3. Ойуулуур-дьүһүннүүруонна тыаһы үтүктэр тыллары туттуута

М.П.Алексеев маннык диэн суруйар: «Дьүһүннүүр тыл саха тылын кэрэ – бэлиэ уратыта буоларын өссө А.Е.Кулаковскай көрдөрөн турар. Дьүһүннүүр тыл, табан тутуннахха, уус – уран айымньыны хайдахтаах курдук киэргэтэрин – тупсарарын, олоххо чугаһатарын этэ да бырыллыбат». [«Уус – кыһатынан, суруйааччы – тылынан»: М.П.Алексеев, Дь., 1994с. – 10с].

СалгыыБ.Ф.Неустроев – Мандар Уус ойуулуур-дьүһүннүүр тыллар туһунан санаатын көрүөҕүҥ: «Саха ойуулуур-дьүһүннүүр тылынан-өһүнэн уһулуччу баайын чинчийээччилэр бары сөҕөллөр. Кырдьык даҕаны, устар ууну сомоҕолуур уус-уран тыллаах-өстөөх киһи оҥостон, ылынан олорон кэпсээн-ипсээн кэккэлэтэн киирэн бардаҕына, кини тугу кэпсиирин илэ хараххар бу баардыы көрөн кэлэҕин, арыт онно бэйэҥ баар курдук сананаҕын. Тыл күүһэ, тыл иччитэ диэн ити сытар: бэйэҥ тугу көрбүккүн-истибиккин, билбиккин, тугу саныыргын, толкуйдуургун кэпсэтэр киһиҥ хараҕар бу баардыы көрөр гына тиэрдии, бэйэҥ буоллаҕына кини кэпсэлин эмиэ итинник ылынар, өйдүүр күүһүҥ аһыллыыта».[Неустроев Б.Ф. «Ойуу тыла. Айыы тыла/Мандар Уус. – Дьокуускай: Бичик. 2004. – 208с»].

Ойуулуур-дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр тыллар уруулуу буоланнар бэйэ-бэйэлэригэр сорох ардыгар майгыннаһаллар.

Борис Федорович ойуулуур-дьүһүннүүр, тыаһы үтүктэр тыллары хойуутук туттубут.

Ойуулуур-дьуһуннуур тылы туттуута

Мандар Уус кинигэтин ойуулур-дьүһүннүүр тыллара саҥа чааһынан маннык наарданна:

1. Аат тыл халыыптаах ойуулуур-дьүһүннүүр тыл:Бастакы «амтана, дыргыйар сыта-сымара» киһи кутун-сүрүн долгутар.Оттон от-мас төрдүнэн, силиһинэн аһаан толоруйар – умнаһыттан үүнэн турар мас туһунан соччо-бачча иһиллибэт эбээт...Оҕобутугар үрдүк Айыылар үгүөрү соҕустук «дук»гыммыттарын толору арыйан, кини инники олоҕун акылаатын ууруу – төрөппүт дьон, биһиги, Ытык Иэспит.

2. -ааһын сыһыарыынан үөскээбит аат тыл халыыптаах ойуулуур-дьүһүннүүр тыл: Тылбыт имигэһэ, уоспут-тииспит орбороҥнооһуна, омурдубут хапсыҥныыра да уратылара бэрт буоллаҕа.

3. Тэҥҥэ сыһыат туохтуур халыыптаах дьүһүннүүр тыл:Оҕо даллаҥныы-даллаҥныы, саҥа тылланан, мип-минньигэстик «омуктуу саҥаран» эрдэҕинэ... Сөҕүрээн эрэр уот толонугар сүүс араас сардаҥанан сандаарыйан чоҕулуҥнуу олорор оҕо харахтарын көрүөххүт.Олох ууга үөскээбитэ дииллэр, буолумуна, бидигин да Сир Ийэбит төһөтө-төһөтө уунан халыйан бычылыйа сытарын, үүнэр үүнээйи даҕаны, тыынар тыыннаах даҕаны, ол иһигэр биһиги эмиэ улахан аҥаарбыт ууттан турарбытын миигиннээҕэр ордук бэйэҕит билэн олордоххут.

4. Урут сыһыат туохтуур халыыптаах ойуулуур-дьүһүннүр тыл:Ол да эрээри сыныйан хаһыстахха, суола-ииһэ суох таһы-быһа сүппэтэх – Ойуу Тылын омооно барыгылдьыйан көстүөх курдук... Бу дьон уһулуччу чорбойон, Улуу Олоҥхоһут буолан үүнэн-сайдан тахсыыларыгар, дириҥ силистээх- мутуктаах үгэстэрин сэргэ Ийэ буордара, Ийэ Айылҕалара көмөлөһөрө, күүс күдэх угара биллэн турар. Бу дьүһүннүүр тыл хамсааһыны, барамай кээмэйэ уларыйыытын көрдөрөр.Буолумуна, киһи үйэтэ диэхтээн – кыым кылам гынан ааһыыта буоллаҕа эбээт...

5. Тэҥҥэ сыһыат туохтуур халыыптаах ойуулуур-дьүһүннүүр тыл: Хас биирдии киһи олоҕо өрүс курдук – аата-ахса суох үгүс үрэхтэртэн, үрүйэлэртэн тардыыланан доллоһуйа устар. Сотору кэминэн «лаглайа үүнэн» силигилээн тахсар.

6. Буолуу сыһыата халыыптаах ойуулур-дьүһүннүүр тыл:Ол иһин бу баараҕай мас курдук өй-санаа, тыл-өс, билии-көрүү симэһинин «күүгүнэччи» оборон...Киһи үөрэҕи-билиини үйэтин тухары мунньунар, оттон олорон эрэ тигинэччи үөрэнэр кэмэ – эдэр-сэнэх эрдэҕинэ, күөгэйэр күнүгэр буоллаҕа дии.

7. Туохтуур халыыптаах ойуулуур-дьүһүннүүр тыллар: Чаҕылҕанныы толкуйдуу, өйдүү охсон, сөрү-сөп харданы биэрэн чап гыннарар, дьээбэтин, көрүдьүөһүн булан, көрү-нары тулаларыгар ыһа сылдьар дьон.

8. Кэлэр кэмнээх туохтуур халыыптаах ойуулуур-дьүһүннүүр тыл:

Хойукка дылы улуу өбүгэлэрин сирэйин омооно барыгылдьыйыа гынан баран, тыла суох – омук суох.

9. Ааспыт кэмнээх туохтуур халыыптаах ойуулуур-дьүһүннүүр тыл:

Таптыыр киһигит хайдах хамсаммыта-имсэммитэ, көрбүтэ-истибитэ, хараҕа хайдах кылахачыс гыммыта, туох таҥастааҕа-саптааҕа, баттаҕын тыал хайдах хамсаппытыгар тиийэ бу баар курдук көстөн кэлэр буолбатах этэ дуо?