- •Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар
- •Септеулік шылау
- •Жалғаулық шылау
- •Демеулік шылау
- •Сөздердің байланысу тәсілдері
- •Сөздердің байланысу түрлері
- •Сөз тіркесінің лексика-грамматикалық қатынасы
- •Сөйлемнің құрылысына қарай түрлері
- •Бастауыштың құрылысына қарай бөлінуі
- •Бастауыш болатын сөз таптарының кестесі.
- •Баяндауыштың құрылысына қарай бөлінуі
- •Баяндауыш болатын сөз таптарының кестесі.
- •Анықтауыш құрылысына қарай бөлінеді:
- •Анықтауыш болатын сөз таптарының кестесі
- •Толықтауыш құрылысына қарай бөлінеді:
- •Пысықтауыштың құрамына қарай түрлерінің кестесі
- •Пысықтауыштың мағыналық жағынан бөлінуінің кестесі:
- •Сөйлемнің біріңғай мүшелері
- •Айқындауыштың тыныс белгісі
- •Төл сөзді төлеу сөзге айналдырудың жолдары:
- •Төл сөз бен автор сөзінің орын тәртібі
- •Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері, жалғаулық шылаулары мен тыныс белгісінің кестесі
- •Сабақтас құрмалас сөйлем
- •Аралас құрмалас сөйлем
- •Құрмалас сөйлемннің көп құрамды түрлері
Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері, жалғаулық шылаулары мен тыныс белгісінің кестесі
№ |
Түрі |
Тыныс белгісі |
Шылау |
Мысал |
1 |
Ыңғайлас салалас |
Үтір |
Және, да, де, та, те, әрі. |
Бір мезгілде қу шөмшектер дыбысы келді де, бірдеме қасына тасырлатып жетіп келді. |
2 |
Қарсылықты салалас |
Үтір, үтір мен сызықша |
Бірақ, сонда да, дегенмен, алайда, әйтсе де, сөйтсе де. |
Ауырғанда жаным көзіме көрініп барады, бірақ анамды қинағым келмейді. |
3 |
Түсіндірмелі салалас |
Қос нүкте, сызықша
|
Жалғаулығы жоқ. Сонша, сондай, сол, соншалық, мынау, мынадай сілтеу есімдіктері арқылы байланысады. |
Тасқынның қаттылығы сонша – жолындағының бәрін жапырып кетті. |
4 |
Себеп-салдар салалас |
Үтір, қос нүкте немесе сызықша
|
Өйткені, сондықтан, себебі, сол үшін, сол себепті, неге десеңіз, т.б. |
Мен сұлап жатқан орнымнан тұра алмадым, себебі Тортай мінер ақ боз ат менің тақымымда кеткендей еді. |
5 |
Талғаулы салалас |
Үтір
|
Не, немесе, я, яки, болмаса, әйтпесе, не болмаса, әлде. я болмаса, |
Бұл жолы құрбысымен не ит жығыс түседі, не болмаса оны жеңуге тырысады. |
6 |
Кезектес салалас |
Үтір |
Кейде, бірде, біресе. |
Бірде желбіреген ақ сәулелі дала кездеседі, кейде қызыл бұйра тобылғылы адырлар ұшырасады, біресе көкала қамысты көлдер кездеседі. |
Сабақтас құрмалас сөйлем
Сабақтас құрмалас сөйлемдегі баяндаушты тиянақсыз болып келген бірінші сөйлемдібағыныңқы сөйлем дейді. Ал баяндауышы тиянақты болып келген екінші сөйлемдібасыңқы сөйлем дейді.
Сабақтас сөйлемнің сызбасы: бағыныңқы, басыңқы
Сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сөйлемінің мағынасына қарай 6 түрі бар:
Түрі |
Ереже |
Сұрағы |
Шартты бағыныңқы |
Бағыныңқы сөйлемі басыңқы сөйлемінің шарты болып келеді. |
Қайтсе? Не етсе? Не еткенде? |
Қарсылықты бағыныңқы |
Бағыныңқысы басыңқы сөйлеміне қарама қарсы болып келеді |
Қайтсе де? Не ете тұра? Не еткені болмаса? Қайткенмен? |
Себеп бағыныңқы |
Бағыныңқысы басыңқы сөйлемінің себебін білдіреді |
Неліктен? Не үшін? Не себепті? |
Мезгіл бағыныңқы |
Бағыныңқысы басыңқы сөйлемінің мезгілін білдіреді |
Қашан? Кай кезде? Қащаннан? |
Қимыл сын бағыныңқы |
Бағыныңқысы басыңқы сөйлемде айтылған іс қимылдың қалай орындалғанын білдіреді |
Қайтіп? Не етіп? Қалай? |
Мақсат бағыныңқы |
Бағыныңқысы басыңқы сөйлемдегі ойдың мақсатын білдіреді |
Не мақсатпен? Не үшін? |
Аралас құрмалас сөйлем
№ |
Сызбасы |
Мысал |
1 |
Басыңқы, бағынқы, басыңқы |
Қарағандының қары биыл бұрқан-тарқан қауырт еріп еді, сай салалар суға толып, қырдың тентек өзендері салқылдап тасығалы кемерлеп тұр. |
2 |
Бағынқы, басыңқы, басыңқы |
Көзін сәулеге үйреткен Асқар терезеден қараса, асапн айдай ашық екен де, шуақты күн түске тармасып қалған екен. |
3 |
Бағынқы, басыңқы, бағынқы, басыңқы |
Лиза ойнап есік алдына шығып кетсе, әке-шешесінің дауыстары үздіксіз шығады да, Лиза үйге қайтса, сөздерінің аяқталмай тоқталғаны аңдалады. |
4 |
Басыңқы, бағынқы, бағынқы, басыңқы |
Ол бастықтыңбөлмесіне келген еді, бірақ басқа келгендер болып, көпке дейін кезек келмей, есік алдында күтіп қалды. |