1. Тыл үөрүйэҕэ (узус)

СГУ СФТКФ доцена Тамара Ивановна Петрова тыл үөрүйэҕин маннык быһаарар: «Хайа да омук саҥарар саҥатыгар тыл «суураллыбат сокуона», туох да быраабылата суох саҥара үөрэммит үөруйэҕэ, (узус) баар буолар. Тыл уратыта, кэрэтэ, этигэнэ ол узуска сылдьар. Узус сүнньүнэн тыл ситимигэр, этиигэ, сомоҕо тылга көстөр: араас омук биир суолталаах тылы араастык туттар, биир өйдөбүлү атыннык этэр. Холобур: нууччалыы открой рот, открой глаза дэнэр, оттон саха айаххын ат, хараххын ас диир, хараххын ат диир олуона. Саха салгын сиибин диир, нуучча дышу свежим воздухом диир, ем воздух диэбэт. Нууччалыы муха сидит на потолке, вареное яйцо диэн буолар, англичанин сахсырга дьиэ үрдүгэр баар, оргуйбут сымыыт диир эбит». [7. 40c.]

Кини этэринэн: «Тыл үөрүйэҕин оҕо кыра эрдэҕиттэн истэн-билэн улаатар, хайдах саҥарарын толкуйдуу турбат. Ол иһин «төрөөбүт тыл», «ийэ тыл» диэн ааттанар. Узус тылдьыкка кыайан көстүбэт, онон омук тылын үөрүйэҕин ол дьону кытта олордоххо эрэ баһылыахха сөп» диэн быһаарар.

Тамара Ивановна Петрова «Тылы кыайан билбэт киһи туох ханнык иннинэ узуһу кэһэр, атын омук тылын тылбаастаан саҥарар. Онон тыла дьадаҥы, истэргэ туора буолар. Тыл үөрүйэҕэ уларыйан бардаҕына, кэрэтэ, ураты бэлиэтэ, кырааската, сыта түһэн, тылбаас тылга кубулуйар» - диэн этэр. [7. 40c]

«Онон тылы үчүгэйдик билэргэ тыл суолтатын, грамматикатын таһынан, өссө туттуллар ураты үөрүйэҕин билиэххэ наада» диэн Т.И.Петрова бэлиэтиир. [7. 40c.]

Тыл үөрүйэҕин (узуһу) интернет ситимигэр маннык быһаарбыттар:

Узус (от лат.usus — применение, обычай, правило) — общепринятое носителями данного языка употребление языковых единиц (слов, устойчивых оборотов, форм, конструкций).

Узуальное употребление, с одной стороны, противопоставляется окказиональному (временному, индивидуальному, обусловленному специфическим контекстом) употреблению и, с другой стороны, языковой норме.

Под узусом также понимаются и «частные» нормы, отличающиеся от нормы литературного языка; в этом смысле говорят об узусах профессиональных (например, узусе научного изложения), узусах социальных групп, узусе обиходного общения и т. п. Узус, будучи тесно связанным с языковой нормой, тем не менее отличен от неё: узус может фиксироваться словарями(толковыми, фразеологическими, орфографическими и т. п.) и далее кодифицироваться в языковую норму.

[http://www.filologia.su/usus/].

Саха тылын үөрүйэҕэр өс хоһооно, сомоҕо домох, ойуулуур-дьүһүннүүр, тыаһы үтүктэр тыллары, ханыыласпыт, хоһуласпыт тыллары киллэриэххэ сөп.

Өс хоһооно

Саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын биир саамай былыргы уонна кылгас көрүҥүнэн өс хоһоонноро буолаллар. Өс хоһооно олох-дьаһах, үлэ-хамнас, сиэр-майгы, о.д.а. тустарынан биир түмүктэммит, чочуллубут этиилээх эбэтэр бастакы этиини хатылыыр, чопчулуур, чуолкайдыыр иккис этиилээх буолуон сөп. Бу өс хоһоонугар киирэр этиилэр бэйэ-бэйэлэригэр ис хоһооннорунан дьүөрэлэһэр, форма өттүнэн сөп түбэһэр буолаллар.

Саха өһүн хоһоонноро бэрт былыргы кэмтэн силис тардаллар. Итини саха өһүн хоһооннорун үөрэппит учуонайдар бэрт өрдөөҕүттэн бэлиэтииллэр. Холобур, 1072 сыллаахха суруллан бүппүт Мажмуд Кашгари «Диван Лугат – ат тюрк» диэн түүрк тылларын тылдьытыгар куш аласы ташында, киши аласы ичиндэ диэн өс хоһооно баар. Ол сахалыы көтөр эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр диэҥҥэ сөп түбэһэр.

Өс хоһоонноро төһө да кылгастарын иһин дириҥ ис хоһоонноохтор, саха норуотун олоҕун төрүт былыргы аҕа уустаах олохтон (тутултан) ыла бүгүҥҥү күҥҥэ диэри көрдөрөллөр диэн саха сэбиэскэй кэмнээҕи фольклористарын аҕалара Г.У.Эргис ыйан турардаах. Ол курдук кини «Очерки по якутскому фольклору» (М., Наука, 1974) кинигэтигэр саха өһүн хоһоонноругар аҕа уустаах уонна кылаассабай (баайдаах-дьадаҥылаах) тутулу, ссэбиэскэй кэми көрдөрөр өс хоһоонноро баалларын ыйан туран, өссө уопсастыба олоҕо уларыйдаҕын аайы саҥа өс хоһооннорунан байа, сайда, үүнэ турар фольклор көрүҥэ диэбитэ. Ол курдук сүгэ кыайбатаҕын сүбэ кыайар; Сүбэ сүүрүгү тутар; Сэрии үрдүгэр буор ыспат курдук өс хоһооннорун аҕа уустаах тутулга; оттон баай-дьадаҥы үөскээһинин, социальнай баттал үөдүйүүтүн кытта сибээстээх өс хоһоонноро: үрдүк өһүөлээхтэр, суон буруолаахтар; Сыһыы муҥунан сыспай сиэллээхтэр, хотон муҥунан хороҕор муостаахтар; Халыҥ хаһанан харчы кэбиһэр, суон саалынан мохсуо кэбиһэр уо.д.а.

Өс хоһооннорун уус-уран уратыта кинилэр кылгастарыгар сытар. Үгүс өс хоһооно биир чочуллубут бэргэн этиинэн бэриллэр: көссүө тыл бэлиэ. Баҕалаах маска ыттар. Атас туһугар атах тостор. Киһи тыла – ох. Тыала суохха мас хамсаабат. Өс хоһоонноро үгэс курдук кэпсэтэр тылга үгүстүк туттуллаллар. Онон киһи өйүгэр дөбүгүс түһэр, өйдөнүмтүө буолаллар. Ол иһин үгүс өс хоһоонноро олус кылгас 2 – 3 устуруокалаах хоһоон куормата куормалаах буолаллар: уулаах көрдүгэҥҥэ көтөр түһэр, оттоох алааска ынах мэччийэр. Тылтан тыл тахсар, саҥаттан саҥа тахсар. Дьэбин тимири сиир, санаа киһини сиир. Уулаах балык быстыбат, ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киһи тутайбат.

Саха өһүн хоһооннорун ойуулуур-дьүһүннүүр биир сүрүн ньыматынан тэҥнээһин буолар. Тэҥнээһин үгүс өттүгэр диэбиккэ дылы, дылы уонна курдук диэн тылларынан бэриллэр: күөс хоруота бэрсибит өҥөлөөхпүн диэбиккэ дылы. Эһэни өлөрбөккө эрэ тириитин үллэстибиккэ дылы. Ылбайга быһахтаммыт курдук. Оҕус үрдүгэр ойуу-бичик анньыбыт курдук.

Уус-уран тыл атын ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалара саха өһүн хоһоонноругар киэҥник туттуллар. Метафора: үүннээх-ьэһииннээх үтүө тыл; метонимия: буруолаах буруолааҕы муҥа суох саныыр; аллегория: хагдаҥ оттоох сиргэ олордуо суох күтүр; күлүү-элэк: таҥара атаҕын кууһа сытар; гипербола: муора тобугунан, халлаан хабарҕатынан, уо.д.а.

Онон, өс хоһоонноро төһө да олус кылгастарын иһин норуот тылынан уус-уран айымньытын бары эгэлгэ уус-уран ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалара кинилэргэ бэрт киэҥник туттуллаллар. Ол өс хоһооннорун үрдүк уус-уран таһымныыр, чочуллубут куормалыыр, өйгө хатанымтыа оҥорор. [16. 3-7c.]