанатизмнанымныңмолдығынанемес, шынайыдінимəдениеттіңкемдігіненшығады», ‒ депатапкөрсетті[4].
Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасының зікіршілер туралы пəтуасы мынадай: «Қожа Ахмет Ияссауи сыңды əулиелер мен Шəкəрім Құдайбердіұлы сияқты ұлық кісілердің жолындамыз деген топ шықты. Ұлыларымыздың ұстанымы олардан бөлек. Ал ол топ дүниелік мақсатқа қол жеткізу үшін ғұламаларымыздыңесімінжабу ретіндеқолданыпжүр» [5].
Қорытындылай айтқанда «Сопылық көне замандардан келеді. Сопылық нанымы бойынша адамның сезімдері рухани тəрбиеге мұқтаж, сезім мен нəпсіні жаттықтыру қажет дейді. Сопылықтың тақуалыққа, тəрбиеге, нəпсі тəрбиесіне шақыратына ешбір дау жоқ, өйткені бұл амалдардың барлығы исламда бар. Исламбұлістердіұстанып, амалжасауғашақырады. Дегенмен, сопылардыңкейбірініңхулулжəнеиттизат
–Аллаһтың келуі мен пендемен бірігу сеніміне бет алып кету, тариқат жолы денені қинаудан тұрады деуі сияқты исламға жат амалдары да көп, ал ондай амалдар сопылыққа үнділерден, грек философиясынан, христиандықтаненген» [6].
Ислам дінінің ізгілік, мейірімділік, жомарттық, əділеттілік, өзара көмек беру, достық, қайырымдылық діни төзімділік сынды құндалақтарды конфессияаралық төзімділікті дамыту үшін жəне жаһандану заманыңда еліміздің экономикалық жəне əлеуметтік, рухани өрлеуі үшін жасампаз бастау. Халқымыздың ынтымағы жəне ұлттық құндылықтар, татулық, силастық, түсінікті қағидаттары – елдін тыныштығы мен жарқын болашағымыздын кепілі. Не дегенмен қоғамды, елді құртатын дің мен тіл осы екеуі құрыса мемлекетқұрдымғакетеді. Солсебептіосыбіздінтанушылар аянбайкүресжасаймыздегенсенімдеміз.
Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:
1.БорбасоваҚ.М. Эзотерикалықілімдер. – Алматы, 2016. – 64 б
2.Əуезов М. Cуфизм в Иране и Центральной Азии. Материалы международной конференции. – (2-3 мая 2006г, Алматы). –
Алматы2007.‒4-8 б.
3.ƏлімбековО.Сопылықсиндромы// Алматы, Шапағат– Нұр, 2005.– №9.
4.НазарбаевН. Тарихтолқынында– Алматы: Атамұра,1999. – 186 б.
5.Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасының 2000 жылдан бастап шыққан пəтуалардың бір бөлігі. – Алматы, 2008. –
195 б.
6.ƏлімбековО. Иассауиатынжамылған«сопы– зікіршілердің» зобалаңы// Исламжəнеөркениет. 2005. –№6.
260