2. НЕГIЗГI ТАРАТЫЛАТЫН МАТЕРИАЛДАР МАЗМ¦НЫ

6-кестесі

2.1 Курстыњ таќырыптыќ жоспары

Академиялыќ саѓат саны

Таќырып атауы

Тәжр./

Лабо

СО¤

С¤

Дәрiс

семин

рат.

Ж

Ж

ар

1

2

3

4

5

6

Кіріспе. Петрография және оныњ зерттеу әдістері.

3

Магмалыќ

таужыныстар,

олардыњ

жаратылысы,

ќ±рамы мен ќ±рылысы.

1мен

2

3

Магмалыќ

таужыныстардыњ

бітімдері

ќ±рылымдарын ‰лгітастарда зерттеу және олардың

сипаттамаларын жасау.

Ультрамафитті

таужыныстар

және

олардыњ

2

3

3

жіктемесі мен петрографиялыќ сипаттамалары.

Ультрамафитті

таужыныстарды ‰лгітастар

1

бойынша зерттеу және олардыњ сипаттамаларын

жасау.

Негізді және орта(қалыпты) таужыныстар және

2

3

3

олардыњ

жіктемесі

мен

петрографиялыќ

сипаттамалары.

1

Негізді және орта таужыныстарды‰лгітастар

бойынша зерттеу және олардыњ сипаттамаларын

жасау.

Қышқыл

таужыныстар

және

олардыњ

жіктемесі

2

3

3

мен петрографиялыќ сипаттамалары.

1

Ќышќыл

таужыныстарды ‰лгітастар

бойынша

зерттеу және олардыњ сипаттамаларын жасау.

Фоидты және орта(сілтілі) таужыныстар және

2

3

3

олардыњ

жіктемесі

мен

петрографиялыќ

сипаттамалары.

1

Фоидты

және

орта(сілтілі)

таужыныстарды

‰лгітастар

бойынша

зерттеу

және

олардыњ

сипаттамаларын жасау.

Магмалыќ

таужыныстарды

аныќтап

сипаттау

2

3

3

бойынша баќылау ж±мысы.

1

Шµгінді

жыныстардыњ ќ±рамы

мен

2

3

3

ќ±рылысы.Жанартаулық-сынықты

таужыныстар,

олардың

жіктемесі

мен

петрографиялық

сипаттамалары.

1

Шµгінді

таужыныстардыњ

бітімдері

мен

ќ±рылымдарын ‰лгітастарда зерттеу.

Шөгінді-сыныќты және сазды таужыныстар,

2

3

3

олардыњ жіктемелері және петрографиялыќ

1

сипаттамалары. Сыныќты және сазды

таужыныстарды ‰лгітастарда зерттеу және

олардыњ сипаттамаларын жасау.

11

6-кестесінің жалғасы

1

2

3

4

5

6

Алюминилі, темірлі, марганецті, фосфатты

2

3

3

таужыныстар,

олардыњ

жіктемелері

және

петрографиялыќ сипаттамалары.

1

Алюминилі, темірлі, марганецті

және

фосфатты

таужыныстарды ‰лгітастар бойынша зерттеу және

олардыњ сипаттамаларын жасау.

Кремнилі,

карбонатты, т±з,

каустобиолитті

2

3

3

таужыныстар,

олардыњ

жіктемелері

және

петрографиялыќ сипаттамалары.

1

Кремнилі,

карбонатты

және

т±з

таужыныстарды

‰лгітастар

бойынша

зерттеу

және

олардыњ

сипаттамаларын жасау.

Метаморфтықз

таужыныстар,

Метаморфизм

2

3

3

себепкерлері, түрлері, метаморфиттердің

құрамы

1

мен құрылысы. Шөгінді таужыныстар аныќтап

сипаттау бойынша баќылау ж±мысы.

Катаклаздық және жапсар-термалық метаморфизм,

2

3

3

олардыњ

жіктемелері

және

петрографиялық

сипаттамалары.

1

Метаморфтыќ

таужыныстардыњ

бітімдері

мен

ќ±рылымдарын ‰лгітастарда зерттеу.

Аймаќтыќ

метаморфизм

және

олардыњ

2

3

3

таужыныстарыныњ

жіктемелері

мен

петрографиялыќ сипаттамалары.

1

Катаклаздыќ, жапсар-термалыќ

және

аймаќтыќ

метаморфизм таужыныстарын ‰лгітастар бойынша

зерттеу және олардыњ сипаттамаларын жасау.

Метасоматоз,

оныњ

т‰рлері

және

2

3

3

метасоматиттердің

петрографиялыќ

1

сипаттамалары.

Метасоматиттерді ‰лгітастар

бойынша зерттеу

және олардыњ сипаттамаларын жасау.

Ќорытынды. Таужыныстьар туралы ілімнің даму

2

3

3

жолдары

Метаморфтыќ таужыныстарды аныќтап

сипаттау бойынша баќылау ж±мысы.

1

Барлыѓы

15

30

45

45

1-модуль

2.2 Дәрiстiк сабаќ конспектiлерi

1 – ші дәріс таќырыбы: Кіріспе. Петрография және оныњ зерттеу әдістері. Магмалыќ таужыныстар, олардыњ жаратылысы, ќ±рамы мен ќ±рылысы.

Петрография дегеніміз геология ѓылымыныњ таужыныстарды зерттейтін бір саласы. Б±л термин гректіњ петра-тас, “графо”-жазу деген сµздерінен

12

шыќќан. Таужыныс деп геологиялыќ процесте пайда болып, Жер ќыртысында
жеке дене ќ±ратын белгілі бір			ќ±рамды, ќ±рылысты табиѓи минералдар
агрегатын айтады. Олар пайда болу жаѓдайына ќарай ‰шке бµлінеді: магмалыќ,
шµгінді және метаморфтыќ.
Магмалыќ	таужыныстар табиѓи			балќымалардыњ, яѓни		магмалардыњ
/грекше “магмо”- ќою май/ ќатаюынан пайда болады. Шµгінді таужыныстар
магмалыќ, метаморфтыќ		жыныстардыњ		Жер	беті	жаѓдайында	б±зы
µнімдерінен пайда болады. Метаморфтыќ таужыныстар магмалыќ, шµгінді
таужыныстардыњ	жылу,	ќысым	және	ерітінділердің		әсерінен	ќай

кристалдануынан ќалыптасады.
Таужыныстарды зерттеуде петрография ѓылымыныњ алдында мынадай
мәселелер	т±рады:			1/таужыныстыњ	ќ±рамы		мен	ќ±рылысын		;зерттеу
2/таужыныстыњ жатысын және басќа таужыныстармен ара ќатынасын зерттеу;
3/таужыныстыњ			абсолюттік		және	салыстырмалы			жасын;		а
4/таужыныстыњ ќалай пайда болѓанынын аныќтау; 5/таужыныстыњ басќа
таужыныстармен тектестігін, байланысын аныќтау;							6/аймаќтыњ		геологиялыќ
дамуындаѓы таужыныстыњ орны ќандай екенін ; білу7/таужыныстармен
кенорындардыњ		байланысын			аныќтау. Метаморфтыќ			таужыныстарды
зерттегенде жоѓарѓыдан басќа олардыњ пайда болѓан бастапќы жынысын және
олардыњ ќандай процесте, ќалай µзгергенін аныќтау да басты мәселе болып
табылады.
Таужыныстарды зерттеудіњ негізгі әдістері. Таужынысты зерттеу далалыќ
ж±мыстан басталады.				Онда ол µзініњ	табиѓи орналасуында тексеріледі. Ол
жерде таужыныстыњ минералдыќ ќ±рамы, бітімі, ќ±рылымы, тегі аныќталады.
Алѓа ќойѓан маќсатќа байланысты және далада аныќталѓан деректерді дәлдеу
‰шін лабораториялыќ зерттеулерге сынамалар							алынады. Оларѓа әрт‰рлі
талдаулар – химиялыќ, спектрлік,					рентгенспектрлік,			люминесценттік,
термолюминесценттік,				термиялыќ,	рентгенќ±рылымдыќ,				электрондыќ

микроскоп, гранулометриялыќ, хроматтыќ, эксперименттік және микроскоптық жасалады.

Таужыныстарды зерттеуде соњѓы әдіс ењ негізгі әдіс болып саналады. Ол

жарыќтыњ	минералдарда сынуы		мен	ќоссынуына және	интерференц
ќ±былысына негізделген. Б±л әдіспен таужыныстардыњ ќ±рамын, ќ±рылымын
аныќтау басќа әдістерге ќараѓанда әлде ќайда жењіл және арзаныраќ.
Магманыњ		жаратылысы. Магмалыќ		таужыныстардыњ	ќалыптасуы
магманыњ жаратылысы мен Жер ќ±рылысына байланысты. Магманыњ пайда
болуыныњ	себебі –	температураныњ	кµтерілуі,	терењнен ерітінділердіњ келуі

және ќысымныњ азаюы. Осы кµрсетілген факторлардыњ әсерінен жоѓарѓы мантияда не Жер ќыртысында ќатты субстраттыњ балќуынан пайда болѓан магманы бастапќы магма деп атайды. Олар тµрт т‰рлі болуы м‰мкін: аса негізді, негізді, орта негізді, ќышќыл. Осы магмалар мынадай жолдармен пайда болуы м‰мкін:

13

-аса негізді магма пиролит ќ±рамды жоѓары мантия затыныњ тікелей балќуынан;

-негізді, яѓни базальттыќ магма 100-400 км терењдікте жоѓарѓы мантияда іріктеліп балќу нәтижесінде;

-орта негізді, яѓни андезиттік магма жоѓарѓы мантия затыныњ сусыз жаѓдайында /Ро2/ іріктеліп балќу және де субдукция белдемінде базальт пен гранит ќабаттарыныњ араласып балќу нәтижесінде;

-граниттік магма ќатпарлы аймаќтардыњ гранит ќабатында10-30 км терењдікте температураныњ кµтерілуі мен ерітінділердіњ ќатуысуынан.

Осы аталѓан бастапќы магмалар ќатты субстраттан ажырау терењдігіне ќарай және кµтерілу жолында басќа магмалармен, жанасќан таужыныстармен әрекеттесуіне байланысты ќ±рамын µзгертуі де м‰мкін.

Магманыњ ќ±рамы мен ќ±рылысы. Магма K, Na, Ca, Mg, Fe және т.б. металл элементтердіњ катиондары мен кремний оттекті тетраэдрлы[SiO4], [Si2O7], [SiO3], [Si4O11], [Si3O9], [Si4O10] аниондардан т±рады. Олар ќ±рылысы жаѓынан силикат кристалдары сияќты, біраќ та байланысы д±рыс болмайды.

Магмадаѓы Ti, Al және т.б. элементтер комплексті аниондардыњ ќ±рылысын одан ары к‰рделендіреді: [(Si,Al)O4], [AlSi3O8], [AlSiO4], т.б. Магмада аталѓан иондардан басќа металл байланыстыFe3O4 сульфидтер, ерітілген металл атомдары мен газ молекулалары бар.

Магмада ерітінді ретінде негізінен НО, аздап СО , НСl, НF, SO , Н ВО ,

2 2 2 2 3

т.б. ±шпа компоненттер бар. Р.Горансонныњ деректеріне ќараѓанда жоѓары ќысым мен жоѓары температурада±шпа компоненттер мµлшері 12%-ѓа дейін жетеді. Н.Н. Хитаровтыњ зерттеуінше м±ндай жаѓдайда ±шпа компоненттердіњ мµлшері 14% жетуі м‰мкін. Г. Кенндедидіњ зерттеуінше магмада9,7 кбар ќысым, 10800С температурада, яѓни 35 км терењдікте ерітілген судыњ мµлшері 25%-ѓа жетеді.

Магманыњ ќасиеттері. Магманыњ мањызды ќасиетініњ бірі ол оныњ тез суыѓан кезде кристалданбай ќатайып, шыныѓа айналуы. М±ндай ќ±былыс магманыњ жер бетіне лава болып шыќќанда байќалады. Магманыњ б±л ќасиеті кремний мен ±шпа компонеттердіњ мµлшеріне байланысты.

Магманыњ келесі	ќасиеті– оныњ	т±тќырлыѓы /ќоймалжыњдыѓы/. Ол
кремний мен ±шпа	компоненттердіњ	мµлшеріне, температураѓа, сыртќы
ќысымѓа байланысты.

Барлыќ магмалар электр µткізгіш келеді, себебі олардыњ ќ±рылысы ионды

болады.	Осы	иондардыњ әрт‰рлі	ќозѓалѓыштыѓы	магманыњ жіктелуін
ыќпалын жасайды.
Магмалыќ		таужыныстардыњ ќалыптасу жаѓдайы. Жоѓарѓы мантияда не
Жер ќыртысында пайда болѓан магмаµзініњ с±йыќ болѓанына байланысты
жоѓары	ќарай	жылжи бастайды. Оныњ	жылдамдыѓы	магманыњ ќ±рамына,

кµлеміне, ќоймалжыњдыѓына, температурасына және тектоникалыќ жаѓдайѓа байланысты. Сонымен магма тектоникалыќ жаѓдайѓа жәнеµзініњ кинетикалыќ

14

энергиясына байланысты пайда болѓан орнында ќалады, не жоѓары кµтеріліп жер ќыртысында т±рып ќалады, не жер бетіне шыѓады.

Егер магма жер бетіне шыќпай жер астында суып ќатаятын болса, онда интрузиялыќ таужыныстар немесе плутониттер ќалыптасады. Оларды ќатаю терењдігіне ќарай абиссал /терењдік/ және гипабиссал /саяздыќ/ деп бµледі. Егер

магма жер	бетіне	шыѓып ќатаятын , бондлса			эффузиялыќ /тµгілме/
таужыныстар, не вулканиттер пайда болады.
Магмалыќ таужыныстардыњ кµп			т‰рлі	болу	себептері. Ќазіргі		кезде
магмалыќ	таужыныстардыњ 1600-дай		т‰рі	белгілі. Олардыњ		ќ±рамын,
ќ±рылысын,	жатыс	пішінін, бір-бірімен	ќарым-ќатынасын			зерттеу	және

эксперименттік тәжірибелер магмалыќ таужыныстардыњ кµп т‰рлі болуыныњ себептерін кµрсетеді. Ондай себептерге мыналар жатады: бастапќы магманыњ

әрт‰рлі	ќ±рамды	болуы; магманыњ	ќатаю	жаѓдайы; магманыњ
дифференциациясы; ассимиляция және будандасу.

Диасхистік таужыныстардыњ ќалыптасуы. Кµптеген интрузивтік сілемдер диасхистік дайкалармен ќосаќталып келеді. М±ндай дайкалардыњ минералдыќ

ќ±рамы	интрузивтікімен сәйкес келгенімен, олардыњ мµлшерлік ќатынасы,
кейде минералдыќ ќ±рамы да бµлек болып келеді. М±ндай дайкалар магманыњ
жоѓары	температуралы	дифференциаты		мен ќалдыќ балќымасынан пайда
болады.
Магмалыќ таужыныстардыњ минералдыќ ќ±рамы. Магмалыќ таужыныстар
негізінен	алюмосиликаттар		мен	силикаттардан .	Олардат± ады
алюмисиликатттар 60%,		силикаттар	35%,	оксидтер, фосфаттар 5%-дайын
ќ±райды.	Осындай таужыныстарды ќ±райтын минералдарды петрогендік
минералдар деп атайды.

Петрогендік минералдар шыѓу тегіне ќарай бастапќы және туынды болып бµлінеді. Бастапќы деп магманыњ кристалдану процесінде пайда болѓан минералдарды атайды. Туынды минералдар пневматолит-гидротермалыќ ерітінділердіњ әсерінен бастапќы минералдардыњµзгеру процесінде пайда болады.

Бастапќы минералдарды таужыныс ќ±рамындаѓы орны бойынша басты, ќосымша және акцессор минералдарѓа бµледі. Басты минералдар таужыныстыњ негізін ќалайды. Таужыныстыњ атауы осы басты минералдарѓа байланысты.

Ќосымша минералдар таужыныста , аз10%-дан кем болады. Олар таужыныстыњ атына әсер етпейді. Олардыњ ќатысуына ќарай таужыныстыњ т‰рлестері ажыратылады.

Басты мен ќосымша минералдар химиялыќ ќ±рамына ќарай сиалдыќ және фемалыќ болып бµлінеді. Сиалдыќ делінетіні, олардыњ ќ±рамында негізгі

элементтер	кремний /Si/	мен алюминий /Al/. Оларѓа жататындар кварц,
плагиоклаздар, нефелин,		лейцит, калишпатттар.	Фемалыќ минералдардыњ
ќ±рамында	темір /Fe/ мен магний /Mg/. Оларѓа		оливиндер, пироксендер,
амфиболдар, биотит жатады.

15

Акцессор минералдар деп ќ±рамында			ауыр және сирек элементтер мен
±шпа компоненттер бар минералдарды айтады. Олар таужыныстарда µте сирек
кездеседі және ±саќ т‰йірлер ќ±райды.
Магмалыќ таужыныстардыњ химиялыќ ќ±рамы.				Магмалыќ	жыныстар
негізінен	тоѓыз	элементтен т±рады. Оларды петрогендік элементтер дейді.
Ф.Кларк	пен	. ТВашингтонныњ /1924/	деректері	бойынша	магмалыќ

жыныстарда петрогендік элементтердіњ орташа мµлшері мынадай: SiO2 - 59,1, Al2O3 - 15,3, Fe2O3 - 3,1, FeO - 3,8, MgO - 3,5, CaO - 5,1, Na2O - 3,8, K2O - 3,1,

H2O - 1,4.	, т±магмалыќр	таужыныстарда петрогендік
Осы кестеден кµрініп
элементтер 98% екені. 1,7 %-ы	мына элементтерге келеді: TiO2, MnO, P2O5,
CO2, SO3, F2, Cl2; 0,3 %-ын ќалѓан 80-ге жуыќ элемент ќ±райды. Магмалыќ
таужыныстарда петрогендік	элементтер	белгілі бір мµлшер аралыѓынд

болады. Оныњ себебі әр магмалыќ таужыныстыњ т±раќты ќ±рамды болуына байланысты. Сондыќтан магмалыќ жыныстардыњ химиялыќ ќ±рамы оларды ж‰йелеп жіктеу ‰шін пайдаланылады.

Магмалыќ таужыныстарды ж‰йелеуге, оларды сипаттауда ењ мањызды элемент болып кремнезем саналады. Оныњ мµлшеріне ќарай барлыќ магмалыќ таужыныстар мынадай топтарѓа бµлінеді.

-аса негізділер: /ультрабазиттер/, SiO2 мµлшері 45 %-дан аз;

-негізділер /базиттер/, SiO2 45-52%;

-орта негізділер /мезиттер/, SiO2 52-65%;

-ќышќыл таужыныстар /сиалиттер/, SiO2 65%-тен кµп.

Магмалыќ таужыныстарды сипаттаѓанда кремнийден басќа сілтілердіњ де

мәні зор. Олардыњ салыстырма	мµлшері бойынша магмалыќ таужыныстарды
‰ш ќатарѓа бµлуге болады: ќалыпты, сілтілілеу және сілтілі.
Магмалыќ таужыныстарды	ж‰йелеу. Жоѓарыда кµрсетілген 4 топ пайда
болу жайына ќарай ‰ш фацияѓа	бµлінеді: абиссал /терењдік/, гипабиссал /саяз/
мен желілік және эффузиялыќ /тµгілме/.

Әр топтаѓы абиссал фациялыќ таужыныстар негізінен фемалыќ, кейде сиалдыќ минералдар бойынша жіктеледі.

Гипабиссал мен желілік фация таужыныстары екіге бµлінеді: асхистік және диасхистікке. Асхистік таужыныстар минералдыќ ќ±рамы жµнінен абиссалдыќпен сәйкес келеді, тек олардан ќ±рылысы бойынша ажырайды.

Диасхистік таужыныстар лейкократты жәнемеланократты болады. Біріншісі ќ±рылысына ќарай аплиттер мен пегматиттерге бµлінеді.

Меланократты диасхистік таужыныстарды лампрофирлер деп атайды. Эффузиялыќ таужыныстарды А.Н. Заварицкий бойынша кайнотиптік

және палеотиптікке бµлінеді.
Магмалыќ	таужыныстардыњ	.бітіміБітімі	деп	таужыныстаѓы
минералдардыњ орналасу ерекшелігін айтады.
Интрузиялық	жыныстардыњ бітімі. Интрузиялыќ		таужыныстар		тыныш
жаѓдайда, жылжу	кезінде, не ќоршаѓан	таужыныстардыњ ќысымы			астында

16

ќалыптасуы	м‰мкін. Осындай	геологиялыќ	жаѓдайларѓа	байланысты
интрузиялыќ	таужыныстарда	мынадай бітімдер	пайда болады: шомбал,

шлирлік, жолаќтық, директивтік (баѓдарлық).

Эффузиялық таужыныстардыњ бітімі. Эффузиялыќ таужыныстар жердіњ бетінде ќалыптасады, сондыќтан олардыњ бітімі лаваныњ т±тќырлыѓына және

ондаѓы ±шпа	компоненттердіњ	ќатысуына	байланысты. Эффузиялыќ
таужыныстарѓа	шомбал, аѓындық,	кеуектік, шарлық		және бадамтастыќ
бітімдер тән.
Магмалыќ таужыныстардыњ ќ±рылымы. Ќ±рылым деп таужыныстыњ ішкі
ќ±рылысыныњ	ерекшеліктерін айтады. Ол таужыныстыњ			кристалдылыѓына,

оны ќ±райтын минералдардыњ пішініне, олардыњ µзара ќатынасына және минерал т‰йірлерініњ µлшеміне байланысты.

Таужыныстыњ кристалдылыѓы бойынша, яѓни таужыныста жанартаулыќ шыны бар ма, әлде жоќ па, соѓан ќарай мынадай макроќ±рылымдар бµлінеді: толыќ кристалдық, шала кристалдық және шынылық.

Магматиттердіњ минерал т‰йірлерініњ абсолюттік ірілігі бойынша.

-зор т‰йірлік /пегматоидтыќ/ - м±нда минерал т‰йірлер 2 см-ден ‰лкен;

-ірі т‰йірлік – т‰йір µлшемі 5 мм-ден 2 см-ге дейін;

-орта т‰йірлік – т‰йір µлшемі 1 мм-ден 5 мм-ге дейін;

-±саќ т‰йірлік – т‰йір µлшемі 0,1 мм-ден 1 мм-ге дейін;

-майда т‰йірлік – т‰йір µлшемі 0,05 мм-ден 0,1 мм-ге дейін;

-афаниттік /жасырын кристалдық/ - т‰йір µлшемі 0,05 мм-ден кіші;

	Минерал т‰йірлерініњ салыстырмалыµлшемі бойынша біркелкі және
әркелкі т‰йірлік ќ±рылымдар бµлінеді:
-	біркелкі	т‰йірлік / яѓни афирлі/ ќ±рылымда таужыныс	ќ±ратын
	минералдар т‰йірлерініњ ірілігі бірдей болады.
-	әркелкі	т‰йірлік ќ±рылымда минерал т‰йірлерініњµлшемі	әр т‰рлі

болады. Олардыњ ішінен порфирлік және порфирлілеу ќ±рылымда бµлінеді.

Негізгі әдебиеттер: 1 [83-110] Ќосымша әдебиеттер: 4 [4-29] Баќылау с±раќтар:

1Магмалыќ таужыныстардаѓы петрогендік элементтер ?

2Магмалыќ таужыныстардыњ акцессор минералдарын ата ?

3Бастапќы магмалыќ минералдарды ата ?

4Туынды минералдар деген не ?

5Басты минералдар деген не ?

2 – ші дәріс таќырыбы: Ультрамафитті таужыныстар және олардыњ жіктемесі мен петрографиялыќ сипаттамалары.

Ультрамафитті таужыныстар барлыќ магмалыќ таужыныстардыњ ішінде 0,4% ѓана ќ±райды. Б±л топта негізінен интрузиялыќ таужыныстар дамыѓан, ал олардыњ эффузиялыќ сыңарлары µте сирек кездеседі.

17

Ультрамафитті таужыныстардыњ басты минералдары темір-магнийлі силикаттар – оливин мен пироксендер. Аздап биотит, плагиоклаз, горнбленд кездеседі. Кейбір т‰рінде горнбленд басты минерал болып келеді. Акцессор минералдардан шпинель, платина, магнетит, хромит, апатит,титаномагнетит, перовскит, шорломит кездеседі. Оливин, ромблыќ пироксен бойынша туынды серпентин, тальк, карбонаттар, моноклиндік пироксендер бойынша горнбленд, уралит, хлорит, эпидот кездеседі. Осылардыњ ішінен әсіресе жиі кездесетіні серпентин. Кµп жаѓдайда ультрабазиттер постмагмалыќ процестерде т‰гелдей серпентиниттерге айналады.

Б±л таужыныстарда басќалармен				салыстырѓанда кремнезем мµлшері
әлдеќайда	аз, ол	көбінесе45%-ден аспайды. Ќалѓан			химиялыќ	элементтердіњ
мµлшері	мынадай: (%) Al2O3-2-4, FeO+Fe2O3-10-12, Mg-10-50,						CaO-0-5,
Na2O+K2O-1-дан аспайды.				Ультрамафиттік		интрузиялыќ
Интрузиялыќ		таужыныстар.
таужыныстардыњ		ішінен	мынадай	т‰рлері	бµ:лінедідунит,	перидотит,
пироксенит, горнблендит.
Дунит. Б±л		таужыныс	негізінен	оливинен	т±рады, ќосымша		минерал

ретінде пироксендер кездеседі. Дунитте акцессор минералдар негізінен хромит пен магнетит болып келеді. Егер акцессор минерал тек магнетит болып келсе, онда ондай дунитті оливинит деп атайды. Дунитте хромит кµбінесе д±рыс пішінді, ал магнетит пішінсіз болып келеді. Дунитте хромиттен басќа шпинель

мен платина да кездеседі.
Дунит	сарѓыш-жасыл, жасылдау орта			не±саќ т‰йірлі таужыныс.
¤згермеген	к‰йде	сирек	кездеседі. Әдетте	дунит µзгеріп, азды-кµпті
серпентинделеді, кµп		жаѓдайда	т‰гелдей серпентинитке айналады. М±ндай

µзгерген дуниттіњ т‰сі ќою жасыл, тіпті ќара болады, сырт пішіні тыѓыз келеді. Дунит серпентинделгенде меншікті салмаѓы 3,3-тен 2,6-ѓа дейін тµмендейді.

Дуниттіњ бітімі шомбал, ќ±рылымы изометрия т‰йірлік болып келеді.

Серпентинделген	т‰ріне	тор тәріздес	ќ±рылым тән. М±ндай таужыныста тор
кµзініњ ортасында оливин мен			пироксенніњ	дµњгелек пішінді ж±рн
болады.Оливин	темірлі	болып, серпендинделу		ќатты	болѓан	жаѓдайда,
серпентинніњ ішінде оливинніњ пішінін саќтай магнетиттің±саќ т‰йірлері
орналасады.
Перидотит оливин мен пироксендерден т±рады. Перидотит басќаларѓа
ќараѓанда кењ	тараѓан	таужыныс. Ол	пироксениттен 40		есе кµп	дамыѓан.

Перидотитте ќосымша минерал ретінде горнбленд, флогопит, гранат кездеседі. Акцессор минералдар хромит, магнетит, шпинель. Кейде перидотитте негізді плагиоклаз бен сфен кездеседі. Оливин мен ромбылыќ пироксен бойынша

серпентин,	моноклиндік пироксен			бойынша	актинолит, хлорит,		кальцит
дамиды.
Перидотиттіњ ішінен басты минералдары бойынша гарцбургит, верлит,
лерцолит	деген	т‰рлері	бµлінеді. Гарцбургит		оливин	мен	ромбылыќ
пироксеннен, верлит		оливин	мен	моноклиндік	пироксеннен, ал		лерцолит

18

оливин

мен

екі

пироксеннен

т.±радыЌосымша

минералдар

бойынша

перидотиттіњ басќа да т‰рлері бµлінеді.

Т‰сі ќара, жасылдау, орта, кейде ірі т‰йірлі таужыныс. Бітімі шомбал,

кейде шлирлік не тењбіл болады. Кµзбен перидотит дуниттен пироксенніњ

болуымен ажыратылады, µйткені пироксенніњ жіктілігі жаќсы жетілген де, оны

жіктілігі нашар оливиннен оп-оњай ажыратуѓа болады.

Перидотиттіњ ќ±рылымы кµбінесе гипидиоморфтыќ болып келеді, оливин

пироксенге ќараѓанда т±рпатты т‰йірлер ќ±райды. Серпентинделу

кезіњде

оливин оњай µзгереді де, пироксен таужыныста порфир бµлігі сияќты ќалып

ќояды.

Пироксенит

аса

негізді

таужыныстардыњ

ішінде

аз .

Олтараѓан

пироксендерден т±рады. Олардыњ ќ±рамына ќарай пироксениттердіњ ішінен

мынадай т‰рлері

бµлінеді: а) энстатитит

- ромбылыќ

пироксен

энстатиттен

т±рады, б) бронзитит - бронзиттен, в) гиперстенит - гиперстеннен, г) диаллагит

- моноклиндік пироксен диаллагтан, д) вебстерит - ромблыќ және моноклиндік

пироксеннен т±рады. Ќосымша минерал ретінде оливин, горнбленд, биотит,

плагиоклаз кездеседі. Акцессор минералдар магнетит пен ильменит

болып

келеді, кейде хромит те кездеседі.

Пироксениттіњ т‰сі ќара, ќара-с±р,

жасылдау-ќара, ќара-ќоњыр,

бітімі

шомбал, кейде тењбіл. Перидотиттен ірі т‰йірлігімен ажырайды. Пироксениттіњ

ќ±рылымы

призма т‰йірлі болып

келеді. Таужыныста

рудалыќ

минерал

(магнетит,

титаномагнетит) кµп

болѓан

жаѓдайда

ќ±рылымы

сидерониттік

болады.

Горнблендит горнблендтен т±рады. Ќосымша минерал ретінде плагиоклаз,

биотит, пироксен кездеседі. Акцессор минерал негізінен магнетит болып келеді.

Горнблендит т‰сі ќара, жасылдау ќара,

ірі, зор

т‰йірлі

таужыныс.

Бітімі

шомбал, директивтік, ќ±рылымы призма т‰йірлік.

Ультранегізді плутониттердіњ жатыс пішіні және жаратылысы. Жоѓарыда

аталѓан

ультрабазиттер

жер

ќыртысында

бірге

кездес, жедіке

денелер

ќ±рамайды. Олар ќатпарлы аймаќтарда да, платформаларда да тараѓан.

Платформаларда ультрабазиттер габбриодтармен бірге кездесіп, олармен

аралас сілемдер ќ±райды. М±ндай сілемдердіњ пішіні лополит, лакколит болып

келеді. Олар базальттыќ магманыњ гравитациялыќ жіктелу салдарынан пайда

болады.

Ќатпарлы аймаќтарда ультрабазиттер аймаќтыќ жарылым белдемдерінде

орналасады. Б±л белдемдерде олар тік ќ±лама пласт пішінді денелер ќ±райды.

Олардыњ

екі

т‰рі

болады. Бірінші

т‰рінде

м±ндай

таужыныстар

тек

ультрабазиттерден ѓана т±рады, ал екіншісі бірінен кейін бірі ќалыптасќан ультрабазиттер мен негізді таужыныстардан т±ратын кµп фазалы интрузия болып келеді.

Ультранегізді таужыныстармен кµптеген пайдалы ќазбалар байланысты, әсіресе олардыњ ішіндеµте мањыздысы хром, платина, никель, темір, титан, алмас және тальк, асбест.

19

Желілі және гипабиссал таужыныстар. Перидотит тобыныњ желілі және

гипабиссал	таужыныстары µте аз тараѓан. Оларѓа				жататын пикрит пен
кимберлит.
Пикрит	- т‰сі ќара,	шомбал	бітімді, ±саќ	т‰йірлі таужыныс. Пикрит
моноклиндік	пироксен (авгит, диопсид) мен			оливиннен т±рады, аздап
плагиоклаз,	горнбленд,	ромбылыќ	пироксен,	биотит	кездеседі. Ќ±рамы

жаѓынан перидотитке сәйкес келеді. Акцессор минералдар негізінен магнетит пен апатит. Пикриттіњ ќ±рылымы кейде порфирлілеу болады, ол т‰рін пикритпорфирит деп атайды.

Кимберлит брекчия т‰рлі ќара-с±р, жасылдау-с±р, кµгілдір-с±р таужыныс. Кимберлит көбінесе дунит, перидотит және жапсарлас таужыныстардыњ сыныќтарынан т±рады. Олар серпентинделген, карбонаттанѓан аса негізді массамен бекіген. Кимберлитте пироп, флогопит, магнетит, апатит, ильменит, перовскит кездеседі. Кимберлит м±ржа тәрізді дене ќ±райды. Оныњ диаметрі ондаѓан м-ден 1 км-ге дейін жетеді. Тереѕде ол біртіндеп ультрабазиттердіњ дайкасына жалѓасады. Кимберлит ультрабазиттік магманыњ жарылуынан пайда болады. Кимберлитпен алмаз кені кездеседі.

Эффузиялыќ таужыныстар. Ультранегізді тобыныњ эффузиялыќ таужыныстары µте сирек кездеседі. Оѓан меймечит жатады.

Меймечиттіњ т‰сі ќара, бітімі шомбал, не бадамтастық келеді. Бадам тәрізді оќшаулар карбонат пен серпентиннен т±рады. Меймечиттіњ ќ±рылымы

±саќ, кейде ірі порфирлі(2-15 мм) болады. Порфир бµлігі оливиннен, кейде пироксеннен т±рады. Арқауы ќара, с±р, т‰ссіз вулкандыќ шыны мен±саќ т‰йірлі пироксеннен т±рады.

Перидотит тобыныњ эффузиялық таужынысы болуыныњ‰лкен мәні бар. Ол басќа да мәліметтермен бірге ультранегізді магманыњ дербес ошаѓыныњ бар екенін дәлелдейді.

Негізгі әдебиеттер: 2 [3-12] Ќосымша әдебиеттер: 5 [4-14]

Баќылау с±раќтар:

1Аса негізді магмалыќ таужыныстар таѓы да ќалай аталады ?

2Ультрабазиттерде жиі кездесетін туынды минералдар ?

3Перидотиттіњ ќандай т‰рлері бар ?

4Ќай фацияныњ ультрабазиттері кењ тараѓан ?

5Ультрабазиттердіњ басты минералдары ?

3 – ші дәріс таќырыбы: Негізді және орта (қалыпты) таужыныстар және олардыњ жіктемелері мен петрографиялыќ сипаттамалары.

Негізді таужыныстардыњ ‰лесіне магматиттердіњ кµлемі жаѓынан тµрттен бірі келеді. Оныњ 21%-дайын эффузивтер, 2-5%-дайын интрузивтер ќ±райды. Негізділер тобыныњ басты минералдары негізді плагиоклаз(анортит, битовнит, лабрадор) бен пироксендер (ромблыќ, моноклиндік). Ќосымша минералдар ретінде оливин, горнбленд, биотит, калишпат, кварц кездеседі. Олар кейбір

20

таужыныстарда басты минерал болып та кездеседі. Негізді таужыныстардыњ
химиялыќ ќ±рамы : SiO2 - 45-52, Al2O3 - 16-18, FeO+ Fe2O3 - 10-12, CaO - 10-12,
MgO - 6-9, Na2O+ K2O - 2-4%.			Негізділер			тобыныњ			интрузиялыќ
Интрузиялыќ		таужыныстар.
таужыныстарыныњ ішінде фемалыќ минералдардыњ ќ±рамына, плагиоклаз бен
басќа минералдардыњ мµлшер ќатынасына ќарай кµптеген т‰рлері бµлінеді. Біз
олардыњ ішінде кењірек тараѓан мынадай т‰рлеріне тоќталамыз: габбро, норит,
габбро - норит, троктолит, анортозит.
Габбро.	Ол мµлшері шамалас			негізді	плагиоклаз			бен	моноклинді
пироксеннен т±рады. Онда ќосымша				минерал	ретінде		оливин, ромбылыќ
пироксен, горнбленд, биотит, калишпат, кварц кездеседі. Олардыњ ќатысуымен
габброныњ кµптеген т‰рлестері бµлінеді. Габброда акцессор								минералдар
магнетит, титаномагнетит, ильменит, апатит, сфен.
Габброныњ µзгермеген к‰йінде т‰сі ќара-с±р, с±р болады. Бітімі шомбал,
кейде тењбіл. Ќ±рылымы орта не				ірі т‰йірлі		келеді. ¤згерген			габброда
плагиоклаз соссюритке шалдыѓып, µте ±саќ т‰йірлі эпидот, цоизит, серицит,
кальцит агрегатына айналады, моноклиндік пироксен бойынша горнбленд,
уралит, актинолит, хлорит, эпидот дамиды.
Норит. Ол т‰сі, т‰рі, бітімі, ќ±рылымы бойынша габбродан айнымайды.
Айырмашылыѓы тек моноклиндік пироксенніњ орнына ромбылыќ бар, яѓни ол
мµлшері шамалас негізді плагиоклаз бен ромбылыќ							пироксеннен т. ±рады
Ќосымша, акцессор минералдар да габброда кµрсетілгендей. Туынды минерал
ретінде ромбылыќ пироксен бойынша серпентин кездеседі.
Габбро - норит. Б±л таужыныста плагиоклаздан басќа ромбылыќ, та
моноклиндік те пироксен бар. Барлыќ сипаттамасы жоѓарыда кµрсетілгенге сай
келеді.
Троктолит негізді плагиоклаз бен оливиннен т±рады, м±нда пироксендер
ќосымша минерал ретінде ѓана кездеседі. Т‰сі, т‰рі, бітімі, ќ±рылымы бойынша
габбро сияќты. Т‰сі кµбіне ќаралау келеді, онда друзиттік ќ±рылым жиілеу
кездеседі.
Анортозит. Ол негізді плаиоклаздан т±ратын мономинералды лейкократты
таужыныс. Плагиоклаздыњ ќ±рамына ќарай анортозиттіњ мынадай т‰рлері бар:
анортитит, битовнитит, лабрадорит, андезинит. Олардыњ ішінде жиі тараѓаны –
лабрадорит. Фемалыќ минералдар аз болады, олар әншейінде оливин мен
пироксендер.	Акцессор	минерал	магнетит		болып		келеді. Габброидтарѓа
ќараѓанда анортиозиттер ірі-зор т‰йірлі жыныс болып келеді, бітімі шомбал не
директивтік, т‰сі ќара-с±рдан аќшыл-с±рѓа дейін болады.
Жоѓарыда аталѓан габброидтардыњ т‰рлері						жер		ќыртысында		же
сілімдер, не	бір-біріне ±ласып жатќан			к‰рделі	сілімдер ќ±райды. Олардыњ
ішінде жиі тараѓаны габбро. Ол негізінен лополит, лакколит, силл болып келеді,
кейде шток ќ±райды. Олардыњ кµлемі кµбіне					кішігірім, кейде			ѓана ‰лкен
сілемдер ќ±райды. Габбро ќатпарлы аймаќтар						мен	платформаларда			да
дамыѓан. Ќатпарлы аймаќта габбро сілемдерімен бір жаѓынан ультрабазиттер,

21

екінші жаѓынан гранитоидтар байланысты. Осындай кешендерде барлыќ

таужыныстар	бір негізді	магманыњ	дифференциаттары болады. М±ндай
сілемдерде	габброидтар	кµлемі	жаѓынан	негізгі	орынды.

Платформаларда габбро жіктелген сілемдер ќ±райды. Осындай сілемдерде олардыњ негізгі бµлігін габбро ќ±райды , датµменгі жаѓын ультрабазит, ал жоѓарѓы жаѓы гранитоидтар болып келеді. Таужыныстардыњ осындай ќарымќатынасы олардыњ негізгі магманыњ гравитациялыќ дифференциясынан пайда болѓанын кµрсетеді.

Норит платформада да, ќатпарлы аймаќтарда да кездеседі және де ол барлыќ жерде габбромен тыѓыз байланысты келеді. Осындай сілемдерде норит негізінен габброныњ тµмен жаѓында орналасќан және олардыњ араларында габбронорит болады. Габбро мен нориттіњ осындай ќарым-ќатынасы олардыњ

бір

негізді

магмадан

кристалдану

дифференциясында

пайда

болѓан

кµрсетеді.

Франция

мен АЌШ-тыњ кейбір

сілемдерінде

норит

габброныњ

сыр

жаѓында сазды таќтатастар ішінде орналасќан. Осыѓан ќараѓанда норит сазды

таужыныстарды габбро магмасыныњ ассимиляциялауы(сіњіру) нәтижесінде

пайда болуы м‰мкін.

Анортозит

осы

топтаѓы

таужыныстардан

жеке

кездеседі

және

де о

негізінен µте кµне ќ±рылымдарда дамып, зор сілемдер ќ±райды. Анортозиттіњ

эффузиялыќ сыњары жоќ. Кейбір зерттеушілер анортозиттіњ шыѓу тегін былай

жорамалдайды:

негізді магма кристалданып, дифференциациялану кезінде

плагиоклаз кристалдары жеке шоѓырланады. Осындай ботќа тәріздес массаныњ

литосфераныњ жоѓарѓы ќабатына кµтеріліп, ќатаюынан анортозит сілемдері

ќалыптасады.

Габброидтармен кµптеген кендер кездеседі. Магмалыќ кендердіњ ішінде

мањыздысы мыс, никель,

темір, титан.

Негізді

плутониттермен

темірдіњ,

полиметалдардыњ метасоматиттік кендері де байланысты. Лабрадорит ќ±лпы

тас,

ескерткіштер

жасауда,

кµркемдеу

ќ±рылыс

материалы

ретінде

ќолданылады.

Желілі

және

гипабиссал

таужыныстар. Желілі

және

гипабиссал

таужыныстарѓа микрогаббро, габбро-порфирит, долерит, диабаз жатады.

Микрогаббро

габбро

сияќты

негізді

плагиоклаз

бен

моноклин

пироксеннен т±рады,

т‰сі

ќара, ќара-с±р,

біркелкі

т‰йірлі, бітімі

шомбал.

Айырмашылыѓы – ±саќ т‰йірлі. Микрогаббро кішігірім шток, дайка ќ±райды.

Габбро–порфирит

микрогаббродан

тек порфилік ќ±рылымымен ѓана

ажырайды. Порфир бµліктері плагиоклаз бен пироксеннен арќауы да солардан

т±рады, аздап

магнетит

кездеседі. Габбро-порфирит

дайка, силл,

шток

ќ±райды.

Долерит

габбро

ќ±рамды±саќ-орта

т‰йірлі

таужыныс. Габбродан

айырмашылыѓы

диабаздыќ,

долериттік, пойкилоофиттік

ќ±рылымы.

Долериттіњ т‰сі ќара, ќара- с±р.

22

Диабаз деп долериттіњµзгерген т‰рін айтады. Онда плагиоклаз альбиттенген, соссюриттенген, пироксен хлориттенген. Сондыќтан оныњ т‰сі жасыл-с±р, ќара-жасыл болады. Диабаздыњ порфирлі т‰рін диабаздыќ порфирит деп атайды. Долерит пен диабаз дайка, силл ќ±райды және олар эффузив те болып келеді.

Эффузиялыќ таужыныстар. Негізділер тобында эффузиялыќ таужыныстар кµп тараѓан. Оларѓа базальт, долерит, базальттыќ порфирит, диабаз, спилит жатады.

Базальт. Ол ќара, ќызыл ќоњыр, шие т‰сті болып келеді. Бітімі шомбал, кеуектік, бадамдастық, кейде флюидалдық болады. Ќ±рылымы афирлі, кейде порфирлі. Порфир бµлігі негізді плагиоклаз, пироксен, кейде оливин, горнбленд болады. Осыѓан ќарай оныњ т‰рлерін ажыратады: пироксенді, плагиоклазды,

оливинді, т.б. базальт	деп. Арќауы	плагиоклаз	бен	пироксенніњ
микролиттерінен, шыныдан	т±рады, аздап	магнетит	кездеседі.	Базальттыњ

µзгерген т‰рін базальттыќ порфирит дейді. Онда плагиоклаз соссюриттенген, шыны хлоритке айналѓан, пироксен бойынша актинолит, хлорит, кальцит, эпидот дамиды. Б±л жаѓдайда таужыныстыњ т‰сі жасылдау, ±р-жасылдау болады.

Спилит базальттыњ су астында ќалыптасќан т‰рі. Оныњ т‰сі жасылдау-с±р, аќшыл-с±р, кµбіне афирлі таужыныс. Плагиоклаз ашыќ с±р, аќ т‰сті микролит, не лейст болып келеді, ќ±рамы жаѓынан альбит. Пироксен таужыныста негізінен хлоритке ауысќан. Жанартаулыќ шыны да хлориттенген. Таужыныста магнетиттіњ ±саќ т‰йірлері жиі кездеседі. Бітімі шомбал не бадамдастық. Таужыныстаѓы бадам тәріздес оќшаулар хлорит, кальцит, халцедон, эпидоттан ќ±ралѓан.

Негізділер тобыныњ эффузиялық таужыныстары ќалыптасатын негізді лаваныњ т±тќырлыѓы тµмен, жылжымалы келеді. Сондыќтан ондай лава жер бетінде оњай жайылып, ‰лкен алапты алатын жамылѓы, не алысќа созылып жататын тасќын ќ±райды.

Ќатпарлы аудандарда спилит пен диабаз жиі тараѓан. Платформаларда негізінен базальт пен долерит тараѓан.

Негізді эффузивтермен темірдіњ, мыстыњ метасоматиттік кендері исланд шпаты кездеседі. Негізді эффузивтер ќ±рылыс ісінде, тас ќ±ю µндірісінде ќолданылады. Олардан жылу µткізбейтін минералдыќ маќта да жасайды.

Негізгі әдебиеттер: 2 [14-23] Ќосымша әдебиеттер: 5 [14-25]

Баќылау с±раќтар:

1Габбро-базальт тобыныњ эффузиялық таужыныстары?

2Габбро-аплиттіњ габбро-пегматиттен айырмашылыѓы қандай?

3Габброныњ ќ±рылымы ќандай?

4Негізгі магматиттердіњ басты минералдары?

23

3 дәріс тақырыбы (жалғасы). Орта таужыныстар (қалыпты) және олардыњ

жіктемесі мен петрографиялыќ сипаттамалары.
Б±л топтыњ	таужыныстары	сілтілердіњ мµлшері		бойынша	екі ќатарѓа
бµлінеді: ќалыпты және сітілілеу.
Ќалыпты ќатар (диорит-андезиттер). Б±л ќатарда негізділер тобындай
эффузиялық	таужыныстар	кењ	. тараѓанОлар	барлыќ		магмалыќ
таужыныстардыњ	24%-дайын ќ±райды,		ал интрузиялық	сыңарлары2%-дай.
Орта таужыныстардыњ басты минералдары орта плагиокландезин(						) бен
горнбленд. Ќосымша минерал ретінде			пироксендер, оливин, кварц,		биотит,
калиштаттар кездеседі, акцессор		минералдары – сфен,		апатит, магнетит,

ильменит. Химиялыќ ќ±рамы бойынша орта таужыныстар негізді мен ќышќыл таужыныстардыњ орта аралығында : SiO2 – 5265, Al2O3- 1617, FeO +Fe2O3- 9- 10, MgO- 4- 6, CaO- 8- 9, K2O +Na2O- 4- 6%.

Интрузиялыќ таужыныстар. Осы топтаѓы кµп тараѓан интрузиялық таужыныстар диорит пен кварцты диорит.

Диорит – с±р, ш±бар, ќара-ала т‰сті жыныс. Ол негізінен орта плагиоклаз

бен горнблендтен т±рады. Ќалыпты диоритте плагиоклаз65-70%,				горнбленд
30-35% ќ±райды. Бітімі	шомбал, кейде	шлирлі,	директивті.	Диориттіњ
ќ±рылымы біркелкі орта	т‰йірлік, кейде	±саќ не	ірі т‰йірлік, порфилілеу
болады.

Плагиоклаздыњ ќ±рамына ќарай және фемалыќ минералдыњ мµлшеріне ќарай диориттіњ габброѓа кµшпе т‰рі бар, оны габбро-диорит дейді. Диоритте

сиалдыќ минералдардан кейде				калишпат пен		кварц	кездеседі. Олардыњ
мµлшерініњ µсуіне ќарай диорит сиенодиорит пен гранодиорит сияќты кµшпе
т‰рлерге ауысады.
Кварцты диорит. Б±л таужыныста кварцтыњ мµлшері10-20% болады,
фемалыќ минерал ќалыпты диориттен азыраќ келеді.
Диориттер әр т‰рлі жаѓдайда пайда болады.
-	µзіндік диориттік магманыњ кристалдануынан,
-	граниттік		магманыњ	негізді	не	карбонатты		таужыныс
ассимиляциялау не метасоматоздау процесінен,
-	габбролыќ магманыњ дифференциациясынан.
Диориттермен кµптеген кендер кездеседі. Олардыњ ішіндегі ењ бастысы
темір, мыс, алтын кендері.
Дайкалыќ		және гипабиссал таужыныстар. Осы фацияныњ						асхистік
таужыныстарына микродиорит пен диорит-порфирит жатады.
Микродиорит ќ±рамы жаѓынан диорит сияќты орта плагиоклазбен
горнблендтен		т±рады. Айырмашылыѓы біркелкі ±саќ				т‰йірлік ќ±рылымында.
Микродиориттіњ т‰сі с±,р бітімі				шомбал.	Акцессор	минералдар магнетит,
апатит, сфен болып келеді.
Диорит-порфирит			ќ±рамы, т‰сі, бітімі		жаѓынан микродиорит			сияќты.
Оныњ	ќ±рылымы		порфирлілеу	болады. Порфир		бµліктері	андезин мен

24

горнблендтен т±рады. Арќауы да сол минералдардан т±рады. Диорит-порфирит пен микродиориттер дайкалар, силдар ќ±райды.

Лампрофирлерге спессартит жатады.

Спессартит - ќара, ќара-с±р шомбал таужыныс, ќ±рылымы лампрофирлік. Порфир бµлігінде горнбленд, кейде пироксен мен оливин кездеседі. Арќауы горнбленд пен орта плагиоклаздан т±рады. Ол диориттермен де, габбролармен

де, гранитоидтармен де бірге кездеседі. Оныњ дайкалары бірнеше ж‰здеген

метрге дейін созылып жатады, ќалыњдыѓы ондаѓан сантиметрден

бірнеше

метрге дейін болады.

Эффузиялыќ

таужыныстар.

Диориттіњ

эффузиялыќ

сыњары

андезит

болады.

Андезит – с±р, аќшыл-с±р, ќара-с±р, сары-с±р, ш±бар т‰сті, шомбал, кеуек,

флюидалды таужыныс. Ќ±рылымы порфирлік, фенокристары плагиоклаз,

горнбленд,

пироксен,

кейде

биотит

болып

келеді. Андезиттіњ

арќауы

плагиоклаз микролиттерінен, аздап пироксен мен магнетиттен т±рады, олардыњ

араларын

жанартаулыќ

шыны

толтырады. Андезиттің

өзгерген түрін

андезиттік порфирит дейді.

Анзедиттер негізінен ‰лкен лавалыќ тасќындар, кейде к‰мбездер, силдар,

шоќылар ќ±райды. Олар жас және кµне ќатпарлы аймаќтарда да кездеседі.

Орта вулканиттермен ќорѓасынныњ, мырыштыњ гидротермалыќ кендері

кездеседі. ¤згерген андезиттермен алтынныњ да кењдері кездеседі. Андезит

вулканизмі дамыѓан аудандарда темірдіњ метасоматиттік кењдері де.

бар

Андезиттіњ

µзі

ќ±рылыс,

ќышќылѓа

шыдамды

материлдар

ретінде

де

ќолданылады.

Сілтілілеу ќатар (сиенит-трахиттер). Сиенит-трахиттер

Жер

ќыртысында

µте сирек кездеседі. Олар барлыќ магмалыќ таужыныстардыњ кµлемі бойынша

0,6%-дайын-аќ ќ±райды.

Осы

топтыњ

таужыныстары

химиялыќ

ќ±рамы

бойынша

таужыныстарѓа

жатады: SiO2

мµлшері 52-65%,

Al2O3 16-18%

. Сілітілер

бойынша сиенит-трахиттер диорит-андезиттерден алшаќ

жатады. Оларда

сітілер 8-12% болады. Mg, Ca, Fe-діњ

мµлшері

б±л

топ

таужыныстарында

гранит-риолиттерден

жоѓарыраќ

, таал

диорит-андезиттерден

тµменірек

болады:FeO+Fe2O3 - 4-7, CaO - 2-5, MgO - 1-4%.

Сиенит-трахиттер негізінен сілтілі далашпат пен плагиоклаздан және

фемалыќ минералдардан т±рады. Кварц олардыњ ќ±рамында болмайды, тек

кейбір т‰рлерінде оныњ мµлшері әжептеуір болады.

Интрузиялыќ таужыныстар. Интрузиялыќ таужыныстардыњ ішінде ќ±рамы

жаѓынан екі т‰рі бµлінеді. Олар ќалыпты және сілтілі сиениттер.

Ќалыпты сиениттер ќызѓылт, кейде ќызѓылт с±р, ашыќ с±р болып келеді.

Олардыњ бітімі шомбал, кейде директивтік, шлирлік келеді.

Сиениттердіњ ќ±рылымы біркелкі т‰йірлік болады, кейде порфирлілеу

келеді. Олар

калишпаттан,

плагиоклаздан

және фемалыќ

минералдардан

т±рады. Фемалыќ

минералдар

сиенитте10-22%

ќ±райды.

Олар негізінен

25

горнбленд, кейде биотит не пироксен болып келеді. Калишпат 50-70% ќ±райды. Ол микроклин не ортоклаз болып келеді. Кейде олардыњ ќ±рылысы пертитті болады. Плагиоклаз 10-30% ќ±райды. Ол олигоклаз не андезин, кейде ѓана лабрадор болып келеді. Акцессор минералдар сфен, апатит рудалыќ болып келеді.

Ќалыпты сиенитте ќосымша минерал ретінде кварц жиі кездеседі. Егер оныњ мµлшері таужыныста5%-дан аспаса, оны кварцы бар сиенит, 5-15% болса – кварцты сиенит, 15-20% болса граносиенит деп атайды.

Сиениттер µзініњ табиѓатына байланысты басќа таужыныстармен тыѓыз байланысты келеді. Соѓан орай жоѓарыда кµрсетілген граносиениттен басќа сиениттердіњ габбросиенит (монцонит), сиенодиорит деген аралыќ т‰рлері бар.

Сілтілі сиениттер сілтілі далашпаттар мен сілтілі фемалыќ минералдардан т±рады. Сілтілі фемалыќ минералдар сиенитте10-20% ќ±райды. Ќ±рамы жаѓынан олар эгирин, арфведсонит, рибекит, биотит (лепидомелан) болып келеді.

Сілтілі сиениттерде ќосымша минерал ретінде кварц не фоидтар кездеседі.

Кварцты	сілтілі	сиениттер гранит	сілемдерімен, ал фоид бар сиениттер
нефелинді	сиенит	сілемдерімен	кездеседі. Акцессор	минералдар	сілтілі

сиениттерде магнетит, сфен, циркон, торит, ортит, монацит, малакон, пирохлор, ксенотим және т.б. сирек металды минералдар болып келеді.

Сілтілі сиениттердіњ ќ±рлымы орта-ірі т‰йірлі, кейде порфирлілеу болады. Бітімі негізінен трахитоидтық, кейде шомбал келеді.

Ќалыпты сиениттер негізінен гранит сілемдерініњшет фациясы болып келеді. Сілтілі сиениттер ќалыптыѓа ќараѓанда кµбірек .тараѓОларн гранитпен, нефелинді сиенитпен бірге кездеседі және де жеке сілемдер– кішігірім штоктар, лакколиттер ќ±райды.

Сиениттермен темірдіњ, мыстыњ, сирек металдардыњ кендері байланысты. Гипабиссал және желілі таужыныстар. Асхистік гипабиссал таужыныстарѓа

микросиениттер мен сиенит – порфирлер жатады.

Микросиениттер минералдыќ ќ±рамы жаѓынан ќалыпты және сілтілі сиениттерге сәйкес келеді. Айырмашылыѓы олардыњ ±саќ т‰йірлілігінде.

Сиенит – порфирлер т‰сі, т‰рі ќ±рамы жаѓынан микросиениттерге±саќ келеді, тек олардыњ ќ±рылымы порфирлілеу, не порфирлі келеді.

Диасхистік	гипабиссал	жыныстарѓа	сиенит-,аплитсиенит-пегматит
жатады.
Сиенит-аплит	пен сиенит-пегматит негізінен		дала шпаттардан т±ратын

лейкократты ќызѓылт, сары ќызѓылт, кейде ашыќ с±р таужыныстар. Сиенитаплит ±саќ т‰йірлі, сиенит-пегматит ірі, зор т‰йірлі таужыныс. Сиенитпегматитте ќ±рамында ±шпа компоненттер, сирек металдар бар минералдар жиі кездеседі.

Жоѓарыда аталѓан таужыныстар негізінен кішігірім дайкалар не желілер болып келеді. Граниттік дайкаларѓа ќараѓанда әлде ќайда сирек кездеседі.

26

Эффузиялыќ таужыныстар. Трахит – ќызѓылт, с±рлау ќызѓылт, ашыќ с±р, аќ т‰сті таужыныс. Бітімі шомбал, флюидалдық, кеуектік, кейде бадамдастық болады. Ќ±рылымы порфирлік, кейде афирлік. Порфир бµлігі калишпат, орта плагиоклаз болып келеді. Кейде фенокрист ретінде биотит, горнбленд, пироксен кездеседі. Арќауы калишпаттан, плагиоклаздан, аздап шыныдан т±рады. Трахиттіњ палеотипті µзгерген т‰рін трахиттік порфир деп атайды.

Трахиттіњ басќа эффузиялыќ таужыныстармен ќ±рамы бойынша аралыќ т‰рлері болады: трахибазальт, трахиандезит, трахириолит. Трахиттік порфирдіњ минералдыќ ќ±рамы бойынша мынадай т‰рлері : барортофир, кератофир, альбитофир.

Трахиттер негізінен ќалыњ тасќындар, кейде к‰мбездер ќ±райды. Олармен алюминий сульфатын алатын алунит кені байланысты. Трахиттіњ µзі ќышќылѓа

тµзімді ќ±рылыс материалы ретінде де пайдаланылады.
Негізгі әдебиеттер: 2 [23-32]
Ќосымша әдебиеттер: 5 [25-34]
Баќылау с±раќтар:
1 Диорит-андезит	тобы таужыныстарын	неге	орта	магмалыќ
таужыныстар дейді?

2Диориттегі плагиоклаз ќандай?

3Диорит-аплиттіњ ќ±рамы ќандай?

4Мезиттердіњ ішінде ќай фация таужыныстары кењ тараѓан?

4 – ші дәріс таќырыбы: Ќышќыл таужыныстар және олардыњ жіктемесі мен петрографиялыќ сипаттамалары.

Ќышќыл жыныстарды басќа топтармен салыстырѓандаSiO2-ніњ мµлшері әлдеќайда кµп те, ал фемалыќ элементтер аз. Ќышќыл таужыныстардыњ жалпы химиялыќ ќ±рамы мынадай: SiO2 – 65-75, кейбір аса ќышќыл т‰рлерінде80- 85%-ѓа жетеді; Al2O3 - 12-17, FeO+Fe2O3 - 0-6, MgO- 0-2, CaO - 0-5, K2O+Na2O - 6-8, сілтілі т‰рлерінде 8-12%-ѓа жетеді.

Б±л топтыњ таужыныстары	Жер ќыртысында	кењ .тарБарлыќѓан
магмалыќ жыныстардыњ ішінде	олар50-60% ќ±райды,	оныњ 10%-дайын
эффузивтер ќ±райды.

Ќышќыл таужыныстардыњ басты минералдары кварц пен далашпаттар.

Соњѓысы калишпат пен ќышќыл, кейде орта плагиоклаз			болып келеді.
Ќосымша минерал	ретінде биотит, мусковит,	горнбленд, кейде		пироксен
кездеседі. Акцессор	минералдар апатит, сфен,	магнетит, циркон, монацит,
торит, малакон, ксенотим, пирохлор, турмалин		таѓы басќа	сирек	металды,
радиоактивті минералдар болып келеді.

Интрузиялық таужыныстар. Ќышќыл плутониттердіњ ішінде далашпаттардыњ ќ±рамы, фемалыќ минералдар бойынша және олардыњ мµлшер ќатынасына ќарап мынадай негізгі т‰рлерін бµледі: ќалыпты гранит, сілтілі гранит, плагиогранит, аляскит, гранодиорит.

27

Гранит ашыќ т‰сті таужыныс, кµбіне ќызѓылт, ќызыл, ќызѓылт-с±р, кейде аќшыл-с±р, аќ, ќою ќызыл, жасыл т‰сті болады. Гранит орта, ірі т‰йірлі, кейде зор т‰йірлі болады. Басќа плутониттерге ќараѓанда гранитте порфирлілеу ќ±рылым жиі кездеседі. Граниттіњ бітімі шомбал, кейде шлирлі директивті болады. Оныњ басты минералдары кварц, калишпат, плагиоклаз.

Кварц гранитте 25-30% , плагиоклаз 25-30%, натрий-калийлі далашпат 3035% ќ±райды. Гранитте кейде микроклинніњ жасыл т‰рі– амазонит кездеседі. Осындай жасыл т‰сті т‰рін амазонитті гранит дейді.

Фемалыќ минералдар гранитте5-10% ќ±райды. Фемалыќ минералдар гранитте кµбіне биотит болып келеді, одан басќа горнбленд, µте сирек пироксен кездеседі. Гранитте мусковит негізінен µзгерген т‰рінде кездеседі.

Акцессор минералдар гранитте µте кµп т‰рлі болып келеді: апатит, сфен, циркон, ортит, магнетит, ксенотим, турмалин, неше т‰рлі сирек металды, радиоактивті минералдар.

Сілтілі гранит – сирек кездесетін таужыныс. Т‰рі, т‰сі, бітімі, ќ±рылымы жаѓынан ќалыпты граниттен кµп айырмашылыѓы жоќ. Т‰сі ќызѓылт, с±рѓылт, аќ, ќызыл болады. Ќ±рылымы біркелкі орта, ірі, кейде ±саќ т‰йірлі, порфирлі.

Бітімі	шомбал, директивтік (баѓдарлық). Сілтілі граниттер кварцтан,			сілтілі
далашпаттар мен сілтілі фемалыќ минералдардан т±рады. Соњѓысы биотит,
сілтілі	амфиболдар (рибекит, арфведсонит), сілтілі пироксен (эгирин)			болып
келеді.
Плагиогранитте			ќалыпты гранитке ќараѓанда далашпаттар тек ќан
плагиоклаз болып келеді. Ол ќ±рамы жаѓынан №20-30 олигоклазѓа сай келеді.
Олигоклаз		таужыныстыњ 60-65%-ын ќ±райды. Кварц плагиогранитте 25-30%
ќ±райды.		Фемалыќ	минералдар плагиограните горнбленд, биотит,	кейде
пироксен		болып келеді. Олар таужыныстыњ 5-10%-ын ќ±райды. Акцессор

минералдар магнетит, сфен, апатит болып келеді.

Аляскит – граниттіњ лейкократты т‰рі. Онда фемалыќ минерал болмайды, болса да µте аз болады. Аляскиттіњ т‰сі ашыќ, аќшыл-с±р, аќ, ќызѓылт болады. Бітімі шомбал, орта, кейде ірі т‰йірлі таужыныс. Аляскитте далашпаттар олигоклаз, ортоклаз, микроклин, микропертит болып келеді. Кµбінесе калишпат плагиоклаздан басым келеді. Кейде олигоклаздыњ орнына альбит кездеседі. Далашпаттар аляскитте 60-65%, кварц 30-40% ќ±райды.

Гранодиорит химиялыќ, минералдыќ ќ±рамы		бойынша	гранит пен
диориттіњ аралыѓындаѓы таужыныс. Гранодиорит плагиоклаз, калишпат, кварц,
фемалыќ минералдардан т±рады.
Плагиоклаз	гранодиоритте 30№-40 андезин	болып	келеді. Оныњ
таужыныста мµлшері калишпаттан артыќ болып40-45% ќ±райды. Калишпат
гранодиоритте	гранитке ќараѓанда азыраќ, оныњ мµлшері 20-25% болады.
Кварц гранодиоритте 20-25% ќ±райды.

Фемалыќ минералдар гранодиоритте граниттен кµбірек, ал кварцты диориттегіден азыраќ болып, орташа 15-20% ќ±райды.

28

Гранодиорит	орта, ірі т‰йірлі, аќшыл-с±р, ќызѓылт,		с±рлау ќызѓылт,
шомбал, кейде	дерективті	жыныс. Гранодиориттіњ	ќ±рылымы	кейде

порфирлілеу келеді. Ондаѓы фенокристар ортоклаз, микроклин болып келеді. Гранитоидтардыњ жатыс пішіні, жаратылысы әрќилы келеді. Сілемдердіњ

пішіні, ќалыптасу терењдігі, жапсарлас таужыныстармен ќатынасы бойынша оларды екі т‰рге бµлуге болады. Бірінші т‰рдегі гранитоидтар кішігірім штоктар, лакколиттер ќ±райды. Олар жапсарлас таужыныстарды ќиып жатады. М±ндай сілемдер негізінен кіші терењдікте ќалыптасады. Бітімдік ќ±рылымдыќ ерекшеліктеріне, жапсарлас таужыныстармен ќатынасына ќараѓанда олар граниттік магманыњ кристалдануынан пайда болады.

Екінші т‰рлі гранитоидтар зор сілемдер – батолиттер, лополиттер ќ±райды. М±ндай сілемдер д±рыс пішіндер ќ±рмайды. Осындай гранит батолиттері негізінен ќатпарлы аймаќтардыњµзегінде орналасќан. Олар 10-15 км-лік терењдікте ќалыптасады. Ќоршаѓан таужыныстармен ќатынасына ќарай гранит батолиттері ‰йлес және шалыс жататын болады.

Шаруашылыќта граниттер жаќсы ќ±рылыс материалы ретінде кењінен ќолданылады. Олардыњ әдемі т‰рлері– рапакиви мен амазонитті гранитәшекейлеу ісінде пайдаланылады. Гранитиодтармен металдардыњ, метал емес

заттардыњ	кµптеген		кендері	кездеседі. Сирек			металдардыњ, радиоактивті
элементтердіњ,		полиметалдардыњ			негізгі	кендері		осы	гранитоидтармен
байланысты.
Гипабиссал		және	желілі ќышќыл жыныстар. Гипабиссал және желілі
ќышќыл таужыныстар асхистік және диасхистік болады. Асхистіктеріне
микрограниттер, гранит-порфирлер, гранодиорит-порфирлер жатады.
Микрограниттер			минералдыќ,		химиялыќ		ќ±рамы		жаѓынан		абиссал
сыњарлары сияќты. Олардыњ ішінен ќ±рамына ќарай ќалыпты, сілтілі т‰рлерін
бµлуге болады.		Микрограниттердіњ			бітімі шомбал, ќ±рылымы біркелкі ±саќ
т‰йірлік	болады. Т‰сі		кµбінесе ќызѓылт, кейде				ашыќ	с±,р с±рлау		ќызѓылт
болады. Негізінен олар			гранит сілемдерініњ шет жаѓын ќ±райды не олардыњ
апофизасы болып, дайка т‰рінде кездеседі.
Гранит-порфирлер гранит сілемдерініњ шет жаѓасын неµзіндік кішігірім
штоктар,	лакколиттер,		дайкалар		ќ±райды.		Ќ±рамы, бітімі			бойынша
микрограниттер сияќты. Олардан порфирлік ќ±рылымы бойынша ажырайды.
Гранодиорит-порфир ќ±рамы				жаѓынан гранодиоритпен‰йлес						келеді,	ал
ќ±рылымы гранит-порфирдікіндей болады.
Ќышќылдылар тобыныњ гипабиссал диасхистік таужыныстарына гранит-
аплит пен гранит-пегматит жатады.
Гранит-аплит - ашыќ т‰сті, ќызѓылт, аќ,						сары-ќызѓылт			біркелкілі ±саќ

т‰йірлі шомбал таужыныс. Оныњ микрограниттен айырмашылыѓы – фемалыќ минерал болмайды, не µте аз болады. Гранит-аплит желі, не ж±ќа дайка болып келеді.

Гранит пегматит – ашыќ т‰сті, кµбінесе ќызѓылт ірі, зор т‰йірлі таужыныс.

Ол да аплит сияќты негізінен кварц пен далашпаттардан. Бт±лрады

29

минералдардыњ ірілігі кейде 10-15 см-ге дейін жетеді. Гранит-пегматитте кварц пен калишпат (микроклин) кµп жаѓдайда бітісе µседі. Оныњ ќ±рамында ±шпа компонеттері (H2O, P2O5, F,B, т.б.) бар минералдар жиі кездеседі. Ондай минералдар мусковит, биотит, лепидолит, турмалин, топаз, флюорит, апатит, сирек металдар минералдары.

Пегматиттер негізінен гранит интрузивініњ жоѓарѓы шет жаѓында дайка, желі, шлир, линза болып орналасады. Кейде ѓана олар интрузивтен шыѓып, ќоршаѓан таужыныстар ішінде орналасады. Пегматиттермен байланысты

мусковиттіњ, далашпаттардыњ, ќымбат

баѓалы

тастардыњ

кені

.белгілі

Радиотехникада, әскери µндірісте ќолданылатын пьезооптикалыќ минералдар –

турмалин, тау хрусталі де пегматиттерде кездеседі. Пегматиттердіњ

µздері

керамика µндірісінде пайдаланылады.

Эффузиялыќ таужыныстар. Ќышќыл эффузиялыќ

таужыныстарѓа

риолит

(липарит),

сілтілі риолит, дацит, жанартаулыќ шынылар жатады.

Риолит

ќызѓылт, сарѓыш, с±р,

аќ болып келеді. Ќ±рылымы кµбінесе

порфирлік, кейде афирлік болып келеді. Бітімі флюидалдық, кейде шомбал,

кеуектік

келеді. Фенокристар

кварц,

калишпат,

ќышќыл

плагиоклаз,

кейде

биотит болып кездеседі. Риолиттіњ

арќауы

кварцтан, далашпаттардан,

шыныдан т±рады. Риолиттің палеотиптік түрі кварцты порфир деп аталады.

Сілтілі

риолиттіњ

кәдімгі

риолиттен

айырмашылыѓы

минералдарыныњ сілтілі болып келуінде. Онда далашпаттар санидин,

анортоклаз,

альбит. Фемалыќ минералдар рибекит, арфведсонит, эгирин болып

келеді.

Дацит гранодиориттіњ эффузиялық сыңары болып табылады. Оныњ т‰сі

ашыќ с±р,

ќызѓылт

болады,

бітімі

шомбал, флюидалды

келеді, ќ±рылымы

порфирлік.

Порфир

бµлігінде

плагиоклаз(андезин),

кварц,

фемалыќ

минералдар

(биотит,

горнбленд,

пироксен)

болады.

Оныњ

риолиттен

айырмашылыѓы калишпат фенокристалдар болмайды, тек арќауында кездеседі. Акцессор минералдар магнетит, апатит, сфен, циркон болып келеді. Дациттіњ палеотиптік сыњары дациттік порфир деп аталады.

Жанартаулыќ шынылар кайнотиптік ќышќыл таужыныстардыњ ішінде кµп тараѓан. Олардыњ ішінде мынадай т‰рлері бар: обсидиан, пемза, перлит.

Обсидианныњ т‰сі ќара, жасылдау ќара, ќара с±р, кейде ќоњыр болады, бітімі флюидалдық, ќ±рылымы шынылық болады. Ол т‰гелдей жанартаулыќ шыныдан т±рады.

Пемза деп бітімі кеуектік, т‰сі аќшыл с±р, сарѓыштау, ќ±рамында суы бар, жењіл жанартаулыќ шыныны айтады.

Перлиттіњ басќа шынылардан айырмашылыѓы оныњ дµњгелек-дµњгелек

болып тараѓан жарыќтары бар.
Жанартаулыќ	шынылардыњ палеотиптік	ыдыраѓан т‰рлерінфельзиттер
деп атайды. Онда	шынылар µзгеріп, µте ±саќ	т‰йірлерден т±ратын кварц-

далашпаттыќ агрегатќа айналѓан.

30

Ќышќыл эффузивтер лаваныњ т±тќырлыѓына байланысты ќысќа, біраќ ќалыњ тасќындар ќ±райды. Одан да басќа к‰мбездер, шоќылар, дайкалар, нектер болып кездеседі. Ќышќыл эффузивтер жамылѓы т‰ріндеµте сирек кездеседі.

Ќышќыл эффузивтер ќ±рылыс материалы ретінде					кењ ќолданылады.
Олардыњ бірі пемза - µзініњ жењілдігімен, дыбыс, жылу µткізбейтін ќасиетімен
ќ±нды материал болып саналады. Обсидиан бµтелке жасауµндірісінде,
әшекейлеу	ісінде	пайдаланылады. ¤згерген		ќышќыл	эффузивтермен
полиметалдардыњ кењдері кездеседі.
Негізгі әдебиеттер: 2 [33-54]
Ќосымша әдебиеттер: 5 [34-56]
Баќылау с±раќтар:
1 Гранит-липарит		/риолит/ тобы	таужыныстарын		неге	ќышќыл
таужыныстар дейді?

2Ќалыпты гранитте кварц ќанша % ќ±райды?

3Аляскит деп ќандай гранитті айтады?

4Сілтілі риолиттіњ ќандай т‰рлері бар?

5Граниттіњ басты минералдары?

5–ші дәріс таќырыбы: Фоидты және орта (сілтілі) таужыныстар, олардыњ жіктемелер мен петрографиялыќ сипаттамалары.

Б±л топтыњ таужыныстарыныњ ќ±рамында фоидтар басты роль атќарады, ал кварц болмайды. Олардыњ химиялыќ ќ±рамы мынадай: SiO2 35-60%, Al2O3- 10-28%, FeO+Fe2O3-2-14%, MgO-0-10%, CaO-0-20%, Na2O+K2O-5-17%. Б±л

топтыњ таужыныстары жер ќыртысында µте аз тараѓан. Олар барлыќ магмалыќ таужыныстардыњ ішінде аумаѓы бойынша 0,1% шамасында келеді.

Интрузиялыќ таужыныстар. Нефелинді сиениттер. Олар SiO2-ніњ мµлшері бойынша орта таужыныстарѓа жатады. Негізінен нефелин мен сілтілі далашпаттардан т±рады, т‰сі с±р, аќшыл с±р, кейде жасылдау, ќызѓылттау келеді. Олардыњ ќ±рылымы мен бітімі µзгермелі келеді. Нефелинді сиениттерге кµбінесе директивтік (трахитоидтыќ), жолаќтыќ, кейде шомбал бітім тән. Олар кµбінесе әркелкілі орта, ірі т‰йірлі келеді. Нефелинді сиениттерде басты минералдардыњ мµлшері де µзгермелі келеді. Олардыњ ішінде кµбірек тараѓан т‰рлері: миаскит, мариуполит, фойяит, хибинит.

Миаскит 20-30% нефелин, 30-40% калишпат, 30-40% альбит, 5-15%

фемалыќ (лепидомелан кейде сілтілі амфибол) минералдардан т±рады. Мариуполит 15-30% нефелин, 50-70% альбит, 1520% фемалыќ минерал

(эгирин) т±рады.

Фойяит нефелин 20-30%, калишпат 60-65%,фемалыќ минерал (сілтілі амфибол, эгирин) 5-15% т±рады.

Хибинит деп ірі т‰йірлі, пегматоидтыќ ќ±рылымды шомбал эвдиалитті нефелинді сиенитті айтады.

31

Жоѓарыда аталѓан таужыныстарда акцессор минералдардыњµте кµп т‰рі кездеседі. Оларѓа жататын цирконий минералдары – циркон, эвдиалит, эвколит, астрофиллит; титан минералдары – сфен, лампрофиллит, меланит, перовскит; фтор, фосфор, кµміртегі минералдары – канкринит, кальцит, апатит, флюорит; сирек металдар минералдары– ринколит, лопарит, перовскит т.б. Олардыњ ішінде апатит, сфен, циркон кµп сілемдерде µндірістік мањызы бар.

Нефелинді сиениттер кішігірім лополит, лакколит, штоктар, кейде ѓана бірнеше ж‰здеген шаршы километрге жететін сілемдер ќ±райды. Нефелинді сиениттер негізінен платформаларѓа, кейде ќатпарлануы аяќталѓан аймаќтарда кездеседі. Олардыњ сілемдері терењ жарыќтар бойына орналасады.

Нефелинді таужыныстармен апатиттіњ, титанныњ, графиттіњ, сирек металдардыњ кендері кездеседі. Нефелин мен лейцит алюминий, шыны, керамика µндірісінде ќолданылады.

Тералит негізді фельдшпатоидты таужыныстарѓа жатады. Ќ±рамы 40-50% негізді плагиоклаз, 40-50% титан-не эгирин-авгит, 10-20% нефелин. Акцессор минералдар апатит, магнетит, сфен болып келеді. Бітімі шомбал, директивтік, ќ±рылымы ортаірі т‰йірлік.

Уртит пен ийолит фоидты ультрабазиттерге жатады.

Уртит деп ќ±рамында далашпаты жоќ неµте аз, 75-100% нефелиннен, 0- 25% пироксеннен (эгирин, эгирин-авгит, титан-авгит) т±ратын таужынысты айтады. Егер ќ±рамында нефелин 45-75%, ал пироксен 25-55% болса, онда оны ийолит деп атайды. Уртит пен ийолит орта-ірі т‰йірлі, шомбал таужыныстар. Оларда ќосымша минериал ретінде сілтілі амфи, болиотит, плагиоклаз, калишпат, анальцим, содалит кездеседі. Акцессор минериалдар апатит, сфен, магнетит, эвдиалит, циркон т. б. болып келеді. Б±л таужыныстар ќ±рамында

плагиоклаз µссе, сілтілі		габбриодтарѓа,	ал калишпаттар µссе, нефелинді
сиениттерге ауысады.
Желілі	және	дайкалыќ	таужыныстар. Фельдшпатоидты	желілі
жыныстардыњ	ішіњде	кµп тараѓаны	нефелинді сиенит-порфир, нефелинді

сиенит-пегматит.

Нефелинді сиенит-порфир. Т‰сі ашыќ с±р, жасылдау с±р, бітімі шомбал, директивтік, ќ±рылымы порфирлік. Фенокристар нефелин, калишпат, арќауы эгирин, сілтілі амфибол, сілтілі далашпат, нефелиннен т±рады. Нефелинді сиенит-порфир дайка т‰рінде кездеседі.

Нефелинді сиенит-пегматитке әр т‰йірлі пегматиодты ќ±рылым тән. Бітімі шомбал не директивтік келеді. Ќ±рамында нефелин, сілтілі далашпаттар мен

эгириннен басќа	сирек металдардыњ минералдары(пирохлор,				эвдиалит,
астрофиллит т.б.) жиі кездеседі. Нефелинді пегматиттер дайкалар, линзалар,
шлирлер ќ±райды.
Эффузиялыќ	таужыныстар. Осы		топќа	жататын	эффузиял
таужыныстардыњ	ішінен	фонолит, лейцитофир,		тефрит, нефелинитті
ќарастырамыз.

32

Фонолит – ашыќ с±р, жасылдау т‰сті, профирлі таужыныс. Нефелинді сиениттіњ эффузиялыќ сыңары. Фенокристар сілтілі далашпаттар, эгирин, сілтілі амфибол және нефелин, арќауы аталѓан минералдардан т±рады, аздап

шыны ќатысады.
Лейцитофирдіњ фонолиттен айырмашылыѓы онда нефелин							жоќ және
лейцит сілтілі далашпаттардан кµбірек болады. Ќ±рылымы порфирлік.
Тефрит	-	тералиттіњ	эффузиялыќ	сыңары.	Ондаѓы	фенокристар
моноклиндік	пироксен (оливин), нефелин,			лейцит	болып, арќауы		негізді
плагиоклаз, лейцит, нефелин, моноклиндік пироксен, шыныдан т±рады.
Нефелинит		– уртит пен	ийолиттін	эффузиялыќ ‰йлесі.		Ол	негізінен

нефелиннен т±рады, одан басќа моноклиндік пироксен, оливин бар. Ќ±рылымы порфирлік. Т‰сі кµбінесе ашыќ т‰сті сарѓылт, с±р, жасылдау келеді.

Сілтілі габброидтар негізінен нефелинді жыныстармен бірге кездесіп, солармен к‰рделі ќ±рылысты сілемдер ќ±райды, кейде жеке кішігірім штоктар, дайкалар болып кездеседі. Сілтілі базальтоидтар кішкене тасќын, дайкалар болып кездеседі. Жалпы сілтілі таужыныстардыњ жаратылысына келсек, олар табиѓатта негізінен ‰ш топ болып кездеседі. Олар сілтілі аса негізділер, габбросиениттер және шонкинит – нефелинді сиениттер кешендері. Б±л кешендердіњ ќ±рамында олардыњ эффузиялыќ сыңарлары бар.

Силикатсыз		магмалыќ		таужыныстар. Жер			ќыртысында		силикатсыз
магмалыќ	таужыныстар		µте		сирек	кездеседі, біраќ		та	олардыњ
шаруашылықтаѓы		мәні µте			зор. М±ндай		магматиттерге	ферролиттер,
сульфидолиттер, апатитолиттер				және карбонатиттер жатады. Олар темірдіњ,
никельдіњ, мыстыњ, фосфордыњ,				сирек металдардыѕ кені болып саналады.

Ферролиттер – немесе магмалыќ темірлі таужыныстар. Олар негізінен магнетиттен т±рады. Тегі жаѓынан габбролармен байланысты. Олар негізді магманыњ кристалдану процесініњ аяќќы µнімі болып табылады.

Сульфидолиттер негізінен пирротиннен, пентландиттен, халькопириттен т±рады, ќосымша минерал пирит, пироксен, амфибол. Олар тегі жаѓынан нориттермен байланысты. Сульфидтер балќымасы негізгі магмадан ликвация жолымен ажырайды.

Апатитолиттер апатиттен т±рады, ќосымша минералдар нефелин, сілтілі пироксендер мен амфиболдар. М±ндай таужыныстар нефелинді сиениттер, сілтілі габброидтар, карбонатиттермен байланысты. Олар фосфор мен±шпа компоненттерге бай ќалдыќ магмадан пайда болады.

Карбонатиттер – карбонаттардан т±ратын магмалыќ таужыныстар. Кальциттен т±ратынды севит, доломиттен т±ратынды бефорсит, анкериттен т±ратынды раухаугит дейді. Одан да басќа сидериттен, бастнезиттен т±ратын т‰рлері де кездеседі. Оларда ќосымша минерал ретінде оливин, эгирин-авгит, флогопит, амфибол, микроклин, нефелин кездеседі. Акцессор минералдар фторапатит, магнетит, пирит, барит, стронцианит, пирохлор, флюарит, топаз, корунд, циркон, рутил, монацит т.б. болып келеді.

Негізгі әдебиеттер: 2 [54-82]

33

Ќосымша әдебиеттер: 5 [56-85] Баќылау с±раќтар:

1Сиенит-трахит тобы таужыныстарыныњ басты минералдары ќандай?

2Кварцты сиенитте кварцтыњ мµлшері ќандай?

3Трахиттер ќандай денелер ќ±райды?

4Уртиттіњ минералдыќ ќ±рамы ќандай?

5Нефелинді сиениттіњ т‰рлері ќандай?

2- модуль 6 – шы дәріс таќырыбы: Шµгінді таужыныстардыњ қалыптасуы және

олардың жіктемесі.

Шµгінді таужыныстардыњ ќалыптасу процесі литогенез деп аталады. Б±л

процесте тµрт	саты бµлінеді: гипергенез,			седиментогенез,			диагенез		және
катагенез.
Гипергенез	сатысы	мору	деп	те	аталады. Б±	сатыда		әр	т‰рлі
атмосфералыќ	себепкерлер мен		организмдердіњ			әсерінен		б±рын болѓа
таужыныстар	б±зылып, шµгінді		ќ±райтын µнімдер				пайда		болады.
Себепкерлердіњ	ќандайы	басым	болуына		байланысты		морудыњ	физикалыќ

және химиялыќ т‰рлері ажыратылады.

Физикалыќ моруда таужыныстар ірілігі әрт‰рлі сыныќтарѓа айналады. Б±л процестіњ негізгі себепкерлері мыналар: температураныњ µзгеруі, кристалдану

к‰ші, аѓынды	су, м±здыќтар,	жел, µсімдіктер, тектоникалыќ		процестер, ќар
кµшкіндері, адам әрекеті.
Химиялыќ	мору	әдетте	физикалыќпен	ќатар, м±ндаж‰реді

таужыныстардыњ химиялыќ та, минералдыќ та ќ±рамы µзгереді. Б±л процестіњ негізгі ќозѓаушысы – ол эндогендік процестерде пайда болѓан минералдар мен таужыныстардыњ Жер беті жаѓдайында тµзімсіздігі. Химиялыќ морудыњ ењ

мањызды себепкелері ,суоттек,		кµмір, к‰кірт,	органикалыќ	ќышќылдар,
организмдер.
Мору	ќарќындылыѓы	минералдардыњ	тµзімділігі	мен	кли
байланысты.
Седиментогенез сатысында		мору µнімдері тасымалданып шµгеді, яѓни
шµгінділер пайда болады. Шµгу процесі тасымалдау жолынан басталып,
седиментация алабында бітеді. Б±л жолда моруµнімдерініњ				іріктелуі –
сыныќтардыњ ерітінділерден ажырауы одан әрі ќарай ж‰реді. Седиментогенез

процесінде мору µнімдеріне жанартаулыќ материалдар мен организмдердіњ тіршілік әрекеттері µнімдері ќосылады.

Мору µнімдерініњ тасымалдануы мен шµгуініњ басты себепкері аѓын сулар, жел, кµшпе м±здыќтар, ќалќыма м±здар, айсбергтер, тењіздер мен кµлдердегі аѓындар мен тасќындар болады.

Диагенез деп шµгінділердіњ таужынысќа айналу процесін айтады. Шµгінді орныќсыз ж‰йе. Ол болбыр, әдетте су мен газѓа ќаныќќан ботќа тәрізді зат. Шµгіндіде тіршілік ететін организмдер шµгіндініњ компоненттерімен реакцияѓа

34

т‰сіп әр т‰рлі химиялыќ ќосындыларды сіњіреді және бµліп шыѓарады. Жалпы диагенез физикалық-химиялыќ және органикалыќ . процессДиагенез сатысында шµгінді ныѓыздалады, оныњ ылѓалдылыѓы азаяды, коллоидтар ескіреді, лай ерітінділерінен жања минералдар т‰зіледі, бір минерал ыдырап, орнына басќа минерал пайда болады, шµгіндідегі заттар алмасады. Сонымен диагенез сатысында кµп компонентті к‰рделі ж‰йелі шµгінді жања физикалық-

химиялыќ ортаѓа	бейімделіп тепе-тењдікке		келеді. Осыныњ	нәтижесінде	ол
шµгінді жынысќа айналады.
Катагенез деп шµгінді таужыныстардыњ стратисферада метаморфизмге
дейінгі µзгеруін	айтады. Б±л	процесс	температура	мен	ќысымны

жоѓарылауына	байланысты. Диагенезден айырмашылыѓы б±л процесс таза
физикалық-химиялыќ,		организмдер	ќатыспайды.	Катагенезде	шµгінді
таужыныстар	одан	әрі тыѓыздалады және		минерал т‰зіліуініњ әрт‰
процестері ж‰реді.

7-кестесі

Шөгінді таужыныстардың (экзолиттердің) жіктемесі

Клас	І. Жанартаулық	ІІ. Шөгінді-	ІІІ. Сазды	ІV. Химиялық-биохимиялық
тар	-сынықты	сынықты	таужыныстар	таужыныстар
ы	таужыныстар	таужыныстар
	Пирокластар	Сынықтардың	Физикалық	Химиялық құрамы бойынша
	(П) мен шөгінді	ірілігі бойынша	күйі бойынша
	(Ш) материал-
	дардың %
	бойынша
	Туфтар	Ірі сынықтылар	Саздар	Al – шөгінді таужыныстар
	П > 90	(кесектілер,	(пелиттер)
				Fе – шөгінді таужыныстар
	Ш< 10	псефиттер)	жұмсақ,
Топтары		> 2 мм	иленгіш
	Туфиттер	Орта сынықтылар	Сазтастар	Мn–шөгінді таужыныстар
	П – 50-90	(құмдылар,	(аргиллиттер)	РО4 – шөгінді таужыныстар
	Ш – 10-50	псаммиттер)	қатты	(фосфориттер)
		0,1 – 2 мм	иленбейді
	Туфогендіктер	Ұсақ сынықтылар		Si – шөгінді таужыныстар
	П – 10-50	(құмайттылар,		(силициттер)
	Ш – 50-90	алевриттер)		CO3 – шөгінді таужыныстар
		0,01 – 0,1 мм		(карбонатолиттер)
		Аралас		Тұздар (эвапориттер)
		сынықтылар
				Жанғыш органикалық
				таужыныстар (каустобиолиттер)

Баќылау с±раќтар:

1Шµгінді таужыныстардыњ ќалыптасу реті ?

2Химиялық морудың себепкерлері

35

3Диагенез деген не ?

4Катагенез деген не ?

7-ші дәріс. Шөгінді таужыныстардың құрамы мен құрылысы. Жанартаулықсынықты таужыныстар олардың жіктемесі және петрографиялық сипаттамалары.

Шµгінді жыныстардыњ химиялыќ ќ±рамы. Шµгінді материал магмалыќ және метаморфтыќ таужыныстардыњ б±зылуынан пайда болады. Сондыќтан шµгінді мен магмалыќ таужыныстардыњ химиялыќ ќ±рамында‰лкен ±ќсастыќ байќалады. Тµменде 2-кестеде магмалыќ пен шµгінді таужыныстардыњ орташа химиялыќ ќ±рамы берілген.

8-кестесі

Шµгінді жыныстардыњ химиялыќ ќ±рамы

Оксидтер	Магмалыќ таужыныстардыњ	Шµгінді таужыныстардыњ
	ќ±рамы, массалыќ %	ќ±рамы, массалыќ%
SiO2	63,65	58,53
Al2O3	14,47	13,07
Fe2O3	2,18	3,37
FeO	3,19	2,00
MgO	3,70	2,51
CaO	4,28	5,44
Na2O	3,51	1,10
K2O	2,84	2,81
H2O	1,47	4,28
CO2+C	0,71	5,59
ќалѓаны		1,30

Б±л кестеден байќалатыны – шµгінді мен магмалыќ таужыныстарда басты тотыќтар мµлшерініњ жаќындыѓы. Магмалыќ және шµгінді таужыныстардаѓы кейбір тотыќтардыњ мµлшерініњ айырмашылыќтары олардыњ жаратылысыныњ әр т‰рлілігін бейнелейді (5-кесте).

Шµгінді таужыныстардыњ минералдыќ ќ±рамы. Жаратылыс тегіне ќарай шµгінді таужыныстардыњ минералдары аллотигендік және аутигендік болып бµлінеді. Бастапќы магмалыќ немесе метаморфтыќ минералдар шµгінді таужыныстардыњ ќ±рамына µзгермеген сыныќ к‰йінде кірсе, олар аллотигендік минералдар деп аталады. Аллотигендік заттарѓа метеориттердіњ сыныќтары, космос тозањдары, жанартау атќылауыныњ µнімдері де жатады.

Шµгінді процесте пайда болѓан минералдар аутигендік деп аталады. Аутигендік минералдар т±тас денелер ќ±райды, ќуыстар мен жарыќтарды толтырады немесе сыныќтар мен т‰йірлерді керіштейді.

Шµгінді таужыныстардыњ бітімдері. Шµгінді таужыныстардыњ бітімі мынадай топтарѓа бµлінеді:

а/ ќабат іші бітімдері, б/ ќабат беті бітімдері, в/ тасберіштер, г/ кеуектілік.

36

Ќабат іші бітімдері оны ќ±райтын бµліктердіњ ќабаттыњ тік ќимасында

ќалай орналасќанын сипаттайды. Олардыњ			мынадай т‰рлері бар: а/ ќабаттық,
б/ су асты кµшкіндік, в/ ±саќ б‰рмелік, г4/			сутуро-стилолиттік,			д/	биогендік.
Ќабаттастыќ морфологиясына ќарай көлбеу, ќиѓаш, толќындыќ болып бµлінеді.
Ќиѓаш	ќабаттастыќ	морфологиялыќ және		генетикалыќ		белгілеріне : ќарай
арналыќ, тењіз жаѓалыќ, эолдыќ, тасќындыќ болады.
Шµгінді таужыныстар ќабаттарыныњ				бетінде	кейде		седиментогенез,
диагенез,	эпигенез процестерініњ кезінде		пайда	болѓан б±дырлар байќалады.
Б±л б±дырлар ќабат бетініњ бітімдік тањбалары деп аталады. Олардыњ т‰рлері:
жел, аѓын, толќын		тањбалары; кебу жарыќтары; т±з, м±з			кристалдарыныњ,
б±ршаќтыњ, жањбыр тамшыларыныњ тањбалары; гиероглифтер.

Тасберіштер – шµгінді таужыныстардаѓы ќ±рамы олардан басќа аутигендік минералдардан т±ратын жања т‰зілімдер. Олар шар, сопаќ, линза тәрізді немесе д±рыс пішінсіз болады. Тасберіш болып фосфаттар, кальцит, опал, халцедон, темірдіњ сулы оксидтері кездеседі.

Кеуектілік таужыныста сыныќтар мен т‰йірлердіњ арасында ќуыстардыњ барын кµрсетеді. Кеуектіліктіњ абсолюттік, нәтижелік және динамикалыќ т‰рлері болады.

9-кестесі

Шөгінді сыныќты таужыныстардыњ ќ±рылымдары

№№	¤лшемдері, мм	Аттары
1	>2	Псефиттік:
	>1000	Жаќпартастыќ конгломераттық, брекчиялық
		дµњбектастыќ конгломераттық, брекчиялық
	100-1000	малтастыќ-сыныќтар ж±мырланѓан конгломераттыќ,
	10-100	шаќпатастыќсыныќтар ќырлы брекчиялыќ
	2-10	ќиыршыќтастыќ конгломераттық, брекчиялық
2	0,1-2	Псаммиттік:
	1-2	зор псаммиттік
	0,5-1	ірі псаммиттік
	0,25-0,5	орта псаммиттік
	0,1-0,25	±саќ псаммиттік
3	0,01-0,10	Алевриттік:
	0,05-0,10	ірі алевриттік
	0,01-0,05	майда алевриттік
4	< 0,01	Пелиттік

Егер	таужынысты		ќ±райтын кесектер мен т‰йірлердіњ ірілігі әрќилы
болып	келсе,	онда	олардыњ µлшеміне	ќарай	псаммопсефиттік,
псефопсаммиттік,		алевропсаммиттік, псаммоалевриттік,			алевропелиттік
ќ±рылымдар бµлінеді.

37

Пирокластолиттердіњ ќ±рылымдары сыныќтардыњ µлшеміне және олардыњ

ќ±рамына ќарай сипатталады. Пирокластардыњ			ірілігі бойынша мынадай
ќ±рылымдар бµлінеді: псефиттік, псаммиттік, алевриттік және пелиттік.
Пирокластардыњ	ќ±рамына	ќарай	литокластыќ, кристаллокластыќ,

витрокластыќ ќ±рылымдар бµлінеді. Кµбінесе пирокластолиттер әрт‰рлі

сыныќтардан		т±.рады Соѓан				орай		литокристаллоклас,
кристалловитрокластыќ, витролитокластыќ, кристалловитролитокластыќ										т.б.
т‰рлері бµлінеді.
Сазды таужыныстардыњ			ќ±рылымдары минерал т‰йіршіктерініњµлшемі,
агрегаттарыныњ		пішіні	мен	орналасуы, ондаѓы			ќалдыќтар		бойынша
сипатталады:	пелиттік, алевропелиттік,				псаммопелиттік,			брекчия	тәрізді,
конгломерат тәрізді, реликтілік, фитопелиттік, зоопелиттік,								псевдоаморфтыќ,
ќабыршаќтыќ, баѓдарланѓан, шырмалѓан талшыќты.
Химиялыќ		таужыныстардыњ		ќ±рылымдары минерал			т‰йірлерініњ		пішіні,
µлшемі	бойынша		сипатталады: идиоморфтыќ,					гипидиоморфтыќ,
аллотриоморфтыќ, колломорфтыќ, оолиттер, ооидтер, сферолиттер, әшекейлік,
Химиялыќ		шµгінді	таужыныстарда			т‰йірлердіњµлшеміне				ќарай
тµмендегідей ќ±рылымдар бµлінеді: зор т‰йірлі –1 мм-ден ‰лкен; ірі т‰йірлі –
0,25-1,0 мм; орта т‰йірлі –0,1-0,25 мм; ±саќ т‰йірлі – 0,05-0,1 мм; майда т‰йірлі
– 0,01-0,05 мм; пелитоморфтыќ – 0,001-0,01 мм; колломорфтыќ – 0,001 мм-ден
кіші.
Биогендік		жыныстардыњ ќ±рылымдары организмдердіњ сауыттары								мен
ќањќаларыныњ		саќталу	дәрежесіне		ќарай	жіктеледі: биоморфтыќ				және
детритустыќ.

Негізгі әдебиеттер: 3 [15-49]

10-кестесі

Шөгінді таужыныстардың химиялық құрамының ерекшеліктері

Тотықтар	М:Ш		Себептер
SiO2	≥	Біршама мөлшері теңіз бен мұхиттарда ерітінді күйінде және кремнийлі
		жәндіктер мен балдырлардың денелерін құрайды
Al2 O3	≥	Моруға төзімді таужыныстардың құрамында
Fe2O3	<	Шөгінді таужыныстар жер бетінде тотықты жағдайда қалыптасады.
FeO	>	Интрузиялық	таужыныстар	жер	қойнауында	тотықсыз			жағдайда
		қалыптасады.
MgO	>	Тереңде қалыптасатын плутониттердің минералдарында және -теңіз
		мұхиттарда ерітінді күйінде							шығып
CaO	<	Магмалардан	гидротермалық	ерітінділермен		жер	бетіне	,
		шөгінділер құрайды.
Na2 O	>	Біршама мөлшері теңіз-мұхиттарда ерітінді күйінде
K2O	=	Түгелдей шөгінділердің құрамына кіреді
H2O	<	Жер бетінде қалыптасқаннан
CO2	<	Жер бетінде қалыптасқаннан

38

Шөгінді таужыныстардың минералдық құрамы. Шөгінді таужыныстардың құрамындағы минералдар аллотигендік және аутигендік болады.

Аллотигендік минералдар мен материалдарға шөгінді таужыныстардың құрамына сынық күйінде кіретін магмалық, метаморфтық минералдар,

метеориттердің		сынықтары,	ғарыштық	тозаңдар	және	жанартаулардың
қопарылып	атқылауының		өнімдері(пирокластар) жатады. Пирокластар:
витрокластар	(жанартаулық		шыны сынықтары), литокластар			(эффузиялық

таужыныстардың сынықтары), кристаллокластар (магмалық минералдарпдың сынықтары).

Аутигендік минералдар – шөгінді процесте пайда болған минералдар:

-Сазды минералдар (каолинит – k, гидрослюда – hgm, монтмориллонит

–mm);

-Al – гидроксидтер (гидраргиллит – hg, бемит – bt, диаспор – ds)

-Fe – оксидтер мен гидроксидтер (гидрогетит – hgt, гетит – gt, гематит

–hm, лимонит – li);

-Fe – силикат (лептохлорит – lc)

Жанартаулыќ сыныќты таужыныстар. Пирокластыќ таужыныстар жанартаулардыњ эксплозиялыќ әрекетінен туѓан сыныќтар мен шµгін материалдардан т±рады. Олардыњ мµлшер ќатынасы бойынша‰ш топќа бµлінеді: туфтар, туффиттер, туфогендік таужыныстар.

Туфтар – жанартаулыќ шыныныњ, минералдардыњ және эффузиялыќ таужыныстардыњ сыныќтарынан т±ратын керіштелген таужыныстар. Олардыњ керіші негізінен таужыныстыњµзгерген µнімдерінен т±рады. Олар кµбінесе хлорит, эпидот, карбонат, цеолит болып келеді.

Пирокластыќ материалдыњ ќ±рамына байланысты туфтардыњ ќ±рылымы витрокластыќ, кристаллокластыќ және литокластыќ болады, сыныќтарыныњ µлшеміне ќарай псефиттік />2 мм/, псаммиттік /0,1-2мм/, алевриттік /0,01-0,1 мм/, пелиттік /<0,01 мм/ болады.

Петрографиялыќ ќ±рамына ќарай туфтардыњ мынадай т‰рлері бµлінеді: базальттыќ, андезиттік, дациттік, риолиттік, трахиттік, фонолитттік, сілтілі-

базальтоидтыќ.		Б±л туфтарда сыныќтар атына сәйкес			таужыныстар мен
олардыњ минералдарынан т±рады.
Туффиттер жанартаулыќ шыныныњ, эффузиялыќ таужыныстардыњ және
минералдардыњ		сыныќтарынан	т±рады, біраќ м±нда 10-50 % шµгінді (ќ±мды,
құмайтты	не	сазды) минералдар		бар. Сыныќтарыныњ µлшеміне		ќарай
туффиттер	псаммиттік –0,1-2		мм,	алевриттік –0,01-0,1 мм,	пелиттік	<0,01
болады.
Туфогендік		таужыныстар –		ќ±рамында 10%-дан–50%-ѓа		дейін
жанартаулыќ материалы бар ќ±мды, алевритті, сазды шµгінді жыныстар.
Олардыњ		ќ±рылымдары	кәдімгі шµгінділердікіндей, ал		бітімі	ќабатты

болады. Сыныќтарыныњ µлшеміне ќарай олар туфќ±мтастар, туфќ±майттастар, туфсазтастар болып бµлінеді.

39

Жоѓарыда аталѓан жанартаулыќ-шµгінді таужыныстар ќ±рылыс материалы ретінде пайдаланылады. Ењ ќ±ндысы – жењіл және µте кеуекті туфтар. Ќышќыл туффиттерден цемент пен шыны талшыѓы шыѓарылады.

Негізгі әдебиеттер: 3 (79-110) Бақылау сұрақтар:

1Саздардың басты минералдары?

2Бокситтің минералдық құрамы?

3Неге K2O-ның мөлшері магмалық пен шөгінді таужыныстарда шамалас? 4Туффиттің құрамы қандай?

8 – ші дәріс таќырыбы: Шөгінді сыныќты және сазды таужыныстар, олардыњ жіктемелері және петрографиялыќ сипаттамалары.

Шµгінді сыныќты таужыныстар. Сыныќты таужыныстар сыныќтарыныњ µлшемі бойынша мынадай топтарға бµлінеді: ірі сыныќты – псефиттер, орта сыныќты – псаммиттер, ±саќ сыныќты – алевриттер және аралас ќ±рамды болады. Ірі сыныќты таужыныстардыњ жіктемесі олардыњ физикалыќ к‰йіне, сыныќтарыныњ пішіні мен µлшеміне негізделген.

11-кестесі

Ірі сынықты (кесекті) таужыныстар

Сыныќтард	Болбыр		Керіштелген
ыњ µлшемі,
мм	Ж±мырланѓан	Ќырлы	Ж±мырланѓан		Ќырлы
> 1000	Жаќпартастар	Жаќпартастар	Жаќпартасты		Жаќпартасты
			конгломерат		брекчия
100-1000	Дµњбектастар	Дµњбектастар	Дµњбектасты		Дµњбектасты
			конгломерат		брекчия
10-100	Малтатастар	Шаќпатастар	Малтатасты		Шаќпатасты
			конгломерат		брекчия
			Ќиыршыќтасты		Ќиыршыќтасты
2-10	Ќиыршыќтастар	Ќиыршыќтастар	конгломерат		брекчия
			/гравелит/		/дресвит/
Сыныќтарыныњ ќ±рамына ќарай псефиттер олигомиктілі,					полимиктілі

болады. Ж±мырланѓан ірі сыныќты таужыныстар жаратылысы жаѓынан

алювийлік, пролювийлік, тењіз			жаѓалыќ, кейде	м±здыќтыќ	шµгінді болады.
Ќырлы	т‰рлері	кµбінесе	элювийлік, делювийлік, кейде		пролювийлік,
м±здыќтыќ болады. Болбыр ірі сыныќты таужыныстар шаруашылықта ќ±рылыс
материалы ретінде кењінен пайдаланылады.
Орта сыныќты таужыныстарда, яѓни псаммиттерде, ќ±мды таужыныстарда
сыныќтарыныњ µлшемі 0,1-2			мм. Олардыњ	болбыр	т‰рлерін	ќ±мдар

керіштелгенін ќ±мтастар деп атайды. Псаммиттер негізінен моруѓа тµзімді минералдар мен таужыныстардыњ т‰йірлерінен т±рады.

40

Ќ±мтастарда керіш сазды, әкті, кремнийлі, темірлі, кейде хлоритті, фосфатты, сульфатты болады. Кµп ќ±мтастарда керіш полиминералды болады.

Ќ±рамына ќарай псаммиттер мономинералды, олигомиктілі, полимиктілі болады. Полимиктілерге аркоздар мен граувактар жатады.

Аркоздар деп кварц, далашпаттар және слюдадардан т±ратын ќ±мды таужыныстарды айтады, яѓни олар негізінен граниттер мен гнейстердіњ б±зылу

µнімдерінен т±рады.
Граувактар - әр т‰рлі таужыныстар мен минерал т‰йірлерінен, кµбінесе
негізді және орта эффузивтерден т±рады.
Псаммиттер		таужыныстардыњ			физикалыќ		бµ±німдерінензылу
ќалыптасады. Шµгу		жаѓдайына	байланысты		псаммиттердіњ ішінен тењіздік,
кµлдік, µзендік, м±здыќ-сулыќ, желдік бµлінеді.
Псаммиттер		әрт‰рлі	аймаќтарда		кењ	. тараѓанЌ±мдар		кайнозой
шµгінділерінде, ал		ќ±мтастар		одан		кµне	шµгінділерде .		кез
Псаммиттермен пайдалы ќазбалардыњ кµптеген т‰рі кездеседі. Ќ±мдардыњ µзі
ќ±рылыс материалы ретінде, шыны, форфор-фаянс µндірісінде пайдаланылады.
Глауконитті псаммиттер жасыл бояу мен калий тыњайтќыштарыµндірісінде
ќолданылады.
¦саќ	сыныќтыларѓа, яѓни			алевриттерге, ќ±майтты			таужыныстарѓа
т‰йірлері 0,01-0,1 мм сыныќты таужыныстар жатады. Олардыњ болбыр т‰рлері
ќ±майт, ал керіштелгендері – ќ±майттас деп аталады. Алевритті таужыныстар
псаммиттерге	µте ±ќсас. Негізгі		айырмашылыѓы			т‰йірлерініњ±саќтыѓында.

Осыѓан байланысты оларда кµп мµлшерде кварц, сазды минералдар, слюдалар кездеседі, ал таужыныстардыњ т‰йіршіктері жоќ деуге болады.

Минералдыќ ќ±рамына ќарай алевриттердіњ ішінен мономинералды, олигомиктілі, полимиктілі т‰рлері бµлінеді. Керіш сазды, карбонатты, темірлі, кремнийлі, кейде хлоритті, фосфатты және сульфатты болады. Алевритті таужыныстардыњ сырт кµрінісі және т‰стері әрт‰рлі, кµбінесе псаммиттерге

±ќсас. Олар тењіздерде, кµлдерде, µзендердіњ ањѓарларында және жиі желдіњ әсерінен пайда болады.

Алевриттердіњ тµрттік ж‰йеніњ шµгінділері арасында кењ тараѓан т‰рі лесс

болады. Лесс – сарѓыштау-с±р немесе с±рлау-сары, жењіл, кеуекті таужыныс.
Оныњ	кеуектілгі – 50%-дан		асады. Т‰йірлері		молекулааралыќ	к‰шпен	не
керіштелудіњ		әсерімен ±сталады, біраќ		оњай	уатылады және	суда	жењіл
ыдырайды. Ќ±рамы мынадай: кварцтыњ т‰йірлері 50 % , сазды минералдар 20
%, кальцит –20-30% және шамалы мµлшерде басќа минералдар (далашпаттар,
гипс,	акцессор	минералдар)	кездеседі.	Егер	лёстар жерасты	не жер‰сті

суларына дымќылданса, онда кµлемі кішірейіп отырып ќалады.

Лёсс кірпіш дайындау‰шін, ал ќ±майттас ќ±рылыс материалы ретінде пайдаланылады. Лёсты топыраќтар ќ±рамындаѓы т±здарѓа байланысты ќ±нарлы келеді.

Аралас ќ±рамды сыныќты таужыныстар. Жоѓарыда аталѓан псаммиттер, алевриттер мен саздар арасында бірќатар аралас ќ±рамды таужыныстар .бар

41

Осы аралыќ таужыныстардыњ кейбіреулері меншікті аттарѓа ие болѓан, ал бірќатары басымдау кесекті материалдыњ аттарымен аталады.

Ќ±рамында 40-50% ќ±м, 0-50% алеврит пен сазды материалдар бар таужыныстар ќ±мдаќ деп, 40-50% сазды минералдар, 0-50% алеврит пен ќ±м т‰йірлері бар таужыныстар саздаќ деп аталады.

Сазды таужыныстар. Сазды таужыныстар шµгінді таужыныстардыњ ішінде ењ кµп тараѓан. Олар барлыќ шµгінді таужыныстардыњ53%-ы шамасында. Сазды жыныстар фанерозойдыњ шµгінді жыныстарыныњ65%-ын ќ±райды. Жер ќыртысында сазды таужыныстардыњ жалпы мµлшері 81% деп есептеледі.

Сазды	таужыныстардыњ	ќ±рамыныњ50%-дан	кµбі 0,01 мм-ден кіші
т‰йіршіктерден т±рады, олардыњ		ішінде 25%-ынан	артыѓыныњ µлшемі 0,001
мм-ден кем.	Б±л пелит т‰йіршіктер негізінде		сазды минералдарболады.

Олардыњ ішінде каолинит, гидрослюда мен монтмориллонит топтарыныњ минералдары басым болады. Сазды минералдармен ќатар кейбір саздарда мањызды компонент ретінде хлориттер, палыгорскит пен сепиолит тобыныњ минералдары, алюминийдіњ оксидтері мен гидроксидтері/гидраргиллит/ және опал болады. Болмашы минералдары кварц, халцедон, слюдалар, далашпаттар.

Саздардыњ

ќуыстарында және конкреция т‰рінде

карбонаттар/доломит,

кальцит, сидерит т.б./, сульфаттар /гипс/,

сульфидтер /пирит, марказит/,

темір

мен марганецтіњ оксидтері мен гидроксидтері кездеседі.

Сазды таужыныстардыњ ішінен физикалыќ ќасиеттеріне ќарай саздар мен

сазтастар /аргиллиттер/ бµлінеді.

Саздар.

Саздар ж±мсаќ, біраќ та

оны ќ±райтынµте

±саќ

т‰йіршіктер

молекулалыќ

к‰штердіњ әсерінен бір-бірімен

байланысты

болып .т±рады

Саздар

суда

жібіп иленеді. Олардыњ абсолюттік кеуектілігі50-60%-ѓа

дейін

барады. Саздар минералдыќ ќ±рамына ќарай: олигомиктілі және полимиктілі

болады.

Олигомиктілі

саздарѓа

каолинитті, гидрослюдалы

және

монтмориллонитті жатады.

Каолинитті

саздар

немесе

каолиндер ќолѓа ±стаѓанда

майлы

келеді,

кеуекті, т‰сі

аќ, ќоњырлау-аќ

болады.

Ќ±рамында

кремнезем

30

-

70%,

глинозем 20 - 50%-ѓа, сілтілер 4-5%-дан аспайды. Каолиндер

ќолмен

жењіл

‰гіледі, суѓа ќаныќќанда кµлемі 3 есеге шейін µсіп, т±тќыр ќамырѓа айналады.

Каолинитті

саздар отќа тµзімді, балќу

температурасы 17000-тан

жоѓары.

Оларды

отќа

тµзімді

кірпіштер, фарфор, фаянс жасауѓа,

ќаѓаз

бен

резина

µндірісінде толтырѓыш ретінде және сабын, ќарындаш т.б. б±йымдар жасаѓанда пайдаланады.

Гидрослюдалы саздар сарѓыштау-жасыл, с±р, ќоњыр, ќызыл ќоњыр т‰сті болады. Олардыњ басты минералы гидрослюдалар, кейде глауконит. Ќосымша минералдар ретінде каолинит, монтмориллонит және де басќа аралас ќабатты минералдар кездеседі. Гидрослюдалы саздарда кварцтыњ, далашпаттардыњ, слюдалардыњ т‰йірлері және әрт‰рлі аутигендік минералдар/карбонаттар, сульфидтер т.б./ жиі кездеседі. Химиялыќ ќ±рамы жаѓынан гидрослюдалы саздар каолиндерден сілтілердіњ, әсіресе калийдіњ кµбірек болуымен

42

ажырайды. Оларда сілтілер 4-6% ќ±райды, Al2O3 20-30% болады, SiO2:Al2O3=2- 4. Суѓа ќаныќќанда олардыњ кµлемі 9 есеге дейін µседі.

Гидрослюдалы

саздардан

канализациялыќ ќ±бырлар, ќышќылѓа тµзімді

б±йымдар, ќ±рылыс

кірпіші

мен

черепица

жасайды. Карбонаты

бар

гидрослюдалы

саздар

цементµндірісінде,

глаукониттілері

жасыл

бояу

даярлаѓанда ќолданылады.

Монтмориллонитті

саздар

аќшыл с±,р немесе сарѓыштау жасыл

т‰сті

болады.

Олар

ќолѓа ±стаѓанда

майлы болып кµрінеді, т‰рі кейде балауыз

сияќты

болады. Монтмориллонитті

саздардыњ

басты

таужыныс

ќ±рушы

минералы монтмориллонит, ќосымша минерал ретінде гидрослюдалар, опал,

әрт‰рлі аралас-ќабатты минералдар кездеседі. Монтмориллонитті саздарда

басќаларымен

салыстырѓанда Fe2O3,

MgO, CaO –

ныњ

мµлшері

жоѓары,

олардыњ

ќосындысы 10-12%-ѓа

дейін жетеді. Al2O3

осы

саздарда 10-20

%-

ќ±райды, SiO2:Al2O3=4-6. Монтмориллонитті саздардыњ екі т‰рі бар: бентонит

және флоридина.

Бентонитті саздыњ кµлемі суѓа ќаныќќанда40 есеге

дейін ‰лкейеді.

Олардыњ бетіне µсімдіктер шыќпайды.

Флоридиналар суда шамалы ісінеді, біраќ суѓа батќанда тез

ќырлы

кесектерге бµлінеді.

Флоридиналарды м±най µнімдерін,

тамаќ

µндірісінде

майларды, шырындарды тазарту ‰шін

ќолданады. Бентониттерді

ќалып

жасауѓа, б±рѓылау

ерітінділерін

дайындау‰шін,

сабын

өндірісінде

пайдаланады. Өњделген бентониттерден жаќсы адсорбенттер шыѓады.

Полимиктілі саздар

екі немесе бірнеше сазды минералдан т±рады және де

олардыњ біреуі басым болмайды. М±ндай саздардыњ сырт пішіні әрт‰рлі. Олар

ќоњыр, с±р немесе

жасылдау т‰сті

болады. Полимиктілі

саздарда кәдімгідей

ќ±мды,

алевритті

ќоспалар,

ќоспалардыњ

кµбеюі

саздыњ

иілгіштігін

тµмендетеді. Әр

т‰рлі

аутигендік

минералдар– карбонаттар,

сульфаттар,

сульфидтер, темір мен марганецтіњ оксидтері мен гидроксидтері

болады.

Саздарда органикалыќ заттар да кездеседі, кейде олардыњ мµлшері әжептеуір

болады.

Полимиктілі

саздарды

ќ±рылыс кірпішін, ќарапайым

керамикалыќ

б±йымдар дайындау ‰шін ќолданады.

Сазтастар

-

тас

тәрізді

ќатты, кеуектілігі

шамалы

таужыныстар.

Абсолюттік

кеуектілігі 5-6%-дан

аспайды.

Олар

суда

жібімейді

және

иленгіштігі жоќ. Олар гравитациялыќ салмаќ пен тектоникалыќ ќысымнан саздардыњ ќуыстарыныњ азайып тыѓыздалуынан, коллоидтардыњ суалып, сазды минералдардыњ ќайта кристалдануынан ќалыптасады. Сазтастардыњ бітімі ќабаттық, ќабыршаќтық, баѓдарлық, ал ќ±рылымы пелиттік, ал сазды таќтатастыњ бітімі таќтатасты келеді. Ќ±рамында кµмірлі заты бар, т‰сі ќара т‰рін аспидті таќтатас деп атайды. Минералдыќ ќ±рамы жаѓынан сазтастар кµбінесе гидрослюдалардан т±рады. Оларда гидрослюдалардан басќа опал, халцедон, темірдіњ оксидтері мен гидроксидтері, глауконит, карбонаттар болады.

43

Жаратылыс жаѓдайларына ќарай сазды таужыныстар ќалдыќтыќ және сушµгінділік болады.

Ќалдыќтыќ /элювилік/ сазды таужыныстар бастапќы таужыныстардыњ химиялыќ ыдырауынан пайда болады және олар б±зылу ќабыѓында жаратылѓан жерінде орналасады. Олар жамылѓы, ќалта, ±я тәрізді денелер ќ±райды және терењдікте біртіндеп µзгермеген бастапќы таужыныстарѓа ауысады.

Су-шµгінділік сазды таужыныстар кµп дамыѓан. Оларды ќ±райтын сазды минералдардыњ басым кµпшілігі бастапќы алюмосиликаттардыњ химиялыќ ыдырау нәтижесінде пайда болады. Біраќ олар пайда болѓан жерінен аѓын сулармен суспензия, коллоид ерітінділері немесе механикалыќ лай т‰рінде әкетіліп, әр т‰рлі су алаптарындатењіздерде, кµлдерде, µзен арналарында т±нады.

Негізгі әдебиеттер: 3 [106-130] Ќосымша әдебиеттер: 7 [5-28] Баќылау с±раќтар:

1Конгломерат пен брекчияның айырмашылығы қандай?

2Конгломераттыњ ќ±рылымы ќандай?

3Ќ±мтастардыњ ќ±рылымы ќандай?

4Сазды таужыныстардыњ басты минералдары ќандай?

9-шы

дәріс таќырыбы: Алюминилі,

темірлі, марганецті,

фосфатты

таужыныстар, олардыњ жіктемелері және петрографиялыќ сипаттамалары.

Аллиттер

(алюминийлі шµгінді таужыныстар). Аллиттер алюминийдіњ

жоѓары мµлшерімен сипатталады. Оларда Al2O3 30-60%, Fe2O3 20-40%, SiO2 5-

25%, ќалѓандары 5%-дан

аспайды.

Аллиттердіњ

басты

минералдары

гидраргиллит,

бемит, диаспор. Осы

топта

таужыныстардыњ екі

басты

т‰рі

бµлінеді: латериттер және бокситтер.

Латериттер

сазѓа ±ќсас ќызыл,

ќоњыр

не сары т‰сті болады. Олар ауада

ќатайып, кейіннен суда жібімейді. Латериттер негізінде гидраргиллит/гиббсит/

пен каолиниттен т±рады, ќосымша минерадар ретінде бемит, темірдіњ оксидтері

мен

гидроксидтері,

Al

–

шамозит,

сидерит,

кварц

т‰йірлері

болады.

Латериттердіњ

бітімі

ретсіз, ќ±рылымы

реликтілік,

жалѓан

аморфтыќ,

пелитоморфтыќ

болады.

Латериттер

алюмосиликатты

таужыныстардыњ

химиялыќ моруынан ќалыптасатын элювилік шµгінділер болып табылады.

Бокситтер

аллитердіњ

ішіндегі

ењ

кµп тараѓан таужыныстар. Олардыњ

басты минералдары гидраргиллит, бемит және диаспор. Б±лардан басќа

бокситтерде

әдетте гематит, гетит,

гидрогетит,

каолинит,

шамозит,

рутил,

карбонаттар,

пирит,

әрт‰рлі кесекті

және

туынды

минералдар

болады.

Бокситтердіњ т‰сі ќызыл, ќоњыр, ќызѓылт-ќоњыр, сиректеу с±р, аќ, сары, ќара болады. Ќ±рылымы реликтілік, пизолиттік, оолиттік, пелитоморфтыќ, кристалл т‰йірлі және сыныќты /псефиттік, псаммиттік, алевриттік/, бітімі ретсіз немесе шамалы ќабаттық. Боксит – алюминийдіњ ењ басты кені, одан басќа оларды отќа тµзімді материалдар мен адсорбент дайындауѓа ќолданады.

44

Ферролиттер (темірлі шµгінді таужыныстар).						Ферролиттерге		ќ±рамында
темірі 10% - да кµп шµгінді таужыныстар жатады. Олардыњ басты минералдары
темір	оксидтері,		гидроксидтері, карбонаттары				және	лептохлориттер.
Минералдыќ ќ±рамы бойынша ферролиттердіњ мынадай т‰рлерлі бµленеді: а1)
тотыќты темірлі таужыныстар(ќоњыр					теміртастар); б) карбонатты				темірлі
таужыныстар		(сидеритті		таужыныстар);	в) силикатты		темірлі	таужыныстар
(лептохлоритті таужыныстар).
Тотыќты темірлі таужыныстар негізінде гетиттен, гидрогетиттен,
гематиттен,		гидрогематиттен т±рады;			ќоспа ретінде сазды минералдар,
гидраргиллит, опал, халцедон, аллотигендік						материал		ретінде		,кварц
пироксендер, амфиболдар кездеседі, т‰сі к‰нгірт-ќоњыр, ќара, ќоњырлау-сары,
ќызыл-ќошќыл. Ќоњыр теміртастар топыраќ т‰стес болбыр немесе										тыѓыз
болады.	Тыѓыз ќоњыр			теміртастарѓа	оолитік, пизолиттік, кристалт‰йірлік,
аморфтыќ, кесектік			және	ќабыршаќтыќ	ќ±рылымдар		тән. Бітімдері		біртекті,

кеуектік, конкрециялық, б‰йрек тәрізді, ќабаттық болады.
Карбонатты темірлі таужыныстар сидериттен		т±рады,	шамалы мµлшерде
темір	сульфидтері, кальцит, магнетит, гетит,	сазды	минералдар	және

сульфаттар болуы м‰мкін. Сидеритті таужыныстардыњ екі морфологиялыќ т‰рі бар: а) тыѓыз, ±саќ т‰йірлі сидериттен т±ратын ќабаттар; б) сферосидериттер –

сазды, кµмірлі		сазды	шµгінділердегі	тарамдалѓан		сәуле	ќ±рылы
тасберіштер. Сидеритті таужыныстардыњ т‰сі с±рдан ќараѓа дейін, ќ±рылымы
кристалл т‰йірлік, сферолиттік, бітімі біртектік, ќабаттық, тасберіштік.
Силикатты		темірлі	таужыныстар- лептохлориттен		т±рады. Ќосымша
минерал ретінде темірдіњ оксидтері мен гидроксидтері, сидерит, кальцит және
әр т‰рлі	терригендік материалдар кездеседі. Лептохлоритті				таужыныстардыњ
т±стері	к‰нгірт	жасылдан ќараѓа дейін. Ќ±рылымы оолитік,				сферолиттік,

пизолиттік. Бітімі біртекті, ќабаттық.

Шµгінді темірлі таужыныстар темірі бар магмалыќ таужыныстардыњ химиялыќ мору µнімдерінен ќалыптасады. Химиялыќ мору процесінде темір сулы тотыќтарѓа айналып, сумен механикалыќ лай және коллоид к‰йінде, аздап сульфат және бикарбонат т‰рінде тасымалданады. Ортаныњ физикалықхимиялыќ жаѓдайлары µзгергенде коллоидтар коагуляцияланып т±нады. Егер б‰л ќ±рлыќта болатын болса, онда темірлі таужыныстардыњ элювилік, кµлдібатпаќтыќ т‰рлері пайда болады. Дегенмен темірлі таужыныстардыњ негізігі массасы тењізде ќалыптсады.

Шµгінді темірлі таужыныстардыњ зор практикалыќ мањызы бар. Олар ќара металлургияныњ негізгі рудалыќ шикізаты.

Манганолиттер (марганецті шµгінді таужыныстар). Манганолиттерге ќ±рамында марганец оксиді10% - дан кµп әрт‰рлі шµгінді таужыныстар жатады. Олардыњ ішінде минералдыќ ќ±рамына ќарай оксидті, гидроксидті және карбонатты марганецті таужыныстар бµлінеді.

Оксидті және гидроксидті марганецті жыныстаркµп тараѓан. Басты минералдары – манганит, пиролюзит және псиломелан. Олармен бірге кварц,

45

халцедон, опал және терригендік материал жиі кездеседі. Б±л таужыныстар ќара т‰сті, кµбінесе топыраќ тәрізді келеді. Бітімі біртекті, шомбал, кеуектік, тасберіштік. Ќ±рылымы оолитік, колломорфтыќ, кейде кристалл т‰йірлік.

Карбонатты	марганецті	таужыныстар негізінде	манганокальцит	пен
родохрозиттен	т±рады. Олардан	басќа аздап сазды	минералдар, кальцит,

сидерит және терригендік материалдар болады. Карбонатты марганецті таужыныстар ашыќ µњді с±рлау аќ, ќызѓылт т‰сті келеді.

Марганецті шµгінді таужыныстар тењіз шыѓанаќтарыныњ таяз жерлерінде, тењіздіњ жаѓалыќ аймаќтарында және кµлді-батпаќты жерлерде химиялыќ және биохимиялыќ (бактериялардыњ әрекеттері салдарынан) т±ну нәтижесінде пайда болады. Марганецті таужыныстар марганецтіњ рудасы болып табылады, оны металургияда, химиялыќ µндірісте, медицинада, шыны µндірісінде ќолданады.

Фосфориттер (фосфатты шµгінді таужыныстар). Фосфориттер деп кальций

фосфатына бай әрт‰рлі шµгінді жыныстардыатайды. Оларда РО 5-40%

2 5

болады. Фосфориттердіњ басты минералдары гидроксил-апатит пен фтор– апатит және оларѓа жаќын минералдар – даллит (подолит), курскит, штаффелит және аморфты фосфат– коллофан. Болмашы минералдар кальций, магний,

темір	карбонаттары, опал, халцедон, кварц, глауконит, темір									сульфидтері,
органикалыќ заттар және терригендік материал болады.
	Фосфориттер		сыртќы	т‰рлеріне			ќарайµте әр т‰рлі		келеді. Олардыњ
ішінде	аќ, с±р,	к‰њгірт-с±р,		ќара,		жасылдау		т‰стілері		болады. Олар
конгломерат, ќ±мтас, аргиллит					және		. т.бжыныстарѓа		±ќсас		келеді.
Фосфориттердіњ		бітімі ќабаттық,			тасберіштік, ретсіз, ќ±рылымы						оолиттік,
сферолиттік, биоморфтыќ, кесектік болады.
Жаратылыс жаѓдайына ќарай фосфориттер тењіздік және континентік
болады. Тењіздікке			т‰йірлі, томпаќты,			±лутасты		фосфориттер		жатады, ал

континенттік фофсориттер мору ќыртыстыќ және карстыќ болады.

Негізгі әдебиеттер: 3 [130-141], 3 [147-152] Ќосымша әдебиеттер: 7 [29-37], 7 [43-47]

Баќылау с±раќтар:

1 Аллиттердіњ басты минералдары ќандай ?

2Темірлі шµгінді таужыныстардыњ минералдары ќандай?

3Манголиттердіњ басты минералдары ќандай?

4Фосфориттердіњ басты минералдары ќандай?

10-шы дәріс Кремнилі, карбонатты, т±з, каустобиолитті таужыныстар, олардыњ жіктемелері және петрографиялыќ сипаттамалары.

Силициттер (кремнийлі шµгінді таужыныстар). Силициттерге хемогендік және хемобиогендік кремнеземнан, кремнийлі организмдердіњ ќалдыќтарынан т±ратын таужыныстар жатады. Минералдыќ ќ±рамына ќарай силициттер опалды, опал-халцедонды, халцедон-кварцты және кварцты болады. Ќоспа ретінде карбонаттар, темірдіњ оксидтері мен гидроксидтері, глауконит, хлориттер, темірдіњ сулфидтері, терригендік материалдар кездеседі. Опалды

46

силициттер опалиттер (немесе опалолиттер), халцедонды – халцедонолиттер, кварцты – микрокварциттер деп аталады.

Силициттер жаратылысы бойынша хемогендік, биогендік, биохемогендік болады.

Хемогендік кремнийлі таужыныстарѓа гейзериттер, кременьдер, яшмалар

жатады.
Гейзерит –		аќшыл , сарѓыш т‰сті,		кеуекті, опалдан		т±ратын		таужыныс.
Олар	пішінсіз	денелер, сауыстар, ќабыќтар			ќ±райды.	Гейзериттер			ыстыќ
сулардан пайда болады. Олар жанартаулыќ аймаќтарда дамыѓан.
Кремень (шаќпаќтастар) - тыѓыз, ќатты таужыныс, сынуы м‰йіз тәрізді.
Т‰сі кµбінесе		с,±рк‰њгірт	– с±р	және	ќара. Ол	кµбінесе		карбонатты
таужыныстарда, кейде сыныќты жыныстарда тасберіштер ќ±райды. Ол опалды,
халцедонды, кварцты болады.
Яшма - әжептәуір µзгерген кварцты, халцедон – кварцты таужыныс. Оныњ
т‰сі	ќоспаларѓа	байланысты	ќоњыр, ќызыл-ќоњыр, ќызыл				с±р, жасыл		ќара
болады. Яшмалардыњ бітімі			әрт‰рлі: жолаќтық, тандаќтық;				µрнектік. Яшма
тењіздерде кремнеземныњ хемогендік т±нуыныњ арќасында								пайда болады.

Кремнийдіњ жоѓары шоѓырлануы су асты вулкандарыныњ әрекеті байќалатын жерлерде болады. Кейбір яшмаларда кремнийлі организмдердіњ ќалдыќтары байќалады. М±ндай яшма биохемогендік жолмен пайда болуы м‰мкін.

Биогендік	кремнийлі		таужыныстарѓа		диатомиттер,	радиоляриттер,
спонголиттер жатады.
Диатомиттер -	жењіл,	аќшыл т‰сті,		±саќ	кеуекті, ж±мсаќ	таужыныстар.
Кµлімдік салмаѓы 0,4-0,8.		Олар	опалмен	цементелген диатом		балдырларынан

т±рады. Диатомиттер суыќ климатты тењіздер мен кµлдерде ќалыптасады. Диатомиттерді жењіл, отќа тµзімді кірпіштер, жылу µткізбейтін материалдар, фильтрлер, динамит жасау ‰шін пайдаланады.

Радиоляриттер ±саќ, т‰сі с±рдан ќара с±рѓа дейін таужыныстар. Бітімі

ќабаттық. Олар	радиоляриялардыњ		ќањќалары	мен	опалдан .	т±ра
Радиоляриттерде	сазды	т‰йіршіктердіњ, органикалыќ		заттардыњ, темір
сульфидтерініњ ќоспалары болады.

Спонголиттер – аќ, с±рлау-аќ, жасылдау–с±рдан ќара-с±рѓа дейін, кеуекті және тыѓыз /кµне/, кремнийлі губкалардыњ спикулаларынан т±ратын, опалмен керіштелген таужыныстар. Ќ±рамында құмайт, ќ±м т‰йірлері, глауконит кездеседі. Ќазіргі тењіз шµгінділерде 250-500 м терењдікке пайда болады.

Биохемогендік кремнийлі таужыныстарѓа трепел мен опокалар жатады.

Трепел – диатомитке µте ±ќсас таужыныс, біраќ ол органикалыќ ќалдыќтардан емес, опадыњ ±саќ 0,001-0,01 мм, т‰йіршіктерінен т±рады. Т‰сі әрт‰рлі, аќ, сары, ќоњыр, ќара – с±р, меншікті салмаѓы 0,7-1,4. Трепел фильтрі жылу мен дыбыс µткізбейтін, ж±мсаќ жылтыратушы материал ретінде, цемент µндірісінде пайдаланылады. Трепелдіњ жаратылысы биохимиялыќ болып есептеледі, біраќ ол диатомиттердіњ µзгеруінен де пайда болуы м‰мкін.

47

Опока трепел сияќты опалдан т±рады, біраќ керіштелген және одан ќаттылау таужыныс. Меншікті салмаѓы 1,1-1,8, т‰сі ашыќ с±рдан к‰њгірт с±р, ќараѓа дейін. Опоканыњ ќ±рамында ќоспа ретінде кварц, сазды т‰йірлер, организмдер ќалдыќтары , пирит, цеолиттер, кездеседі. Ќ±рылымы аморфтық,

глобулярлық.
Карбонатолиттер		(карбонатты		шµгінді		таужыныстар). Карбонатты
таужыныстарѓа	кальцит,		доломит	және	басќа	карбонаттардан	т±ратын
жыныстар жатады. Оларда әр т‰рлі мµлшерде						сазды минералдар, опал,
халцедон, ангидрит,		гипс,	темір мен	марганецтіњ		минералдары, глауконит,

органикалыќ, кµмірлі, битумды заттар және терригендік материалдар болады. Карбонатты таужыныстрадыњ ењ кµп тараѓан т‰рлері әктастар, доломититтер, бор және әксаздар. Барлыќ шµгінді таужыныстардыњ ішінде карбонатты таужыныстар 1/5 ќ±райды.

Бор органогендік әкті топыраќ тәрізді ж±мс, аќ, сарѓыштау т‰сті таужыныс. Ол фораминифердіњ, әкті балдырлардыњ ќалдыќтарынан т±рады, аздап кремнийлі организмдердіњ ќалдыќтары кездеседі. Кеуектілігі 50% - ѓа

дейін барады. Ол цемент µндірісінде,		сонымен	ќатар	резина және ќаѓаз
µндірісінде толтырѓыш ретінде пайдаланылады.
Әктастар кальциттен	т±ратын	кењ	тараѓан	шµгінді	таужыныст.
Жаратылысы жаѓынан олар органогендік және хемогендік болады.

Органогендік әктастар жануарлар менµсімдіктердіњ ќанќалары мен сауыттарынан т±рады. Егер әктас жануардыњ ќанќалырынан т±ратын болса, онда ол зоогендік, ал µсімдіктердіктен т±рса – онда фитогендік деп аталады.

Биоморфтық әктастар рифті және баќалшаќтасты болады. Рифті әктастар әдетте кеуекті, ќуысты келеді, әшекейлену және доломиттену процесі дамыѓан.

Б±ларѓа балдырлы, маржанды,		мшанкалы, археоциатты,		гидрактиноидты,
губкалы әктастар жатады.
Баќалшаќтасты әктастар ќайрањдарда ќалыптасады, олар пелециподтыњ,
брахиоподтыњ,	гастроподтыњ,	остракодтыњ,	фораминиферлердіњ
ќалдыќтарынан т±рады. Олар бойынша ежелгі			су	алабыныњ		терењдігін,
ащылѓан, кейде жаѓаныњ орнын аныќтауѓа болады.
Фитогендік әктастар кокколитті, µк-жасыл,			ќызыл,		к‰њгірт-ќызыл,
жасыл және µњсіз балдырлардан т±рады.
Химиялыќ	әктастар кµбіне	пелитоморфты, ±саќ,	майда т‰йірлі болады,
оларда органикалыќ ќалдыќтар жоќ. Олар ќалыњдыѓы т±раќты						ќабаттар,
сонымен ќатар	тасберіштер ќ±райды. Сырттай химиялыќ				әктастар	тыѓыз,

сынуы ойыќша келеді. Олардыњ т‰стері әр т‰рлі, аќтан к‰њгірт-с±р, ќараѓа дейін. Бітімі ќабаттық немесе ретсіз, ќ±рылымы пелитморфтыќ, оолитік немесе сферолиттік. Әктастар таяз жаѓалыќ аймаќтарда да (оолиттілері), тењіздіњ терењ жерлерінде де (±саќ т‰йірлі) ќалыптасады. Әктастардыњ ќалыптасуына жылы климат және кесекті материалдыњ аз келуі ыќпал µтеді.

Әктастар ќ±рылыс материалдары, шой тас ретінде, ќаптау ‰шін, әк дайындау ‰шін, цемент µндірісінде кењ пайдаланылады. Металлургияда

48

әктастарды флюс немесе балќытпа ретінде пайдаланады. ¦нтаќталѓан әктас
кальцийі аз топыраќтарға тыњайтќыш болып табылады.
Доломитит – негізінде доломиттен т±ратын карбонатты таужыныс. Ол
сарѓыштау – аќ, аќ, ќоњырлау				таужыныс.	Доломититтерге		ќабатты және
біртектік бітім тән, олардыњ ќ±рылымы кристал т‰йірлік, кейде реликтілік
болады.
Доломититтердіњ ‰ш			генетикалыќ		т‰рі	белгілі: седиментациялыќ,
диагенездік, эпигенездік.
Доломититтер әктастар сияќты ќ±рылыс материалы, байланыстыратын
заттар,	металлургияда		флюс	және	отќа	тµзімді		материал	р
пайдалынылады.
Әксаздар		цемент µндірісіне µте ќажет			шикізат	болып	табылады. Олар
пелитоморфты ж±мсаќ немесе ќатты, сынуы топыраќ тәрізді, ашыќ с±р т‰сті,
сарѓыштау, жасылдау немесе ќызѓылтµњді, кейде к‰њгірт т‰сті таужыныс.
Әксаздарда карбонатты бµлігі кальциттен немесе доломитт, кейден екі
минералдан бірдей т±рады. Сазды				минералдар гидрослюда, монтмориллонит
болып	келеді.	Әксаздар	тењіз алаптарында/ќайрањ			мен‰лкен		терењдіктер/,

лагуналарда және т±щы сулы кµлдерде сазды және карбонатты материал бірге

шµгіп, терригендік материал шамалы болѓанда пайда болады.
Эвапориттер (т±з	таужыныстар). Т±з	таужыныстар	кµлдердіњ,

лагуналардыњ т±њбаларыныњ µнімдері, яѓни олар наѓыз химиялыќ шµгінділерге жатады. Олардыњ ќалыптасуы ‰шін мынадай жаѓдайлар ќажет:

а) аридтік, яѓни ќ±рѓаќ, ыстыќ, булануы жауын-шашынныњ мµлшерінен бірнеше есе асатын климат;

б) т±зды судыњ т±раќты келіп т±руы; в) су алабы т‰бініњ ‰здіксіз және бірќалыпты тµмендеуі.

Ерітіндініњ концентрациясы µскенде оныњ ќ±рамы мен температурасына ќарай т±зды минералдар белгілі бір ретпен(гипс, галит, сильвин, карналлит)

шµгеді. Жалпы б±л процесс	полициклды		және	кµп фазалы, сондыќтан		т±з
шµгіндініњ м±ндай реті әруаќытта саќтала бермейді.
Т±з таужыныстар ќалыњдыѓы әр т‰рлі ќабаттар, линзалар ќ±райды.
Тектоникалыќ ќозѓалыстатардыњ әсерінен			олар	штоктар мен	к‰мбездер де
ќ±райды.
Эвапориттердіњ тараѓан т‰рлері гипсит,			ангидритит, таст±з, сильвинит.
Гипсит – гипстен т±ратын таужыныс. Т‰сі аќ, с±рлау аќ. Бітімі шомбал,
не ќабаттық. Ќ±рылымы кристалл		т‰йірлі, кейде		талшыќтық. 100–200		м
терењдікте гипс ангидритке айналады.		Ангидритит		– ангидридтен	т±ратын
таужыныс. Т‰сі кµгілдірлеу	с±, ркейде аќ,		ќызѓылттау. Бітімі		біркелкілі,

ќабаттық. Ќ±рылымы кристалл т‰йірлік. Жер бетіне жаќын жерде ангидрит суланып, кµлемі ‰лкейіп, гипске айналады.

Гипс пен ангидритµндірісте кен пайдаланылады. Оларды медицинада, ќаѓаз, цемент µндірісінде ќолданады. Бумен µњделген гипстен ќ±рылыстыќ мыќты сілегендер, ќабырѓалыќ материалдар жасайды.

49

Таст±з галиттен т±рады, ќосымша минерал ретінде сильвин, сазды минералдар, темір оксидтері, органикалыќ ќосындылар кездеседі. Таза таст±з т‰ссіз келеді, ќоспалардан оныњ т‰сі с,±рќызыл, кµк т.б. болады. Бітімі біркелкілік, ќабаттық, ќ±рылымы кристал т‰йірлік. Таст±з тамаќ және химия µнеркәсібінде ќолданылады.

Сильвинит – сильвин мен галиттен т±рады. Ќоспа ретінде ангидрит, сазды минералдар кездеседі. Т‰сі аќ, с‰ттей аќ, ќызыл-ќоњыр. Сильвин, галит және сазды минералдар ќабатшаларыныњ алмасып келуінен сильвиниттіњ бітімі ж±ќа ќабаттық болады. Сильвинит тыњайтќыш ретінде, химия µндірістерінде

ќолданылады.
Каустобиолиттер.		Каустобиолиттерге	шымтезек, жанѓыш	таќтатастар,
ќазынды кµмірлер, м±най, битумдар және жанѓыш газдар жатады.
Шымтезек	- µсімдіктердіњ әр т‰рлі		дәрежеде іріген	ќалдыќтарынан
т±ратын ќоњыр	т‰сті	нәрсе. Шымтезектіњ ќ±рамына балауыз, май		мен гумус

ќышќылдары, кµмірсутектер, µсімдіктердіњ ќалдыќтары кіреді. Олардан басќа шымтезекте сыныќты ќоспалар және жања минералдар(сидерит, виванит т.б.) болады. Кµміртек 55-60 % ќ±райды. Шымтезек батпаќты жерлерде пайда болады. ¤сімдіктер солып т‰біне шµккенде, оттектіњ жетіспеуінен және бактериялардыњ әрекетінен іріп, шымтезекке айналады.

Жанѓыш таќтатастар – ќ±рамында 20-60% органикалыќ заттары бар сазды немесе әкті таужыныстар. Бітімі ќабаттық, т‰сі жасылдау-с±рдан ќоњыр-с±рѓа дейін. Органикалыќ зат - балдырлар мен жануарлардыњ µзгерген ќалдыќтары. Ќ±рамында органикалыќ заттыњ ішінде кµміртек мµлшері60-80%. Жанѓыш таќтатастар т±щы кµлдерде, лагуналарда және тењіздерде пайда болады. Олар минералды отын ретінде пайдаланылады.

Ќазынды	кµмірлер. ¤сімдік	заттар	мен олардыњ ірігенµнімдерініњ
метаморфталу	дәрежесіне ќарай	ќоњыр	және тас кµ, мірлерантрациттер

бµлінеді. Олар т‰стері және кµміртек мµлшері бойынша ажырайды:

а) ќоњыр кµмір – ќоњырдан ќараѓа дейін, органикалыќ нәрсесінде кµміртек

60-75%;

б) тас кµмір – к‰њгірт-с±рдан ќараѓа дейін, кµміртек 75-92%; в) антрацит - ќара с±р, металдай жылтыр, кµміртек 92-97%.

М±най – ќара немесе к‰њгірт-ќоњыр т‰сті, кейде т‰ссіз майлы с±йыќ. Ќ±рамына ќарай парафинді (ашыќ, жењіл), нафтенді (к‰њгірт, ауыр) және хош иісті т‰рлері бµлінеді. М±найдыњ жаратылысы туралы кµптеген болжамдар бар: ѓарыштыќ, метасоматоздыќ, магмалыќ және органикалыќ. Б±лардыњ ішінде ѓылыми және практикалыќ жан-жаќты негізделгені м±найдыњ органикалыќ жолмен ќалыптасуы.

Ќатты битумдар – м±найлардыњ тотыќќан µнімдері. Оларѓа озокерит, асфальт, керит жатады.

Жанѓыш газдар м±най мен кµмір кенорындарымен байланысты, ќ±рамы метан.

Негізгі әдебиеттер: 3 [141-147], 3 [152-164]

50

3-модуль таужыныстар, метаморфизм

Ќосымша әдебиеттер: 7 [37-43], 7 [47-57]

Баќылау с±раќтар:

1 Силициттердіњ басты минералдары ќандай ?

2 Карбонатты шµгінді жыныстардыњ т‰рлері ќандай? 3 Эвапориттердіњ басты минералдары ќандай?

11-ші дәріс. Метаморфтыќ себепкерлері, түрлері, құрамы және құрылысы.

Метаморфтыќ таужыныстар (метаморфиттер) магмалыќ және шµгінді таужыныстардыњ жылу, ќысым және химиялыќ белсенді компоненттердіњ әсерінен ќатты к‰йінде ќайта кристалдануынан пайда болады. Температура, ќысым және химиялыќ белсенді компоненттер метаморфизимініњ себепкерлері деп аталады.

Температураныњ

жоѓарылауы

химиялыќ

реакцияларды‰детіп,

таужыныстыњ

ќайта

кристалдануын к‰шейтеді, майда

кристалды

агрегат ірі

кристалдыѓа

айналады, ќ±рамындаѓы ±шпа

компоненттерден

айырылтады.

Температураныњ

кµтерілуінен

жања

жоѓары

температуралы

минералда

ќалыптасады. Жылудыњ кµзі - радиоактивтік ыдыраудыњ,

терењнен

келетін

ерітінділердіњ,

магмалыќ интрузиялардыњ,

тектоникалыќ

ќозѓалыстардың,

минерал т‰зілудегі экзотермалыќ химиялыќ реакциялардыњ жылуы.

Метаморфтыќ

таужыныстардыњ

ќалыптасу

температурасын

сипаттау

ыњѓайлы болу ‰шін оларды былай ж‰йелейді: тµмен температура 500-600°С-тан

тµмен, орта

температура –

500-600°С-тан

650-750°С-ќа

дейін,

жоѓары

температура 650-750°С-ден 800-900°С-ќа дейін, µте жоѓары температура800-

900°С-тан жоѓары.

Ќысымныњ екі т‰рі болады: баѓытталѓан және жан-жаќты. Баѓытталѓан

ќысым (стресс)

тектоникалыќ

ќозѓалыстармен

байланысты. Стрестен

таужыныстар уатылады таќтатастыќ бітім ќалыптасады, және минералдар

ќайта орналасып,

метаморфтыќ дифференциация ж‰реді.

Жан-жаќты

(гидростатикалыќ немесе литостатикалыќ) ќысым

‰стіде

жатќан ќабаттардыњ салмаѓына байланысты. Есептеуге ќараѓанда ондай ќысым

1 км терењдікте 27000 кПа µседі. Гидростатикалыќ ќысымныњ µсуі ќ±рылымы

тыѓыз минералдардыњ болуын тудырады. Ќысымды к‰шіне және одан туатын

таужыныстардыњ

ерекшелігіне

ќарай ‰шке бµлуге болады: 1) тµмен ќысым –

300-400 мыњ кПа-дан аз, 2) орташа ќысым 300-400 мыњ кПа-дан 1-1,2 млн. кПа дейін, 3) жоѓары ќысым – 1-1,2 млн. кПа-дан кµп.

Химиялыќ белсенді компонеттерге H2O, H2CO3, H,N,Cl, F, S, B, P, K, Na

және басќа элементтердіњ әрт‰рлі ќосындылары жатады. Температура мен ќысым ‰лкен болып, ерітінділер ќатыспаса, онда метаморфизм ж‰рмейді, ж‰рсе де µте баяу болады. Химиялыќ белсенді компонеттерге метаморфталатын таужыныстардыњ ќуыстары мен т‰йір аралыќтарындаѓы ерітінділер кездеседі.

51

Магмалардыњ кристалдануынан бµлініп шыќќан және мантиядан келетін “трансмагмалыќ” ерітінділер жатады. Метаморфтыќ процестерде Жер беті суы да ќатысуы ыќтимал. Ол жарыќтар арќылы терењге жетсе, химиялыќ белсенді

болады. М±хит сулары да субдукция белдемдері бойынша терењге , т‰сіп

метаморфтыќ процестерге ќатысуы м‰мкін.
Метаморфизм	т‰рлері. Жылу, ќысым, химиялыќ	компонеттердіњ

ќатысуына және геологиялыќ жаѓдайѓа ќарай метаморфизмніњ мынадай т‰рлері бµлінеді: а) катаклаздыќ метаморфизм, б) жапсар-термалыќ метаморфизм, в) аймаќтыќ метаморфизм, г) метасоматоз.

Катаклаздыќ метаморфизмніњ басты себептері баѓытталѓан			ќысым. Оны
динамометаморфизм	немесе дислокациялыќ	метаморфизм	деп те	атайды.
Катаклаз кезінде	температуралыќ фактор	ќатыспаса жања	минерал	пайда

болмайды, тек ќана таужыныстар уатылып ‰гіледі. Катаклаздыњ ќуатына ќарай мынадай таужыныстар ќалыптасады: тектоникалыќ брекчиялар, катаклазиттер, порфироидтар, порфиритоидтар, милиониттер және т.б.

Жапсар-термалыќ метаморфизм. Б±л метаморфизм интрузиямен жапсарлас таужыныстарда магмадан шыќќан жылудыњ әсерінен болады. М±нда басты себепкер температура. Процесс тµмен ќысым жаѓдайында ж‰реді. Флюидтер (Н2О, СО2, О2) ќатысќанымен интрузия мен жапсарлас таужыныс арасында химиялыќ компонеттер алмасуы болмайды, сондыќтан б±л процесс изохимиялыќ метаморфизмге жатады.

Жапсар-термалыќ метаморфизмніњ дәрежесі магманыњ температурасына, оныњ кµлеміне және ќоршаѓан таужыныстардыњ ќ±рамына, ќ±рылымына, бітіміне, жатыс жаѓдайына байланысты. Жапсар-термалыќ метаморфизмде м‰йізтастар (роговиктер), тањдаќты және т‰йінді таќтатастар, кварциттер, мәрмәрлер ќалыптасады.

Аймаќтыќ метаморфизм. Б±л метаморфизм‰лкен аймаќтарды ќамтиды, негізінен ќозѓалмалы белдеулермен байланысты. Оныњ негізгі себепкерлері ќысым мен температура, сондыќтан ол динамотермалыќ метаморфизм деп те аталады. Аймаќтыќ метаморфизмде су мен кµмір ќышќылыныњ мањызыµте

зор, олар	химиялыќ реакциялардыњ ж‰руін‰детеді.				Б±л	метаморфизмде
метасоматоз да орын алады, біраќ ол метаморфталу белдемінен шыќпайды.
Сондыќтан аймаќтыќ метаморфизмді изохимиялыќ т‰рге жатќызуѓа болады.
Аймаќтыќ метаморфизмде таќтатастар, гнейстер, амфиболиттер, гранулиттер,
т.б. ќалыптасады.
Метасоматоз.		Термалыќ	ерітінділер	әсерімен		бір	компоненттерд
әкелініп, екінші		компоненттердіњ әкетілінуінен			таужыныстыњ		химиялыќ,
минералдыќ	ќ±рамыныњ µзгеру		процесін	метасоматоз		дейді. Метасоматоз

процесінде таужыныстардыњ кµлемі елеулі µзгермейді және олар ќатты к‰йінде ќалады. Метасоматоздыњ басты себепкерлері ол ерітінді к‰йіндегі химиялы белсенді компоненттер. Метасоматоз процесінде ќалыптасќан таужыныстарды метасоматиттер деп атайды. Оларѓа жататындар скарндар, грейзендер, пропилиттер, березиттер, туынды кварциттер, серпентиниттер, листвениттер.

52

Метаморфтыќ	таужыныстардыњ минералдыќ және химиялыќ ќ.±рамы
Метаморфтыќ таужыныстардыњ ќ±рамында әрт‰рлі силикаттар					кездеседі.
Оларды жаратылысына ќарай бірнеше топтарѓа бµлуге болады.
- Магмалыќ	және	метаморфтыќ	таужыныстарда	жиі	кездесе

минералдар: далашпаттар, кварц, пироксендер, амфиболдар, слюдалар.

-Магмалыќ таужыныстарда туынды минералдар ретінде кездесетін метаморфтыќ минералдар: актинолит, тремолит, серицит, хлорит, эпидот, цоизит, серпентин, тальк.

-Шµгінді және метаморфтыќ таужыныстарда кездесетін минералдар: кальцит, доломит, магнезит, сидерит және кейбір сульфаттар.

-Типоморфтыќ метаморфтыќ минералдар: кианит, андалузит, силлиманит, ставролит, кордиерит, гранат, глаукофан, жадеит, омфацит.

Метаморфтыќ таужыныстар магмалыќ, шµгінді жыныстардай SiO2, Al2O3, Fe2O3, FeO, MgO, CaO, Na2O, K2O, H2O, CO2 және басќа элементтерден т±рады.

Изохимиялыќ

метаморфизм

таужыныстарыныњ

химиялыќ

ќ±рам

бойынша

бастапќы

таужынысты

болжап

білуге

.

Сондыќтанблады

изохимиялыќ

метаморфизм

таужыныстарын

химиялыќ

ќ±рамы

бойынша

жіктеу ‰шін барлыќ бастапќы магмалыќ, шµгінді таужыныстар мынандай

топтарѓа бµлінеді:

а) метапелиттер – б±лар химиялыќ ќ±рамы жаѓынан гранитоидтарѓа жаќын

магмалыќ және шµгінді таужыныстар: саздар, аркоз ќ±рамды сыныќты

таужыныстар, ќышќыл және лейкократты орта магмалыќ таужыныстар мен

олардыњ туфтары;

б) метабазиттер – б±лар

ќ±рамы жаѓынан базальтоидтарѓа

жаќын

магмалыќ және шµгінді

жыныстар: граувактар, әксаздар,

негізді

және

меланократты орта магмалыќ таужыныстар мен олардыњ туфтары;

в) карбонатты таужыныстар - әктастар, доломититтер;

г)

сирек

таужыныстар -

ультрабазиттер, ферролиттер,

манганолиттер,

фосфориттер, силициттер, эвапориттер, каустобиолиттер.

Метасоматиттер бастапќы

таужыныстардан химиялыќ

ќ±рамы

бойынша

µте бµлек. Олардыњ химиялыќ ќ±рамын зерттей, олардыњ ќалыптасуы жолында

химиялыќ элементтердіњ миграциясын білуге болады.

Метаморфтыќ таужыныстардыњ бітімдері. Метаморфтыќ таужыныстардыњ

бітімдік

ерекшеліктері

олардыњ

минералдыќ

ќ±рамымен

бірге

ќ

кристалдану процесініњ жаѓдайын т‰сінуге м‰мкіндік

.

бередіОлардыњ

бітімдерініњ

ішінен

мына

т‰рлерін

бµлуге

болады: шомбал,

тањдаќтық,

жолаќтық, таќтатастық.

Метаморфтыќ

таужыныстардыњ

ќ±рылымдары.

Метаморфтыќ

таужыныстардыњ ќ±рылымын ж‰йелеу мына ерекшеліктерге негізделген:

а)

таужыныстыњ

уатылу

дәрежесіне; б±л

белгі

бойынша

бµлінетін

ќ±рылымдарды катаклаздыќ деп атайды.

б)

бастапќы таужыныстыњ саќталѓан бітімдік-ќ±рылымдыќ

белгілеріне;

б±л белгілер бойынша бµлінетін ќ±рылымдарды реликтілік деп атайды.

53

в) минералдардыњ пішініне; б±л белгі бойынша бµлінетін ќ±рылымдар

кристаллобластыќ деп аталады.
Катаклаздыќ		ќ±рылымдар			баѓытталѓан			ќысымныњ		әсе
таужыныстардыњ уатылуын сипаттайды. Олардыњ ішінде таужыныстардыњ
уатылу	дәрежесіне ќарай		брекчиялыќ, керіштік				және милониттік			т‰рлері
бµлінеді.
Реликтілік ќ±рылымдар мардымсыз метаморфталѓан таужыныстарѓа тән.
М±ндай ќ±рылымдарды атау‰шін бастапќы таужыныстыњ									ќ±рылымыныњ
атына “бласто” не “класто” сµзі ќосылады.
Кристаллобластыќ			ќ±рылымдар			толыќ		қайта		кристалда
таужыныстарѓа тән. Олар минерал т‰йірлерініњ ірілігі, минерал мен оныњ
агрегаттарыныњ		пішіні	бойынше		жіктеледі. Изохимиялыќ				метаморфизм
таужыныстарында		минералдар		бір		уаќытта		ќатар	ќалыптасады
минералдардыњ т±рпаттылыѓы олардыњ кристалдану к‰шіне ѓана байланысты,
ал метасоматиттерде кейін пайда болѓан минерал							б±рынѓыдан д±рыс пішінді
болады.
Минерал т‰йірлерініњ ірілігі бойынша мынадай ќ±рылымдар бµлінеді: зор
кристалдық - минерал т‰йірлері 20 мм-ден ‰лкен, ірі кристалдық – 1-5 мм, ±саќ
кристалдық – 0,1-1 мм, майда кристалдық 0,1 мм-ден кіші.
Т‰йірлердіњ		салыстырма µлшемі				бойынша		гомеобластыќ(біркелкі
т‰йірлік)	және	гетеробластыќ (әркелкі				т‰йірлік)		ќ±рылымдар бµлінеді.

Гомеобластыќ ќ±рылымдардыњ ішінен минерал т‰йірлерініњ пішіні бойынша гранобластыќ, нематобластыќ, фибробластыќ, лепидобластыќ т‰рлері бµлінеді. Егер таужыныс әрќилы пішінді минералдардан т±рса, онда ќ±рылым солардыњ пішініне ќарай айтылады.

Гомеобластыќ ќ±рылымдардыњ ішінде минералдардыњµзара ќатынасы

бойынша диабластыќ және келифиттік, агрегаттарыныњ		пішіні бойынша
центрлік және баулыќ т‰рлері бµлінеді.
Гетеробластыќ	ќ±рылымдардыњ ішінен µзіндік	гетеробластыќ,

пойкилобластыќ және порфиробластыќ т‰рлері бµлінеді.

Порфиробластыќ ќ±рылымда біркелкі т‰йірлер арасында кµбінесе ќ±рамы жаѓынан басќа минералдардыњ ірі кристалдары дара бµлініп т±рады. Осындай ерекше т±ратын ірі кристалдарды профиробластар ,депал ±саќтау т‰йірлі

массаны арќауы деп		атайды. Арқауыныњ		ќ±рылымы пішіні		бойынша
аныќталады, сондыќтан		олар	жоѓарыда		кµрсетілген	гомеобла
ќ±рылымдарша аталады,		тек оларѓа “микро”		сµзі	ќосылады. Мысалы,
таужыныстыњ ќ±рылымы порфиробластыќ, арқауы микролепидобластыќ.
Негізгі әдебиеттер: 2 [83-101]
Ќосымша әдебиеттер: 6 [4-21]
Баќылау с±раќтар:
1	Метаморфизм деген не ?
2	Метаморфизмніњ себепкерлерін ата?

54

3 Метаморфизмде жылу ќандай роль атќарады?

4 Ќысымныњ ќандай т‰рлері бар?

12-ші дәріс. Катаклаздыќ және жапсар-термалыќ метаморфизм және

олардыњ таужыныстарыныњ жіктемелері мен петрографиялыќ сипаттамалары.

Катаклаздыќ метаморфизм таужыныстары. Тектоникалыќ

брекчиялар

ірілігі

әрќилы

таужыныс

сыныќтарынан

т±.радыОлардыњ

аралыѓы

сол

ќ±рамды

майда

т‰йірлерден

ќ±.раладыЕгер

жарыќшалар

арќылы

гидротермалыќ ерітінділер ж‰рген болса, онда сыныќтар арасында кварц,

халцедон, карбонаттар, хлорит

сияќты таѓы басќа тµмен

температуралы

минералдар пайда болады. Тектоникалыќ брекчиялардыњ бітімі шомбал,

таќтатастық, ќ±рылымы брекчиялыќ болады. Сыныќтардыњ ќ±рамы бойынша

бастапќы

жыныс

оњай

аныќталады, сондыќтан

брекчияѓа

бастапќы

таужыныстыњ аты ќосылып аталады.

Катаклазиттер брекчиядаѓыдан ±саќтау сыныќтардан т±рады. Ол сыныќтар

ќ±рамы µзімен

бірдей

ќатты‰гілген

материалмен

керіштелген. Бітімі

таќтатасты,

шомбал, ќ±рылымы

керіштік болады. Сыныќтардыњ

ќ±рамы,

ќ±рылысы

бойынша

бастапќы

таужынысты

аныќтауѓа

болады. Сондыќтан

м±ндай

таужыныстарды

сипаттаѓанда

бастапќы

жыныстыњ

аты

ќосылып

кµрсетіледі.

Кейбір

катаклазиттер µздерініњ

ќ±рамдыќ, ќ±рылыстыќ

µзгешеліктеріне ќарай ерекше аталады. Оѓан жататындар – порфироидтар мен

порфиритоидтар.

Порфироидтар

мен

порфиритоидтар эффузиялық

және

пирокластыќ

таужыныстардыњ

катаклаздануынан пайда болады. Оларда

бастапќы таужыныстардыњ сырт пішіні мен кейбір ќ±рылысы

әжептеуір

саќталады.

Бітімі

таќтастық

келеді. Порфироидтар

ќышќыл

вулканиттер

бойынша ќалыптасады. Оларда бластопорфирлер кварц пен далашпаттардан, ал

арќауы кварц пен серициттен т±рады. Порфиритоидтар орта және негізгі

вулканиттер бойынша ќалыптасады. Оларда бластопорфирлер плагиоклаз,

пироксен,

горнбленд

болып

келеді. Кейде

олар

альбитке, хлоритке,

актинолитке, рудалыќ минералѓа айналѓан. Таужыныстыњ арќауы альбиттен,

хлориттен,

эпидот-цоизиттен

т±рады. Милониттер

катаклаз

µте

ќарќынды

ж‰ргенде

ќалыптасады. М±нда

таужыныс µте

ќатты ‰гіледі.

Баѓытталѓан

ќысымныњ әсерінен метаморфтыќ дифференциация болып, таужыныста жолаќ

бітім

пайда

болады. Ќ±рылымы

милониттік. Милиониттіњ

бастапќы

таужынысын аныќтау ќиынѓа соѓады. Б±л жерде олардыњ ќандайµзгермеген

таужынысќа µтетінін далада байќау керек.

Филлониттер (филлиттік

милониттер)

- ±саќ, майда

т‰йірлі

таќтатасты

таужыныстар. М±ндай жыныстар ќысымыныњ әрќилы баѓытта бірнеше д‰ркін

әсер еткенінен ќалыптасады. Сондыќтан оларда таќта жазыќтыќтары бірнеше

баѓытта болып келеді.

Жапсар - термалыќ

метаморфизм

таужыныстары. Жапсар

–

термалыќ

метаморфизм

таужыныстарын

ж‰йелеу

термодинамикалыќ

жаѓдай

м

бастапќы жыныстардыњ ќ±рамына негізделген. Ол тµменде кестеде берілген.

55

12-кестесі

Жапсар – термалыќ метаморфизм таужыныстары

Температура

Метапелиттер

Метабазиттер

Метакарбона-

Метасили-

дәрежесі

толиттер

циттер

Тањдаќты және т‰йінді

Альбит-

Тµмен

эпидотты

Мәрмәрлер

Кварциттер

таќтатастар (м‰йізтастар)

м‰йізтастар

Андалузитті және

Горнбленділі

Мәрмәрлер

Кварциттер

Орташа

кордиеритті слюдалы

м‰йізтастар

Скарноидтар

м‰йізтастар (таќтатастар)

Силлиманитті және

Пироксенді

Мәрмәрлер

Жоѓары

кордиеритті далашпатты

Кварциттер

м‰йізтастар

скарноидтар

м‰йізтастар

Метапелиттік

м‰йізтастар.

Тањдаќты

және

т‰йінді

таќтатаста

(м‰йізтастар) сазды және ќ±майтты-сазды таужыныстардыњ

жапсар-термалыќ

µзгеруінен пайда болады. Т‰сі ќара-с±р, с±р, кейде ашыќ с±р, бітімі тањдаќтық,

таќтатастық, не т‰йінді таќтатастық болады. Ќ±рылымы порфиробластыќ.

Порфиробластар

андалузит не

кордиерит

болады. Таужыныстыњ

арќауы

серицит пен кварцтан т±рады, аздап хлорит, эпидот, альбит кездеседі.

Андалузитті және кордиеритті слюдалы м‰йізтастар( таќтатастар). Б±л

таужыныстар ќара, ќара-с±р т‰сті, тыѓыз шомбал болады, кейде оларда ќалдыќ таќтатастыќ саќталады. Олар негізінен мусковит, биотит, кварцтан т±рады. Таужыныста андалузит пен кордиерит жиі кездеседі, және олар кµбінесе таужынысќа порфиробластыќ ќ±рылым береді. Кейде таужыныста биотит пен мусковит те порфиробластар болып кездеседі. Таужыныстыњ арќауы слюда мен кварцтан т±рады.

Силлиманитті және кордиеритті далашпатты м‰йізтастарметапелиттер бойынша жоѓары температурада ќалыптасады. Олардыњ т‰сі ќара, ќара-с±р, бітімі тыѓыз шомбал, ќ±рылымы м‰йізтастыќ болады. Олар негізінен ортоклаз, плагиоклаз, кордиерит, силлиманиттен т±рады.

	Метабазиттік м‰йізтастар. Альбит-эпидотты м‰йізтастар ќара, жасыл-с±р,
±саќ	т‰йірлі	шомбал	таужыныс. Ќ±рылымы	микрогранобластыќ,

микролепидогранобластыќ, кµбінесе реликтілік - бастапќы таужыныстыњ бітім- ќ±рылымдыќ белгілері жаќсы саќталѓан. Негізгі минералдары актинолит, хлорит, эпидот, альбит, серицит. Олар граувактар, әксаздар, орта және негізгі эффузиялық пен пирокластыќ таужыныстар бойынша ќалыптасады.

Горнблендті м‰йізтастар тыѓыз ќара, жасылдау ќара т‰сті, орта плагиоклаз бен горнблендтен т±рады. Ќ±рылымы гранобластыќ, нематогранобластыќ, кейде реликтілік болады.

Пироксенді м‰йізтастар шомбал бітімді, ќара т‰сті наѓыз м‰йізтастар болып саналады. Олардыњ ќ±рылымы микрогранобластыќ, ќ±рамы плагиоклаз

56

бен пироксендік болады. Плагиоклаз негізді, кейде орта, ал пироксен диопсид не гиперстен болып келеді, кейде екі пироксен де бірге кездеседі. Б±л м‰йізтастарда кейде гроссуляр мен кордиерит кездеседі. Соњѓы минерал әксаз мен граувак бойынша ќалыптасќан м‰йізтастарѓа тән.

Метакарбонаттыќ м‰йізтастар. Мәрмәрлер аќтан ќара т‰ске дейін, әрт‰рлі рењді болып келеді. Жапсар-термалыќ метаморфизмніњ мәрмәрлері шомбал, реликтілі жолаќ бітімді, кейде тањдаќ, µрнекті де болып келеді. Ќ±рылымы гранобластыќ, гетеробластыќ, лепидогранобластыќ, нематогранобластыќ, пойкилобластыќ болады. Олардыњ ќ±рамы метаморфизмніњ температурасы мен бастапќы карбонатты таужыныстаѓы ќоспа минералдарѓа байланысты. Тµмен температура мәрмәрлері кальциттен, доломиттен т±рады, ќосымша тальк, серицит, мусковит, хлорит, актинолит, серпентин, тремолит, брусит, кварц кездеседі. Орта температуралы мәрмәрлер кальциттен, кейде доломиттен т±рады. Оларда гроссуляр, диопсид, кездесуі м‰мкін. Жоѓары температуралы мәрмәрлер тек кальцит ќ±рамды болады. Оларда периклаз, волластанит, форстерит кездесуі м‰мкін.

Скарноидтар сырттай да, минералдыќ ќ±рамы бойынша да скарндарѓа

±ќсас келеді. Олар гранаттан, пироксеннен, волластониттен, форстериттен т±рады. Т‰стері ќ±рамына ќарай әрќилы боп келеді, бітімі шомбал, ќ±рылымы гранобластыќ болады. Скарноидтардыњ метасоматоздыќ скарндардан айырмашылыѓы олар кремний-карбонатты және әксазды таужыныстардыњ жапсар-термалыќ µзгеруінен пайда болады. Сондыќтан оларѓа біркелкі гранобластыќ ќ±рылым, полиминералды ќ±рам тән. Скарноидтарда гранат гроссуляр, пироксен диопсид болып келеді.

12-ші дәріс. Аймақтық метаморфизм таужыныстары, олардың жіктемелері және петрографиялық сипаттамалары.

Аймақтық метаморфизм таужыныстары термодинамикалық жағдай және бастапқы таужыныстардың химиялық құрамы бойынша жіктеледі.

13-кестесі

Аймаќтыќ метаморфизм жыныстары

Метаморфизм	Метапелиттер	Метабазиттер	Метакарбона-	Метасилицит-
дәрежесі			толиттер	тер
	Филлиттер	Жасыл таќтастар	Мәрмәрлер	Кварциттер
тµмен	Порфироидтар	Порфиритоидтар	Силикатты-
			карбонатты
			таќтатастар
	Кристалдыќ	Эпидотты	Мәрмәрлер	Кварциттер
орташа	/слюдалы/	амфиболиттер	Силикатты-
	таќтатастар		карбонатты
			таќтатастар

57

13-кестесінің жалғасы

Метаморфизм

Метапелиттер

Метабазиттер

Метакарбона-

Метасилицит-

дәрежесі

толиттер

тер

Кристалдыќ

Амфиболиттер

Мәрмәрлер

Кварциттер

жоѓары

таќтатастар

Силикатты-

Гнейстер

карбонатты

Мигматиттер

таќтатастар

Ќышќыл

Негізді

Мәрмәрлер

Кварциттер

µте жоѓары

гранулиттер

гранулиттер

Силикатты-

карбонатты

таќтатастар

Жадеит-

Кµгілдір

Мәрмәрлер

Кварциттер

С4

глаукофан-

таќтатастар

Силикатты-

мусковитті

карбонатты

/серицитті/

таќтатастар

таќтатастар

Кианит-слюдалы

Кµгілдір

Мәрмәрлер

Кварциттер

С3

таќтатастар

таќтатастар

Силикатты-

карбонатты

таќтатастар

Кианитті гнейстер

Кианитті

Мәрмәрлер

Кварциттер

С2

амфиболиттер

Силикатты-

карбонатты

таќтатастар

С1

Эклогиттер

Метапелиттік

таужыныстар.

Филлиттер

сазтастар мен сыныќты–сазды

таужыныстардыњ

аймаќтыќ

метаморфизмніњ

тµмен

температур

жаѓдайында

µзгеруінен

ќалыптастады. Оларѓа

ж±ќа

таќтатастыќ,

б‰рме

таќтатастыќ

бітім,

майда

т‰йірлік

тән. Таќтатастыќ

беттері

жібек

тәрізді

жылтыр

келеді.

Ќ±рылымы

реликтілік,

микролепидобластыќ,

микрогранолепидобластыќ

болады.

Т‰сі с±рдан ќара

с±рѓа

дейін, кейде

жасылдау, ќоњырлау келеді. Филлиттер негізінен серицит пен кварцтан т±рады,

аздап хлорит, альбит, карбонаттар кездеседі.

Кристалды

таќтатастар

орта,

жоѓары

-

дәрежелі

метаморфизмде

ќалыптасады.

Олар кµбінесе ашыќ т‰сті таќтатасты

таужыныс

боп келеді.

Ќ±рылымы

орта-ірі

кристалдық, лепидобластыќ,

гранолепидобластыќ,

порфиробластыќ. Басты минералдары слюдалар - мусковит пен биотит, едәуір

шамада

кварц

кездеседі. Кристалдыќ

таќтатастарда

кордиерит, гранат

(альмандин), ставролит, андалузит, силлиманит сияќты минералдардыњ болуы

да тән.

Гнейстер

аймаќтыќ

метаморфизмніњ

жоѓары сатысында шµгінді,

де

магмалыќ та метапелиттердіњµзгеруінен пайда болады. Гнейстер негізінен

ашыќ т‰сті таужыныс, кейде с±р т‰рі де кездеседі. Олардыњ ењ басты минералы

далашпаттар болады. Олар микроклин мен олигоклаз, кейде андезин боп келеді.

Кварц кµбінесе гнейстерде

едәуір кездеседі.

Гнейстерде

фемалыќ минералдар

58

биотит, кейде горнбленд не пироксен болып келеді. Гнейстерде гранат (альмандин), ставролит, андалузит, силлиманит, кордиерит сияќты минералдар

да кездеседі.	Олардыњ бітімі	таќтастасты, шомбал, жолаќтық, кµздік,
қ±рылымы	гранобластыќ,	лепидогранобластыќ,	гетеробластыќ,

порфиробластыќ болады. Магмалыќ таужыныстар бойынша болѓан гнейстерді ортогнейстер деп, ал шµгінді таужыныстар бойыншаларды парагнейстер деп атайды.

Мигматиттер (грек. Мигма – ќоспа) ќ±рамы, ќ±рылысы жаѓынан к‰рделі келеді. Олар кварц-далашпатты оќшау агрегат пен метаморфтыќ субтраттан т±рады. Кварц-далашпатты агрегатты лейкосома дейді, ол ќ±рамы жаѓынан гранитке сәйкес келеді. Метаморфтыќ субстратты палеосома дейді, ол гнейс пен амфиболитке жаќын келеді.

Ќышќыл гранулиттер

метапелиттердіњ

аймаќтыќ

метаморфизмде

ењ

жоѓары

температурасында

ќалыптасады.

Сондыќтан

оларда

слюдалар,

амфиболдар кездеспейді. Ќышќыл гранулиттер негізінен ортоклаз, плагиоклаз

(олигоклаз,

андезин), кварцтан

т±рады.

Олардыњ ќ±рамында

аздап

гранат

(альмандин-пироп), гиперстен, диопсид, силлиманит, кордиерит те

кездеседі.

Ќышќыл

гранулиттер

ашыќ т,‰стішомбал,

кейде

жолаќтық

не

аздап

таќтатастық

бітімді

болады. Ќ±рылымы ±саќ

кристалдық

гранобластыќ,

гетеробластыќ. Оларда кварц кµбінесе табаќ пішіндес келеді.

Метабазиттік

таужыныстар.

Жасыл

таќтатастар

негізді

және

орта

эффузиялық

таужыныстар мен олардыњ

туфтарыныњ, әксаздар

мен

граувакк

ќ±рамды

сыныќты

таужыныстардыњ

тµмен

температурада

айма

метаморфизмінен ќалыптасады. Олардыњ бітімі

таќтатастыќ,

ќ±рылымы ±саќ

т‰йірліден ірі т‰йірліге дейін, реликтілік, гетеробластыќ, гранолепидобластыќ,

гранонематобластыќ,

фибробластыќ

болады.

Жасыл

таќтатастардыњ

басты

минералдары хлорит, актинолит, альбит, эпидот, серицит, кальцит болады.

Амфиболиттер

аймаќтыќ

метаморфизмніњ

орта

және

жоѓар

температуралыќ жаѓдайындаѓы негізді және орта магмалыќ таужыныстардыњ,

олардыњ

туфтарыныњ,

әксаздардыњ,

граувактардыњ

ќайта

кристалдануынан

пайда болады. Амфиболиттер негізінен плагиоклаз бен горнблендтен т±рады. Оларда горнбленд 35%-дан кем болмайды. Амфиболиттерде ќосымша минерал ретінде пироксендер, биотит, калишпат, гранат, кварц, эпидот кездеседі. Эпидотты амфиболиттер орта температурада ќалыптасады. Оларда плагиоклаз 10-30 нµмірлі болады. Жоѓары температуралы амфиболитте плагиоклаз андезин

боп	келеді.	Температура одан ары		жоѓарылаѓанда	амфиболитте ,гранат
пироксен пайда бола бастайды. Магмалыќ таужыныстар бойынша ќалыптасќан
т‰рін	ортоамфиболит, шµгінді		бойыншаны параамфиболит деп атайды.
Амфиболиттердіњ бітімі шомбал, жолаќтық, таќтастыќ, болады. Соњѓы т‰рін
амфиболиттік		таќтатастар	деп	атайды. Ќ±рылымы	орта	кристалдық,

гранобластыќ, гранонематобластыќ, нематобластыќ, порфиробластыќ, реликтілік боп келеді.

59

Негізді		гранулиттер метабазиттердіњ		аймаќтыќ		метаморфизмніњ		ењ
жоѓарѓы	температурасында µзгеруінен ќалыптасады. Олар					ќара т‰сті келеді,
ќ±рылымы гранобластыќ болады, негізді			плагиоклаз,		гиперстен,		диопсид,
гранаттан	т±рады. Гранулиттерге рутилдіњ			ќатысуы	да	тән. Бітімі	шомбал,

кейде жолаќтық келеді. Таужыныстыњ жолаќтыѓы кµбінесе ќалдыќтыќ боп келеді, кейде пироксен мен плагиоклаз жиынтыќтарыныњ метаморфтыќ сегрегациясынан да болуы м‰мкін.

Метакарбонатолиттік таужыныстар. Мәрмәрлар әктас пен доломититтіњ жапсар – термалыќ та, аймаќтыќ метаморфизмде де ќалыптасады. Олардыњ басты минералы кальцит пен доломит болады. Метаморфизмніњ ќарќынына ќарай мәрмәрлердіњ ќ±рылымы±саќ т‰йірлі гетеробластыќтан ірі т‰йірлі

гомеобластыќќа	дейін болады. Басќа	минералдардыњ ќатысуына ќарай
олардыњ	ќ±рылымы	нематогранобластыќ, фиброгранобластыќ,

лепидогранобластыќ, пойкилобластыќ болады. Мәрмәрлердіњ т‰сі кµбінесе аќ, аќшыл с±р келеді, кейде ќара с±р, ќара, ќызѓылт, кµгілдір де болады. Аймаќтыќ метаморфизм мәрмәрініњ бітімі таќтатастық, жолаќтық, кейде шомбал келеді.

Тµмен де, жоѓары да температуралы аймаќтыќ метаморфизм мәрмәрлері кальциттен де, доломиттен де т±рады. Мәрмәрлердіњ ќ±рамында бастапќы таужыныстаѓы ќоспаларѓа және метаморфизм температурасына байланысты кальций мен магнийдіњ әрт‰рлі силикаттары кездеседі. Тµмен температуралы кальцитті мәрмәрлерде серицит, мусковит, альбит, кварц, хлорит, актинолит, орта температуралыда – эпидот, гроссуляр, орта плагиоклаз, жоѓары температуралыда – негізді плагиоклаз, ортоклаз, волластанит кездеседі. Тµмен температуралы доломитті мәрмәрлерде ,тальксерпентин, кварц, орта температуралыда тремолит, диопсид, жоѓары температуралыда - форстерит кездеседі.

Егер карбонатты таужыныстарда кремнезем мен сазды минералдар кµп

болатын	болса, онда			аймаќтыќ			метаморфизмде		карбонатты-силикатты
таќтатастар пайда болады.
Метасилициттік			таужыныстар.			Кварциттер		аймаќтыќ	және термалыќ
метаморфизмде			кварцты		кластолиттер			мен	, хемогендікбиогендік
силициттердіњ µзгеруінен пайда болады. Олардыњ басты									минералы		кварц
болады.	Кварциттерде			әрт‰рлі			силикаттар, тотыќтар,		фосфаттар,т.б.
минералдар кездеседі. Олардыњ ќатысуы бастапќы кремнийлі таужыныстардыњ
ќ±рамы мен метаморфизм дәрежесіне байланысты.
Тµмен		температурасында				серицит, хлорит,		актинолит,		хлоритоид,
карбонаттар; орталыда биотит, мусковит, эпидот, горнбленд, графит, андалузит,
ставролит; жоѓарыда моноклиндік пироксендер, микроклин,									альмандин;		µте
жоѓарысында		кордиерит,		ортоклаз,		моноклиндік,		ромбылыќ		пироксендер,
силлиманит кездеседі.
Кварциттер әрт‰рлі т‰сті келеді: аќ,							с‰р, ќара (графит,		магнетит, кµмір
текті заттардан), ќоњыр, ќызѓылт (темір							тотыќтарынан), кµгілдір (апатиттен),

60

жасыл (хлорит, актинолиттен). Бітімі шомбал, жолаќтық, таќтатастық келеді. Соњѓы бітімді т‰рін кварцитті таќтатас деп те атайды.

Кварциттер ±саќ т‰йірліден ірі т‰йірліге дейін болады. Олардыњ т‰йірлігі метаморфизмніњ дәрежесі µскен сайын ‰лкейіп отырады. Ќ±рылымы гранобластыќ, лепидогранобластыќ, нематогранобластыќ болады.

Жоѓары ќысым таужыныстары. Жоѓары ќысым жаѓдайында жоѓарыда айтылѓандай таќтатастар, гнейстер, амфиболиттер ќалыптасады. Олардыњ орта ќысым таужыныстарынан айырмашылыѓы- ќ±рамында жоѓары ќысымѓа тән жадеит, лавсонит, глаукофан, кианит сияќты минералдар кездеседі.

Эклогиттер кристалл т‰йірлі шомбал таужыныс. Олар негізінен моноклиндік пироксен омфациттен және альмандин– пироп ќатарлы гранатан

т±рады.	Таужыныста	аздап рутил, кианит, кварц, ромбылыќ		пироксен,
далашпатар кездеседі.		Ќ±рылымы	гранобластыќ, порфиробластыќ,	µзгерген
т‰рінікі	пойкилопорфиробластыќ		болады. Эклогиттер жоѓары	ќысымда,

жоѓары, µте жоѓары температурада метабазиттер бойынша ќалыптасады. Эклогиттер мантиядан кµтеріліп шыќќан зат болуы да ыќтимал. Эклогиттердіњ кейбір т‰рлері магмалыќ жолмен де ќалыптасуы м‰мкін.

Негізгі әдебиеттер: 2 [128-167] Ќосымша әдебиеттер: 6 [49-92] Баќылау с±раќтар:

1Катаклазиттер?

2Тектоникалыќ брекчиялар?

3Аймаќтыќ метаморфизм?

4Катаклаздыќ ќ±рылымдардыњ т‰рлері ќандай?

5Жапсар-термалыќ метаморфизм?

14-ші дәріс. Метасоматоз, оныњ т‰рлері және метасоматиттер петрографиялыќ сипаттамалары.

Метасоматоз процестері. Метасоматоз процесініњ т‰рлері әрт‰рлі белгілер бойынша ж‰йеленеді:

- химиялыќ компоненттердіњ таралу ерекшілігі : абойынш) инфильтрациялыќ және б) диффузиялыќ метасоматоз;

-процестіњ химиялыќ ќ±рамы бойынша: а) сілтілі метасоматоз; б) кальций- магний-темірлі метасоматоз; в) кремнийлі метасоматоз; г) фторлы

	метасоматоз;	д) хлорлы	метасоматоз; е) карбонатты метасоматоз,					т.б.
	метасоматоздыњ т‰рлері бар;
-	интрузивтіњ	ќалыптасуына		ќараѓанда	метасоматоздыњ		болу		уаќы
	бойынша: а)	магмалыќ	кезењ	метасоматозы; б) постмагмалыќ				кезењ
	метасоматозы.
-	интрузивке	ќараѓанда	метасоматоздыњ		орын	алуы	:	бойынша)
	автометасоматоз; б) жапсарлыќ			метасоматоз;	в) белгілі	байланыссыз
	метасоматоз.
- даму аумаѓы бойынша: а) аймаќтыќ метасоматоз; б) шенеулік метасоматоз.

61

Метасоматтитердіњ	ерекшіліктері. Метасоматиттер		әрќилы	денелер
ќ±райды. Олардыњ	пішіні	метаморфталатын	таужыныстардыњ		жат

жаѓдайына, олардыњ тектоникалыќ к‰йіне және термалыќ ерітінділердіњ таралу ерекшіліктеріне байланысты. Метасоматиттерге андрадит-гроссуляр ќатарлы гранаттар, геденбергит-диопсид ќатарлы пироксендер және топаз, турмалин, корунд, диаспор, алунит, флюорит, пирофилит, брейнирит, анкерит, т.б. минералдар тән.

Метасоматиттердіњ бітімдері тандаќдық, жолаќтық, ќ±рылымдары әрќилы т‰йірлік. Метасоматиттер кµбінесе бір не аз минералды болып . келе Метасоматиттерде псевдоморфозалар жиі кездеседі. Метасоматитті денелер

белдем	ќ±рылысты		болады. Ол		термалыќ		ерітінділердіњ			ќоршаѓан
таужыныспен әрекеттесіп таралу баѓыты бойынша ќ±рамыныњµзгеруіне
ерітіндініњ		температурасыныњ			т‰суіне		ќарап	оныњ		сілтілігі
ќышќылдыѓыныњ µзгеруіне және химиялыќ компоненттердіњ жылжымалыѓына
байланысты.
Метасоматиттердіњ			жіктемесі			және	олардыњпетрографиялыќ
сипаттамалары.		Метасоматиттер		процестіњ кезењі мен				сатысы		бойынша
ж‰йеленді.
I. Магмалыќ кезењ: 1) метагранитоидтар, 2) метасиенитоидтар (фениттер
мен твейтозиттер), 3) магнийлі скарндар, 4) флогопитті таужыныстар.
II. Постмагмалыќ кезењ: а) алѓашќы сілтілі саты: 1) магнийлі скарндар, 2)
кальцийлі скарндар, 3) калишпатиттер, 4) альбититтер;							б) ќышќылды саты:			1)
кварц-далашпатты метасоматиттер, 2)					грейзендер, 3) пропилиттер,				4) туынды
кварциттер, 5) серпентиниттер; в) кейінгі						сілтілі	саты: 1) гумбеиттер, 2)
аргиллизиттер, 3) эйситтер. Тµменде олардыњ практикалыќ мањызды т‰рлері
ќарастырылады.
Скарндар		кальций-магний-темір			силикаттары		мен алюмосиликаттардан
т±рады. Олар		магматогендік			ерітінділердіњ		әсерінен		карбонат
алюмосиликат		таужыныстардыњ		арасында		болатын	реакциялыќ		әрекеттерден

пайда болады. Олардыњ ішінен ќ±рамы бойынша магнийлі және кальцийлі скарндар бµлінеді.

Магнийлі	скарндар. М±ндай скарндар магнийлі карбонат таужыныстар
(доломит, не	магнезит) мен магманыњ не алюмосиликат таужыныстардыњ
жапсарында	ќалыптасады.		Олардыњ ішінен		ќалыптасу		кезењіне ќарай
магмалыќ және постмагмалыќ скарндар бµлінеді. Магнийлі скарндар негізінен
магмалыќ кезењде граниттену процесімен ќатар ќалыптасады.
Магмалыќ кезењніњ магнийлі скарндары. Жер бетіне жаќын субвулкандыќ
жаѓдайдан	басќа	әрт‰рлі		терењдікте	ќалыптасады. Олар		граниттенуді
тудыратын	ерітінділердіњ		не	кристалданып		жатќан	магмадан	шыѓа
ерітінділердіњ	доломититтермен			әрекет	жасауынан		пайда . боладыБ±
ерітінділермен доломитке Si, Al, Fe				әкелінеді, ал доломититтен СО2, аздап Mg
мен Са әкетілінеді. Магмалыќ кезењніњ магнийлі скарндары негізінен650-8500

аралыѓында ќалыптасады.

62

Постмагмалыќ магнийлі скарндардыњ ќалыптасуы ‰лкен терењдікте ѓана

жалѓаса	береді. Себебі тек	осындай жаѓдайда ѓана магний салѓырт к‰йде
болады.	М±нда алюминий мен кремний ерітіндімен келмейді. Доломит пен
алюмосиликатты таужыныс		арасында тарайтын ерітінді олардыњµзара әрекет

жасауына себеп болады. Осыныњ салдарынан кремний доломитит жаќќа, ал кальций мен магний алюмосиликатты таужыныс жаќќа ќарай жылжиды. Егер іркілме ерітінді болса, онда биметасоматоздыќ диффузиялыќ скарндар пайда болады. Егер ерітінді доломитит пен алюмосиликатты таужыныстарды жарып µтетін жарыќшалар арќылы жылжитын болса, онда компоненттер әжептәуір

ќашыќтыќќа		таралады.	Осыныњ	нәтижесінде		жапсар-инфильтрациялыќ
скарндар	ќалыптасады.		Постмагмалыќ		магнийлі	скарндар450-6000 С
аралыѓында ќалыптасады.
Кальцийлі		скарндар интрузив		жапсарыныњ		арасында постмагмалыќ
алѓашќы	сілтілі	ерітінділердіњ әсерінен			ќалыптасады. Б±л скарндар жоѓары

температуралы кальций-темірлі силикаттар мен алюмосиликаттардан т±рады. Олардыњ басты минералдары диопсид-геденбергит ќатарлы пироксендер мен гроссуляр-андрадит ќатарлы гранат болып келеді. Кальцийлі скарндар тегі бойынша негізінен биметасоматоздыќ болады, сондыќтан олар СаО-ныњ карбонатты таужыныстан, ал Al2О3, SiО2, FeО алюмосиликатты таужыныстан бір-біріне ќарама-ќарсы диффузиялыќ жылжуынан ќалыптасады. Карбонатты таужыныс бойынша пайда болѓанды экзоскарн, ал алюмосиликат таужыныс бойынша пайда болѓанды эндоскарн дейді. Кальцийлі скарндар мынадай температурада ќалыптасады: пироксен-гранат-волластониті -550-7500С, гранатэпидотты - 450-5000С, пироксен-эпидотты - 350-4500С.

Грейзендер с±рѓылт аќ, аќшыл с‰р т‰сті ірі-орта т‰йірлі шомбал таужыныстар. Олар негізінен кварц пен мусковиттен не литийлі слюдадан (цвиттер) т±рады. Б±лардан басќа грейзендерде топаз, турмалин, апатит, флюорит, касситерит, вольфрамит, молибденит кездеседі. Олардыњ ќ±рылымы лепидогранобластыќ, гранобластыќ, кейде нематогранобластыќ болады. Грейзендер орташа терењдіктерде(1,5-3 км), негізінен граниттіњ автометасоматоздыќ µзгерісінде ќалыптасады. М±нда жоѓары температуралы (300-5000) пневматоит-гидротермалыќ ерітінділермен Si, P, S, F, Cl, CО2, Sn,

W, Mo келіп, Ca, Mg, Fe, Na, аздап Al мен K кетеді. Грейзендер кейде гранит интрузиясыныњ айналасында жапсарлыќ метасоматозда аркоздыќ кластолиттер мен сазды таужыныстар бойынша да пайда болады.

Туынды кварциттер ашыќ т‰сті (с±рлау аќ, ашыќ ќызѓылт, кейде ашыќ с±р) ±саќ, майда т‰йірлі жыныс. Бітімі шомбал, тањдаќтық, жолаќтық, кейде кеуекті келеді. Туынды кварциттер негізінен кварц пен серициттен т±рады.

Оларѓа корунд,	андалузит, диаспор, алунит, пирофиллит, каолинит		те тән.
Ќ±рылымы	микрогранобластыќ,	микролепидогранобластыќ,	кµбінесе

гетеробластыќ, порфиробластыќ, реликтілік болады.

Туынды кварциттер ќышќыл және орта вулканизм дамыѓан аудандарда тараѓан, кейде субвулкандыќ интрузиялардыњ да жапсарларында кездеседі.

63

Туынды кварциттердіњ ќалыптасуы поствулкандыќ газогидротермалармен байланысты. Ерітінділермен F, Cl, B, P, H2S, SO2 , SO3, CO2 келіп, Ca, Mg, Fe,

Na, аздап Al, K кетеді.

Пропилиттер жасыл, ќою жасыл т‰сті ±саќ т‰йірлі таужыныс. Ќ±рылымы кристаллобластыќ, кейде реликтілік болады. Олар негізінен орта және негізді

вулканиттер	мен	гипабиссал	плутониттер	бойынша . Бдамидысты
минералдары	альбит,	хлорит, кальцит, пирит, эпидот, адуляр, серицит,
актинолит, пренит, цеолиттер. Пропилиттерде, әсіресе субвулкандыќ фацияда,
әрдайым	бастапќы	таужыныс	минералдарыныњ	ќалдыќтары	.кездесе
Пропилиттену процесініњ химиялыќ ерекшілігі мынада: к‰шті негіздерді әлсіз
негіздер алмастырып,		олар мына ретте кетеді: калий-магний-кальций-темір-
натрий. Ішкі белдемдерге кремний келеді.

Серпентиниттер шомбал, таќтастаты таужыныстар. Т‰сі сарѓыш жасылдан жасылдау ќараѓа дейін. Кейде жылан терісіне±ќсас тандаќ т‰сті келеді. Серпентиниттер ультрабазиттер бойынша метаморфтыќ, метасоматоз жолымен де дамиды. Ультрабазиттердіњ метаморфтыќ серпентинденуінде магний, темір, кремний салѓырт болады. Осыныњ салдарынан б±л процесте

таужыныстыњ кµлемі ±лѓаяды.
Метасоматоздыќ	серпентиндену	жарыќша	бойларымен .ж‰Олреді

изохорлыќ процесс боп табылады. М±ндай серпентинденуде компоненттердіњ 30%-дайы кетеді. Осындай процесте ќоршаѓан таужыныстар кварцтануѓа

±шырайды. Метасоматоздыќ серпентиндену тµмен температурада(4000С тµмен), су ерітіндісі мол келгенде болады. Серпентиниттерде магнетит, брусит,

хлорит, тальк, тремолит, магнезит		және	оливинніњ, пироксенніњ,
хромшпинелидтердіњ ж±рнаќтары кездеседі.
Березиттердіњ	ќалыптасуы	негізінен	гранитоидтардыњ

интрузияларымен, олардыњ желілерімен байланысты. Олардыњ пішіні негізінен жарылымдар мен жарыќшалардыњ орналасуына байланысты. Березиттер кварцтан, серициттен, карбонаттан (анкерит), пириттен т±рады. Олардыњ сырт жаѓын березиттенген таужыныстар ќ±райды. Б±ларѓа реликтілік ќ±рылым мен бітімдер және псефдоморфоза ќ±рылысы .тәнБерезиттердіњ µзініњ бітімі шомбал, ќ±рылымы микрогранолепидобластыќ, микролепидогранобластыќ болады.

Березиттену процесінде магний кетеді, оныњ мµлшері шет белдемнен ішке ќарай азаяды. Кальций мен кµмір ќышќылы ішкі белдемнен аралыќ белдемге келеді. Березиттену белдеміне калий келеді, ал натрий одан кетеді. Кремний ішкі белдемге келеді, ал аралыќ белдемнен кейде кетеді. Алюминий мен

титанныњ	мµлшері µте		аз µзгереді. Березиттіњ	ќалыптасу температурасы250-
3300С, рН 3,5-5,5.
Листвениттер		негізінен ультрабазиттер бойынша дамиды. Олар кварц пен
карбонаттан т±рады,			аздап серицит немесе фуксит		болады. Лиственит
денелердіњ	сырт	жаѓын листвениттенген		таужыныстар, ал	іш жаѓын желі

ќ±райды. Листвениттенген ультрабазиттер серпентиннен, хлориттен, тальктен,

64