6. Тылы суолталаан улахан буукубаттан суруйуута.

Мандар Уус биир уратытынан тылы улахан буукубаттан суруйуута буолар. Мээнэ киһи кыраттан суруйар тылларын ааптар тоҕо эрэ улахантан суруйбут. Бу кини тылы суолталыыр ньымата буолар. Холобур:

1. Киҥкиниир Киэҥ Халлаан, Куҥкунуур Улуу Куйаар, Сир Ийэ, Айылҕа, Үрүҥ Күн бу тыллары ылан көрдөххө, Мандар Уусөйдөбүллэргэ улахан суолтаны уурара, ааҕааччы болҕомтотун тардара көстөр. Бу тыл ааптар тус олоҕор улахан суолтаны ыларын бэлиэтиир.

2. Аан Ийэ Дойду, Үрүҥ Айыы Тойон, Ийэ Кут, Ийэ Өй, Ийэ Тыл, Салгын Кут, Буор Кут, Олох, Аал Луук Мас, Ытык Анал, Улуу Эргиир, Кэм-Кэрдии, Ытык Өбүгэбит, Ойуу Тыла, Айыы Итэҕэлэ, Айыы үөрэҕэ, Аан Алахчын Хотун Эдьиий, Кэм Тыла, Олоҥхо, Урааҥхай, киһи Ис Эйгэтэ, Тас Эйгэтэ уо.да.

Бу суруйталаабыппыттан Ийэ Өй , Ийэ Тыл уонна Кэм Тыла диэн холбурдары ылан көрүөххэ:

Ийэ Өй – диэн Мандар Уус киһи төрүөҕүттэн иҥэриллибит өйө, сахалыы өйө-санаа диэн быһаарар.

Ийэ Тыл – диэн төрүт тыл диэн суолталаах. Ааптар суруйарынан омук-омук тус-туһунан Ийэ Тыллаах буолар эбит. Мандар Уус маннык диэн суруйар: «Хайа да бэйэлээх омук уйан сирэ – Ийэ Тыла». Ол аата Ийэ Тылын сүтэрбит норуот эстэр кыахтаах диэн бэлиэтиир. «Биир омук аатыран, уһуннук дьоллоохтук олох олоруохпутун баҕарар буоллахпытына, аан бастаан хайаан да Ийэ Тылбытын харах харатын курдук харыстыахтаах эбиппит...» – диэн этэр. Бу холобурга Мандар Уус Ийэ Тылын хайдах курдук сыаналыыра, харыстыыра, көмүскүүрэ, убаастыыра көстөр. Норуот иники олоҕор улахан оруоллааҕын дьоҥҥо тиэрдэ, өйдөтө сатыыр.

Кэм Тыла – диэн Мандар Уус этэринэн, «Ыаллыы олорор омуктар Ийэ Тылларыттан өтөн киирбит, ардыгар ааһан иһэр «айанньыт» омук хаалларан барбыт, ардыгар сэриилээн кыайбыт-хоппут омук бэйэтин тылын-өһүн күүһүнэн олохтуу сатыыр тыла-өһө» эбит. Кэм Тыла Ийэ Тылы байытыан эбэтэр баһылыан да сөп диэн суруйар. Билигин Ийэ Тылбыт Кэм Тылыгар баһыйтарыах кутталга сылдьар диэн бэлиэтиир.

Мандар Уус Ийэ Тылы харыстыахха, чөлүгэр түһэриэххэ диэн дьону ыҥырара, угуйара көстөр.

Мандар Уус ытык өйдөбүллэри улахан буукубаттан убаастаан, ытыктаан суруйар буолуон сөп.Мандар Уус сахалыы өйдөөх-санаалаах киһи буоларын быһыытынан саха ытык өйдөбүллэрин, хайдах да гынан кыраттан суруйуон баҕарбат. Манна үксүн саха итэҕэлигэр сыһыаннаах тыллар улахантан суруллубуттар.

Мандар Уус тылы суолталаан улахан буукубаттан суруйара ааҕааччыны интэриэһиргэтэр, бу тыллар киһи хараҕын тардаллар. Кинигэни ааҕан баран, кырдьык да, бу тыллары киһи кыраттан суруйуон табыллыбат курдук буолар. Улахантан суруллубут тыллар ааптар сүрүн санаатын илдьэ сылдьаллар, айымньы күлүүс тылларынан буолаллар. Онон Мандар Уус улахантан суруйбут тыллара ааҕааччы болҕомтотун тардаллар, саха омугун тутаах сомоҕо өйдөбүллэрин бэлиэтииллэр диэн түмүккэ кэллибит.

7. Мандар Уус этиини таҥар уратыта

Киһи саныыр санаатын этиинэн эрэ биэрэр. Тылы мээнэ нардаан этии оҥоруллубат. Саҥарааччы чопчу сыаллаах, соруктаах буолан, тоҕоостоох эрэ тылы талар. Этии киһи өйүн-санаатын тас көстүүтэ буолар. Онон этии тула туох баарын эрэ туһунан буолбакка, саҥарар киһи онно сыһыанын, туох сыаллаах саҥарарын эмиэ түмэр аналлаах. [Г.Г.Филиппов, И.П.Винокуров «Саха тыла. Синтаксис»/ Иккис тахсыыта. – Дьокуускай: РНА ССНК изд-вота, 2007. – 72с. ]

Мандар Уус этиилэрэ үксэ тэнийбит этиилэр. Ааптар этиилэрэ сүрдээх уһуттар, сороҕор бүтүн абзаһы ылаллар. Мандар Уус «Ойуу тыла. Айыы тыла» кинигэтиттэн этиини тэнитэр икки ньыматын ырытан көрдүм.

1. Уус-уран тэнийбит быһаарыынан тэнийбит этии.

Дьэ, бу Куҥкунуур Улуу Куйаар – тоҕус хартыгастаах добун-маҥан Халлаантуругуруон туура иннинэ, аҕыс сардаҥалаах аламай маҥан Күн алаарыйа тыгыа ыыра иннинэ, сэттэ киспэлээх Сир Ийэ Хотун сириэдийэ экчи иннинэ, иэгэйэр икки атахтаах ириҥэ мэйиитинэн сабаҕалаан да диэн санаата эргиллэн кэлбэт, Кэм-Кэрдии кээмэйинэн кэмнээн да диэн муҥура торумнаммат, киэҥэ биллибэт Киэлитин иһиттэн күөртээн таһаарбыт көстүбэт ибирин, күдэригин биир садырыма унаарыйа устан ааһан эрдэҕинэ, Үкээр куйаас тыыннаах, Үүс-Аас бэйэлээх Үрүҥ Айыы Тойон, тоҕус хатааһын чолбонун курдук уоттаах харахтарынан тонолуппакка тобулу одуулаан олорон, сардаҥалаах сырдык санаатынан сайа санаан кээстигэр, Үкээр куйаас тыыннынан сырылыта үрэн кээстигэр, сиэрэй тииҥтиҥилэҕин тириитин саҕаттан тэнийэ тэрэйэн, тэрбэйэ кэтирээн, ойоҕолоон тахсар уоттаах күннээх, охтон баранар дьылҕан мастаах, уолан баранар устар уулаах Орто туруу-бараан Ийэ Дойду диэн туругуран олохсуйбута эбитэ үһү...

Мандар Уус бу этиитэ уопсайа 122 тылтан турар, сыалай биир абзаһы ылар.Этии уус-уран быһаарыы уонна этии биир уустаах чилиэннэрин көмөтүнэн тэнийбитэ тута харахха быраҕыллар. Ол эбэтэр Мандар Уус этиитигэр олоҥхо сабыдыала көстөр.

Эспэримиэн оҥорон, Мандар Уус ити этиититтэн уус-уран быһаарыыны ылан кэбиһиэҕиҥ. Оччоҕо этиитэ маннык судургутуйа түһэр: Дьэ, бу Куйаар, Халлаан, Күн, Сир Ийэ Хотун сириэдийэ экчи иннинэ, икки атахтаах сабаҕалаан да диэн санаата эргиллэн кэлбэт, Кэм-Кэрдии кээмэйинэн кэмнээн да диэн, Киэлитин иһиттэн күөртээн таһаарбыт ибирин, күдэригин биир садырыма унаарыйа устан ааһан эрдэҕинэ, Үрүҥ Айыы Тойон, тоҕус хатааһын чолбонун курдук уоттаах харахтарынан тонолуппакка одуулаан олорон, санаатынан санаан кээстигэр, тыынынан үрэн кээстигэр, тииҥ тиҥилэҕин тириитин саҕаттан тэрэйэн, кэтирээн, күннээх, мастаах, уулаах Дойду диэн туругуран олохсуйбута эбитэ үһү...

Этии тылын ахсаана50 эрэ хаалла. Ол аата этии тылын уопсай ахсааныттан 72 тыла уус-уран быһаарыы эбит. Этии биллэ кылгаата, этэр санаата сыппаата, уус-уран өттүнэн дьадайда. Ол аата Мандар Уус уус-уран быһаарыы көмөтүнэн этиитин ис хоһоонунбайытар, уус-уран таһымын үрдэтэр эбит.

Онон Мандар Уус этиитигэр уус-уран быһаарыыны хото туттан, этиитин тэнитэр идэлээх эбит. Уус-уран быһаарыы үксүн олоҥхоҕо көстөр. Мандар Уус олоҥхо тылынан-өһүнэн суруйар, кини этиилэригэр олоҥхо сабыдыала чаҕылхайдык көстөр диэн түмүккэ кэлэбин.

2. Этиини биир уустаах чилиэннэринэн тэнитии.

Биир уустаах чилиэн этиигэ биир синтаксическай оруоллаах, биир тылга сыһыаннаһар, биир ыйытыыга хоруйдуур, этиллэр санааны чуолкайдаан биэрэр.Этии биир уустаах чилиэннэрэ этиини төһө баҕарар тэнитэр кыахтаахтар.

Мандар Уус этиитин тэнитэр иккис ньыматынан этии биир уустаах чилиэннэрин туттара буолар. Маннык тэнийбит этиини Мандар Уус холобурдарыгар көрүөҕүҥ:

Дьэ, субу Кэмтэн ылата үгүс Үтүмэн Дьыллар усталаах-туораларыгар Удьуор Хааҥҥынан айаннаан кэлбит, күн бүгүн Эйиэхэ – тус бэйэҕэр эрэ анаммыт Ийэ Тылын кэрэтэ, итиитэ, истиҥэ, иһирэҕэ, имигэһэ, ибирэ-сибирэ, илбиһэ, чиҥэ, дьиҥэ, күүһэ-күдэҕэ, аба-хомуһуна, дириҥэ, ньиргиэрэ, ылбаҕайа, ырааһа хас үүдэһиҥҥинэн, утаһыҥҥынан, имҥинэн, тымыргынан-сыдьааҥҥынан эккэр-хааҥҥар тарҕанан, өйгөр-санааҕар сөҥөн, кукар-сүргэр олохсуйан, Ийэ Тылга Улуу Таптал сөҕүрээбэт кутаатын күөдьүтэн күүдэпчилэтэн таһаардаҕа! [33 c.]

Этии уопсайа 56 тылтан турар. Онтон 25 тыла этии биир уустаах чилиэнэ. Бу этии аҥаарын кэриҥэ этии биир уустаах чилиэннэриттэн турар эбит. Ол эбэтэр бу этиигэ биир уустаах чилиэн баһыйар оруоллаах. Бу этиигэ биир уустаах быһаарыы предмети биир өттүттэн сырдатар, сурукка соппутуойунан араарыллыбыт:

«Ийэ тылынкэрэтэ, итиитэ, истиҥэ, иһирэҕэ, имигэһэ, ибирэ-сибирэ, илбиһэ, чиҥэ, дьиҥэ, күүһэ-күдэҕэ, аба-хомуһуна, дириҥэ, ньиргиэрэ, ылбаҕайа, ырааһа...»

Манна сыһыаннаһар тутаах чилиэнэ туһаан. Мандар Уус этии биир уустаах чилиэннэринэн Ийэ Тыл туох баар хаачыстыбатын, бэлиэтин барытын толору биэрбит. Салгыы биир уустаах сиһилиини көрөбүт:

«Ийэ Тылыҥ хас үүдэһиҥҥинэн, утаһыҥҥынан, имҥинэн, тымыргынан-сыдьааҥҥынан эккэр-хааҥҥар тарҕанан, өйгөр-санааҕар сөҥөн, куккар-сүргэр олохсуйан,Ийэ Тылга Улуу Таптал сөҕүрээбэт кутаатын күөдьүтэн күүдэпчилэтэн таһаардаҕа!».

Биир уустаах сиһилии сыһыаннаһар тутаах чилиэнэ кэпсиирэ буолар. Бу кэрчиккэИйэ Тыл киһиэхэ хайдах дьайан, өтөн киирэн тапталы үөскэтэрин Мандар Уус этии биир уустаах чилиэннэрин көмөтүнэн тиэрдибит. Бу холобуртан көрдөххө, этии биир уустаах чилиэнэ этиини тэнитэр эрэ буолбакка, этии ис хоһоонун дириҥэтэр, байытар кыахтаах эбит. Онон Мандар Уус этэр санаатын дьоҥҥо толору тиэрдээри этиитин биир уустаах чилиэннэринэн тэниппит.