ShPORY_EDEBIYaT_gosy_-_kopia

24 ХХ йөзнең 20-30 ел драматургиясе. Ш. Камал, Ф. Бурнаш, Т. Гыйззәт әсәр-конфликт үзенчәлеге, сыйнфилык принцибының чагылышы. Төп темалар булып авыл хуҗалыгын коллективлаштыру, илне социаль индустр-ру өчен алып барган көрәше,1нче 5еллыклар чорындагы героик хезмәте торды. Монда Ш.Камалның “Козгыннар оясында”, “Таулар”, “Томан асты” сугыш алды еллары. Н.Исәнбәтнең иҗаты активлашып китә. Ф. Бурнашның драматургиясендә эшчәнлеге. “Таһир-Зөһрә” трагедиясе.(1898-1946) Ф.Бурнашның иҗат юлындагы 1нче адымнары аның “Мөхәммәдия” мәд-дә уку дәверенә туры килә.Ф. Б. 1914 рус драматургы С. Найденов-ң “Ванюшин балалары” пьесасын тәрҗемә итә, көнчыгыш Ф. Бәд-ка килеп керүе 1нче бөтендөнья сугышы елларына туры килә.1нче драмаларындагы тормышы пассив күзәтүчеләр интим кичерешләр эчендә җан чигүчеләр хәзер инде үз урыннарын яңа геройларга бирәләр.Халыкның гомумиләштергән образын сурәтләү ягыннан да “Хөсәен мирза”20нче еллар драматургиясенә яңалык алып килде.Аның экспозициясеннән башлап финалына кадәр хал-ның фаҗигале язмышы чагыла.Ф.Б. “Шәмсия” исемле романтик драмасында революцион аскетизм идеяләре тәэсирендә яза. Кызыл партизан Габбас күңелендә мулла кызы Шәмсиягә булган мәхәббәте һ. сыйнфый бурыч тойгылары үзара бәрелешә.Русчадан файдаланып язылган “Оҗмах кошы” исемле пьсасында аерым шигъри әсәрләрендә авторның күңел төшенкелеген билгеләргә мөмкин. “Камали карт” комедиясе тат.дәүләт театрында 1925 ел. уйнала.Драматург яңалык һ. искелек көрәшен алып сатирик һ. уңай башлангычларның тирән эчле бәйләнешен тормыш диалектикасы таләп иткәнчә күрсәтергә омтыла. Ф.Б. “Адашкан кыз” пьесасында күререгә мөмкин.Ул гражданнар сугышы темасына багышланган.”Илһам”комедиясе драматургның сәнгатчә алымнарын төрләндерә һ камилләштерә баруы тур-да сөйли. Автор көлүенең җиңел мордан сарказмга кадәр булган төрле төсләрен куллана.Ул әд-т һ сәнг-ң тормыш б-н бәйләнеш проблемасын җитди итеп күргән 1нче пьеса. 30нчы елларда тат.драм-дә авыл темасы үзәктә тора.Ф.Б. аңа “Олы юл б-н” 1929 исемле пьесасын багышлый. Колхозлашу тематикасына авыл кешеләренә Ф.Б. тагын 3 пьесасын багышлый:”хат”1934, “кызыл чәчәк”1939 балалар ө-н шигырь б-н иҗат ителгән “Ялгыз Ярулла”1940. Социалистик хезмәт-ң кешеләрне яңартуы проблемасы. “касса” пьесасында үзәктә тора. Ул 22сәхнә әсәре калдыра,30 поэмаһ.б. “Таһир һәм Зөһрә” трагик әсәрнең классик схемаларына туры китереп жанр-ң бөтен үзенчәл-н үз эченә алып эшләнгән.Ул драматург 1нче трагедия дип саналырга хаклы. Әсәрнең экспозициясендә без төп геройларның үзара мөнәсәббәтләрен, Зөһрәне яшерен яратучы гарәпнең арага керүен мәкерлеген күрәбез. Тиздән ханга яшләрнең үзара яратышулары мәглүм була һ. булачак фаҗига чишеп булмастай төенләнеш тудыра:1якта шәхес иреген, саф мәхәббәтне яклаучы, гомергә бергә булырга бергә булырга теләгән Таһир б-н Зөһрә,2нче якта власть яратучы үз сүзле деспот тигезлек ирек төшенчәләрен теләсәи ничек таптап үтүче хан б-н аның якыннары Мәхәббәт темасы патриотизм хисе б-н үрелеп китә. Гөлстан дәүләтнен сурәтләү аша Алла ... хан җирендәге тигезсезлек, гаделсезлек күрсәтелә.Таһир Зөһрәнең туй вакытында урлап китәргәомтыла,моны күтәрә алмыйча Зөһрәнең йөрәге тибүдән туктый яшерен ярату хисе б-н яшәүне Таһир мәхәббәте хакында хан власте б-н үтеп чыга алмаслык каршылыкка керә һ. һәлак була.Трагедиядә реализм һ. романтизм элементлары кушылып киткән.”Таһир Зөһрә”дә шәхеснең саф мәхәббәткә, бәхеткә хокукы барлыгын раслау төп тема итеп алына.Әсәср хан кызы Зөһрәнең Таһирны яратуы ә вәзир улының битарафлылыгы т-дагы хәбәр б-н башлана.Ул егеткә хат язып 1нче булып мәхәббәтен белдерә. Зөһрә әсәр башында ук нык рухлы, үз сүзендә тора торган мәхәббәте хакына теләсә нинди адымнар ясарга,сарай рәхәтлекләреннән ваз кичәргә әзер булуын күрсәтә.Таһир исә үзен түбән катлам кешесе буларак Зөһрәгә тиң түгел дип саный мәхәббәтеннән баш тартырга да дип уйлый. Таһир әсәрдә мәхәббәт хисендә янучы,аның ө-н утны-суны кичәргә әзер егет һ. туган ил азатлыгы ө-н күп батырлыелар күрсәткән сугышчы буларак күрсәтелә.Яшьләр бәхетенә алар алып килгән уңай идеалларга каршы төшүче кара көч итеп хан власте сурәтләнә.1нче карашка фаҗига Зөһрәне яшертен яратучы ш.ө-н астыртын һ. мәкерле эш йөртүче гарәпкә бәйле күренә. Ахыр чиктә Т. Б-н З. Хан власте аның тәртипләре корыган таш стенага бәрелеп юкка чыгалар. Шулай итеп Ф.Б. трагедиядә һәр төр явызлыкка кискен каршы чыгып кеше шәһеснең олылыгын мәхәббәткә бәхеткә тигезлеккә хокукы барлыгын гуманистик карашның көчен җиңеп чыгачагын раслады. Т.Гыйззәт гомуми күзәтү “Изге амәнәт” 1895.Әгерҗе р-ны Барҗы-Омга ав-да ярлы крестьян гаиләсендә туа.8ел җәдид мәдр-дә укый,үзлегеннән күп укый шиг-ләр яза,бәетләр чыгараа.Чирек гасыр буе театрда актер булып эшләү дәверендә истә калырдай сәхнә образлары иҗат итә. Әдәбихезмәтләре, сәхнә әсәрләре б-н данлыклы.Аны драматург итеп таныткан беренче әсәре “Талир тәңкә”30 бу әсәрен үзгәртеп эшли. Исемен “Чаткылар” дип үзгәртә. 1923”Каһәрле мөһер”,1925”Наемщик” яза.Т.Г. язучылык каләме чорның актуаль проблемаларына җәмгыяттәге үзгәрешләргә үтә сизгер булуы б-н характерлы. “Бишбүләк” музыкаль драмасында авыл халкының граҗданнар сугышында ничек катнашуы гәүдәләнә.”Бишбүләк”тән соң Т.Г. “Ташкыннар” драмасын, соңыннан трилогия итеп үстерә.(1 “Шомлы көннәр”, 2 “Дауллы көннәр”, 3 “Данлы көннәр”).Трилогиянең идеясе Биктимер гаиләсенең язмышы һ көрәше аша аяыла. Биктимер образында ярлы татар крест-ның тулы бер тибы гәүдәләнә. Автор күренештән күренешкә, пәрдәдән пәрдәгә Биктимернең ан ягы үсүсен тирән уйланулар аша үзенең сыйнфый хәлен аңлау дәрәҗәсенә үсү процессын эзлекле рәвештә күрсәтә. “Изге амәнәт” драмасы ил алдында үзләренң бурычларын намус б-н үтәгән батыр партизаннарның вөҗдан сафлыгын илгә мәхәббәтен һәм аның оккупантларга каршы рәхимсез көрәшләрен гәүдәләндерә.Баш герое крт шахтер Гыйният. Ул Ватан ө-н аңлы рәвештә үлемгә бара һәм йөзләрчә фашистларны алар төзеттергән шахтаны юкка чыгара үзе дә һәлак була Гыйният гистапо кулында чакта үзенең эшләгән эшләрен, үткән юлын күздзән кичерә һәм юкаа яшәмәгәненә,дошманга каршы көченнән килгәннең барысында эшләвенә шатлана.Палачлар аны никадәр интектерсәләр дә Ваиан тапшырган изге амәнәтне дошман кулына бирми Әбүзәр һ. Асия фашистның тугрылыклы ярдәмчеләренә әбереләләр.Әбүзәр сатлыкҗан Гыйният картта кала. Тема сугыш.Проблематынычлык өчен көрәш.Идея Гыйниятнен патриотлыгы, патриотизм.

25. К. Тинчурин – комедияләр остасы. “Сүнгән йолдызлар драмасының проблематикасы, сәнгатчә эшләнеше, сәхнә язмышы. 1906 елда митингтан соң '"Мөхәммәдия" мәдрәсәсен ташлап китә. "Сәяр" труппасына артист булып эшкә керә, бөтен гомерен театрга багышлый. 1906 елда "Маназара" (бәхәс) дигән 1нче песасын яза. Ел саен диярлек 1-2 пьеса яза. 1910 елда "Хәләл кәсеп", "Шомлы адым", "Беренче чәчәкләр", "Йосыф-Зөләйха" һ.б. "Беренче чәчәкләр"-татар демократиясенең иң кара еллары. Реакция бара. Әсәрдәдә татар яшьләренең шушы реакция б/н тартышы. 2нче конфликт – татар җәмгыятенең үз эчендәге каршылыклары. Песалары – “Зәңгәр шәл”, “Җилкәнсезләр”, “Сакла, шартламасын!”, “Американ”, “Сүнгән Йолдызлар”. Боларда ил һәм халык язмышы, мәхәббәт һәм фаҗигале киләчәк, сугыш вакытындагыгы авыр тормыш кебек темалар күтәрелә. К.Тинчурин шушы әсәрләре аркылы халыкның уй-теләкләрен, өмет хыялларын, киләчәген һәм милли мәдәният язмышын чагылдыра. “Сүнгән йолдызлар” трагизм һәм драма элементлары үзара кушылып киткән бу әсәрнең үзәгендә кеше шәхесе, аның язмышы, бәхеткә хокукы мәсәләләре тора. Автор Сәрвәр б/н Исмәгыйл арасындагыгы мәхәббәт һәм аның фаҗигале язмышын тасвирлый. Бу яшь пар – авылның иң якты йолдызлары. Әмма 2се дә авыр язмышлы, ятим балар: Сәрвәр әбисендә торса, Исмәгыйл байга эшләп көн итә. 2 яшь кеше 1-1сен өзелеп ярата. Автор шушы матур мәхәббәтне сурәләү белән беррәттән Исмәгыйлнең күргән төше аша алда һәм тиздән булачак фаҗига турында искәртеп куя. Төш аҗдаһа сыман 1 әйбернең сызгырып бөтен йолдызлары сүндерүеннән гыйбарәт була. Алда без аҗдаханың сугыш икәнлегенә төшенәбез. Илдә сугыш башлана. Исмәгыйлгә сугышка барырга кагәз китерәләр. Сәрвәр 2 юл чатында. Фәрхи аны Надирга димли, ә тәрбияче әбисе үз юлын үзе сайларга куша. Ул гомерен Исмәгыл белән бәйләргә карар кыла. Әмма әлеге мәхәббәткә аяусыз сугыш яный. Бигрәк тә Сәрвәр кайгыра, сөйгән яры сугышка китәчәк, ә әйләнеп кайтуы билгесез һәм бу уйлар Исмәгйлне ничек тә сугыштан алып калу теләге белән тәмамлана. Сәрвәр авылның данлыклы имче хатыныннан дару алып, сөйгәннең колагына сала, нәтиҗәдә кадерлесен үз куллары белән һәлак итә һәм шушы кайгыдан ул юләрләнә. Әсәрдә гарип Надир да үз бәхетен эзли. Бөкре, табигать тарафыннан кимсетелгән булуына карамастан ул да кеше бит,аның күңеле матур. Әмма Сәрвәр Надирны бары тик кызгана гына. Сәрвәр үлә һәм Надир моны авыр кичерә. “Ходай синең җаныңны алып, актык йолдызымны сүндерде, ди ул. Һәм протестын үзенең үлеме белән белдерә. Шулай итеп йолдызлар 1- 1 рәм сүнә тора һәм әле күп йолдызлар сүнәсе, чөнки аҗдаһа сугыш дәвам итә. К.Т. бу әсәрендә матурлык белән фаҗигане бергә үреп бару аша мәхәббәткә соклану һәм аны җимерүче кара көчләргә нәфрәт уята.

26. Бөек ватан сугышы чоры әдәбияте. БВСее язылган хикәя, очерк, повесть, публицистик мәкаләләрдә бу авыр чорның әһ-ле темасы күтәрелде. Язучылар 1 нче бурыч итеп тормышчан вакыйгаларда кешенең батырлыгын сурәтләүне куя. Г.Әпсәләмов әс-дә тыныч хәзмәттән сугышка килгән гади авыл кешесенең матур сыйфатларын ала. "Ватан улы" (1941) исемле хикәя очучы Моратов үзенең истребителе б/н дошман бомбардир тар-мар итә. "Үлемнән көчлерәк" хикәясе диңгезче Искәндәр иптәшләренең чигенүен каплап ялгыз килеш күпсанлы дошманны тоткарлый. Соңгы патроны б/н дошманны үтерә, штык б/н приклад б/н сугыша. Ахырдан фашистны эләктереп, кыядан сикерә. "Алтын йолдыз", "Газинур" роман-да халыкта җиңүгә ышаныч сүнми. И.Гази "Алар өчәү иде" хикәясе бу ышанычны лейтенант Сөләймановның эчке монологы уйлануларында көчле һәм лирик тонда бирә. Еракта калган,авылы, өйгә кайту, киләчәк тур-да уйлый. Фашист тылында үтеп кереп, күперне шартлаталар. Ф.Кәрим көчле прозаик булуын күрсәтә: "Разведчик язмалары", "Язгы кичтә", Г.Кутуйның "Без сталингрдчылар", "Сагыну" нәсерләре популяр була. 1941-1943ее күпчелек очерларны сугыш чорының документаль көндәлеген сурәтләгән әс-ләр дип бәяләргә мөмкин. А.Шамов "Җыр тавышы", "Нәфрәт көче", "Ике дус" очерклары шундыйлардан. К.Нәҗми "Тупчы Сөләйман", "Таныш урын" хикәясе күпсанлы публицистик мәкалә һәм очеркларда совет халкының героик көрәше б/н горурлана, фашизмга көчле нәфрәт чагылды. К.Нәҗминең сугыш ел-да язган публицистик мәкаләләренә һәм очеркларына тарихилык сыйфатлары хас. БВСее поэзиясенә халыкчанлык, югары патриотизм, яктылык һәм романтик дәртлелек хас. Сугыш чоры поэзиясенең сурәтләү обьекты да үзгәрде. Төп конфликт булып яктылык һәм караңгылык, яшәү һәм үлем арасы, фашизм һәм социализм көчләре ара-дагы каршылык күтәрелде.Анттемасы М.Җәлил "Тупчы анты", Ф.Кәрим "Ант". Изге көрәшкә китүче кешенең саубуллашу хисләре сурәтләү Ш.Маннур "Саубуллашу җыры", Г.Кутуй "Озату җыры", Ә.Исхак "Озату" һ.б. 1942-1943ее поэзиясендә фронт вакыйгаларын, төрле хәлләрне сурәтләү киң колач ала. Ә.Фәйзи "Алдыбызда, дуслар, биеклек" лирик шиг-дә биеклек ө/н барган кызу сугыш эпизодын төсмерләргә мөмкин. Ләкин күп өлеше сугышчының кичерешләренә бирелгән. Г.Хуҗи фоны конкретлаштырырга, конкрет детальләр б/н предметлаштырырга, героенконкрет ситуация эченә куярга омтыла. 1943е җиңүгә багыш-ган шиг-р күп. "Без җиңгәч" азатлык шатлыгы ал таң килеп җиткән саен җирнең яктыруы аша сурәтләнә. Күпчелек поэмаларда совет кешесенең фронттагы батырлыгын сурәтләүгә багышланган: М.Җәлил "Вәхшәт", "Ант бәйрәме", Ф.Кәрим "Үлем уены", "Тимер һәм тимерче". Сугыш чоры авыр б/са да, әд-т халыкнын патриотизмын чагылдыра. Язучылар иң элек героик хар-га игьтибар итәләр. Бу төп обьект була. Татар язучылары үз иҗатын "Ватанны саклаучылар" темасына багышладылар. Газетада чыккан шиг-р лозунг шиг-ре булып торалар. Татар прозасының төп герое гади кеше. Шагыйрьләр һәрвакыт алгы сафта булалар: А.Алиш, Г.Кутуй, М.Җәлил. Ф.Кәрим. Язучы-ң күпчелеге сугышның 1нче көненнән үк фронтка китәләр. Сугыш вакытында төрле фронтларда 16 төрле газета чыга. А.Шамов, Ә.Фәйзи, Р.Ишморат, А.Расих, И.Гази, Г.Әпсәләмов-актив хәбәрчеләр була. Иң күп иҗат иткән жанрларның берсе-баллада-романтик образларга бай. М.Җәлил "Сандугач һәм чишмә", "Кызыл ромашка", Ф.Кәрим "Тимер һәм тимерче",

27. Ф.Кәрим – шагыйрь, прозаик, драматург. “Разведчик язмалары” әсәренә анализ.20-30 нчы еллар иҗаты: - 20 нче еллар уртасында шигърияткә килеп, яңа тормышка, яшьләргә, хезмәткә дан җырлау; комсомол рухы алып килү; - төрле вакыйгаларга мөнәсәбәтен шигырь аша белдерү, укучыга ниндидер хәбәр җиткерү формасында язу; - көрәш дәрте белән мавыгу декларатив сөйләүгә, коры риторикага, яңа формалар белән мавыгуга китерү; образлылык кимү, сурәт чаралары ярлылану (“Безнең һәйкәл”, “Закон”); - 30 нчы елларда шигъри осталыгы, әдәби зәвыгы үсү, киңәю; шигырьләрендә лирик җылылык, мөлаемлык, табигыйлек арту (“Зәйтүнә”, “Беренче бала”, “Кемгә сөйлим серләремне”); - бу чор иҗатының төп тема-мотивлары: социалистик хезмәт, бәхетле киләчәк, совет кешесенең гуманистик сыйфатлары (“Җиденче мич”, “Тавышлы таң”); илне саклау (“Чайка башыңны”, “Пулеметчы”, “Аникин”). Тоткынлык чоры иҗаты (1938-1941): - әсәрләрендә тоткынлыкның ачы газабы, рәнҗетелү хисләре өстенлек итү (“Я көн генә була, я төн генә...”); - шигырьләренең төп мотивлары: лирик геройның борчылуы, сыкрануы һәм якыннарын, туган җирен сагыну хисләре (“Ант”, “Көзге яңгырлы төн”); - әсәрләрендә идеология йогынтысы кимү, реалистик сурәтләүгә нигезләнү; - лирик геройның, ялгыз калып, хатыны, балалары турында уйлануы (“Кадрия”, “Сагынып кайтам сине”); - символик образларга, чагыштыру, арттыру, антитеза һ.б. алымнарга иркен мөрәҗәгать итүе (“Кыр казы”). Сугыш чоры иҗаты (1941-1945): - җиңүгә тирән ышаныч белән илен сакларга ант итү (“Ант”); - лирик геройның рухи дөньясы баю, ул кешелекле, нык ихтыярлы (“Теләк”, “Иптәш”); - яшәү һәм үлем турында фәлсәфи уйлануы (“Сөйләр сүзләр бик күп алар...”); - фашизмга нәфрәт, ләгънәт яңгырау (“Бездә яздыр”); - тыл тормышы, фронт һәм тыл бердәмлеге (“Сагынып көтәм”, “Аның җыры”, “Син еракта”); - туган ягын, якыннарын юксыну (“Исә җил”, “Сагындым”, “Газиз әнкәй”); - поэма һәм баллада жанрларында иҗаты иң югары ноктага җитү (“Гөлсем”, “Идел егете”, “Кыңгыраулы яшел гармун”, “Үлем уены”, “Партизан хатыны”, “Өмет йолдызы”, “Тимер һәм тимерче”); - поэмаларында төп тема-мотивлар: а) фашизмның ерткычлыгын ачу (“Гөлсем”, “Партизан хатыны”); ә) сугышчының хис-кичерешләрен, күңел дөньясын лирик планда сурәтләү (“Кыңгыраулы яшел гармун”); б) халыклар дуслыгын, интернационализмны яклау (“Идел егете”, “Өмет йолдызы”); - прозада һәм драматургиядә сугыш афәтен, совет солдатының батырлыгын күрсәтү (“Язгы төндә”, “Разведчик язмалары” повестьлары, “Шакир Шигаев” пьесасы).

№ 29 Н.Исәнбәтнең күпкырлы әдәби-фәнни эшчәнлеге. Сугыш чоры драматургиясе. “Муса Җәлил” драмасына анализ. Узган гасырның соңгы көннәрендә туган Н.И. үзенең тыңгысыз һәм нәтиҗәле иҗаты белән тулы бер гасырны иңли (1900-1993). Ул - язучы, тел белгече, фольклорчы галим, тарихчы, публицист, драматург, шагыйрь, балалар язучысы, либреттист, әдәбият тарихчысы, тәрҗемәче... Шагыйрь буларак: 2 дистә поэмасы, 200дән артык шигыре басылган. Кайберләре җырга әйләнә: “Син сазыңны уйладың”, “Бормалы су”, “Туган ил”... “Түләк һәм Сусылу” опера либреттосы. Балаларга атап язылганннары: “Мырауҗан агай хәйләсе”, “Ни өчен ни булган, яки утыз ялган”, “Куян маҗаралары”- 100гә якын. Галим буларак та Н.И. күпкырлы талант иясе. Халык аваз иҗатын җыю һәм эшкәртү өлкәсендә хезмәт куя: мәкаль һәм әйтемнәр, мәзәкләр, табышмаклар, җыр, такмазалар, балалар фольклорын җентекләп җыя, фәнни эшкәртә (м-н, “Татар халык мәкальләре” җыентыгы). Телче-галим буларак Н.И. татар теленең аңлатмалы сүзлеген, татар теленең фразеологик сүзлеген төзи + татар мифлары, ырымнары һәм им-томнары хакында гыйльми хезмәтләр яза. Иң әүвәл Н.И. халыкка драматург буларак таныла.Ул гаҗәеп уникаль һәм үзенчәлекле, урыны белән шактый беркатлы һәм идеология ягыннан берьяклы, әмма төп асылы белән бөек гуманизмга хезмәт иткән совет әдәбиятын тудыруда зур өлеш керткән. Драматургиясе 2 юшәлештә үсә. Беренчесе – сатирик юнәлеш. Совет шартларында урын алганда кимчелекләрне, гарип рухлыкешеләрне сурәтләү өчен 20нче еллардагы мондый әсәрләргә материалны автор НЭП шартларыннан, көндәлек вакыйга-хәлләрдән ала (“Хуҗа Насретдин”(1939), “Һиҗрәт” (1923) комедияләре). Икенчесе – трагедия һәм драмалар. Бу әсәрләрнең күпчелеге татар халкының данлы уллары һәм кызлары, милләтебезнең горурлыгы булган шәхесләр турында. “Гөлҗамал”(1943) (беренче милли актриса Сәхипҗамал Гыйззәтуллина-Волжская турында), “Мулланур Вахитов”(1946), “Муса Җәлил”(1956) трагедиясе. Н.И.иҗатында Бөек Ватан сугышы темасы “Муса Җәлил” трагедияседә аеруча тирән чагылыш тапты. Бу әсәрен язганда әдипнең максаты Шагыйрь һәм Тиран көрәшен, азатлык авазының җиңүен күрсәтү була. Драматургның ‘’Муса Жәлил’’ исемле оптимистик трагедиясе бу циклга керә торган әсәрләре арасында аерым урын алып тора.Автор сугышчы шагыйрьнең рухи сыйфатларын, характерының авыр көрәш шартларында корычтай чыныга баруын эзлекле рәвештә ачып бирә.Муса Жәлилнен рухи көче һәм мораль яктан өстенлеге фашизмның төп идеологы Розенберг белән очрашу сәхнәсендә аеруча көчле бирелә. Сюҗеты: Зәбихулла Альбиковларның гаиләсен тасвирлау. З., аның улы Фердинанд немеөларның эчкэрэк керә баруына, аларның җиңүләренә сөенәләр.Әбиләре Газизә бук хәбәрне йөрәк әрнүе б-н кабул итә. Ул туган ягын сагына,кайтып туган нигезен күрергә тели. М,Җ һәм тагын берничә кеше пленга эләгәләр, конөлагерҗларга җибәреләләр.Анда алар яшерен оешма төзиләр. Тик немеөлар моны белеп алалар, чөнки араларында 1 сатлык җан була- Бәкер. Пароле “гөлҗимеш” була. Әс.азагында м.җ. һәм аның иптәшләре атыа үтерелә. Драматург иҗат максатын “шагыйрҗ һ.тиран көрәшен күрсәтү”дип куйса да, пҗеса тагын да киңрәк колач ала. Ул заман проблемалары, халыклар язмышы, идеяләр көрәше тур.әсәр булып үсә. Н.И. 2 як лагерҗ тормышын капма каршы куя: 1) ерткыч фашизм идеяләре хөкем сөрә. 2) гуманистик идеаллар б-н коралланган совет кешеләре гәүдәләнә. Трагедиядә геройларның характеры ватанга, халык язмышына мөнәсәбәттә, илнең хәлиткеч көннәрендә ачыла. Әсәрдә эмигрант Алҗбиковлар гаиләсенең күңелсез язмышын күрсәтүгә шактыйурын бирелә. Тиңсез батырлык белән дан алган трагик геройлардан аермалы буларак, Алҗбиковлар котылгысыз язмышка дучар ителгән шәхесләр буларак гәүд.Фашизм һәр җирдә кешелк иреген буа, шәхесне рухи гарипләндерә, гитлерчылар мөхитында Фәрит фашист Фердинанд булып үсә.Газизә карчык образы да шул конөепөияне куәтли.Яшлек еллары Сакмар буйларында үткән бу карчык туган халкының бер җырын ишетүдән мәхрүм.Аның соңгы теләге-туган туфрагына кайтып үлү.Бәкер – хыянәтче. Халык темасы бу әсәрдә тирән интернаөионалистик рухта хәл ителә. Җәлилчеләр б-н бергә фашистларга каршы рус разведчигы Макаров(Гейдель), бельгияле партизан Энгелҗман, башкорт Янгир, чуваш Сарманбай бердәм көрәш алып баралар. Бу көрәшчеләр өчен гомумән немец халкы түгл, ә фашизм дошман. Трагедиянең финалы оптимистик рухлы. Муса ихтыяры җиңеп чыга. Дөньяны тетрәткән зур тарихи вакыйга – Бөек Ватан сугышы, анда халыклар язмышы хәл ителү, Муса Җәлил кебек геройларның мәйданга чыгуы бу әсәрне бөтендөнья масштабындагы конфликтлы итә. Бер якта – ерткыч фашизм идеяләре хөкем сөрә. Икенче якта – гуманистик, коммунистик идеаллар белән коралланган совет кешеләре гәүдәләнә. Конфликт фәлсәфи тирәнлек ала. Муса белән Розенберг очрашу картинасында аеруча ачык чагыла. Муса, үлемгә хөкем ителсә дә, идеалы белән Розебергтан көчле булуын белеп көрәшә.(Муса,Әминә,Чулпан,Алиш,Илстан,Бәкер Хайруллин...).

30. Сугыштан соңгы татар поэзиясе. С.Хәким “Курск дугасы” поэмасына анализ.Сугыштан соңгы татар поэзиясе: а) сугыштан кайтмый калганнары юксыну (Ә.Фәйзи “Ач тәрәзәң”; С.Хәким “Көткән идем”; Ш.Галиев “Әткәйгә хат”); ә) сугыш фаҗигаләрен, кеше батырлыгын, рухи бөеклеген тасвирлау (С.Хәким “Дала җыры”, “Курск дугасы”); б) тыныч тормышка кайткан кичәге сугышчының рухи халәтен ачу (Ш.Маннур “Казан кызы”); в) тирән лиризм белән кешенең хис-кичерешләрен тасвирлау (Ә.Ерикәй “Бик күрәсем килә”; Ш.Маннур “Кичке Идел”). С. Хәкимнең “Курск дугасы” (1948) поэмасында үткән һәм бүгенге аеруча тыгыз үрелгән. Биш елдан соң шагыйръгә үзе азат иткән җирләрдән кабат узарга туры килә. Поэма лирик геройның шул турыдагы уйланулары рәвешендә язылган. Сюжет та ике планда ачыла. Бер план – лирик геройның хәзерге кичерешләре, бүгенге тормыш күренешләре. Икенчесе – үткән турындагы уйлар, сугыш елларындагы хәлләр, истәлекләр... Белгородның ак таулары һаман элеккечә, каберлек тә үз урынында. Әмма тормыш дәвам итә: Хәзер инде куе, яшел солы Күмеп киткән яткан окопны. Элекке землянкалар да юкка чыккан, алар урынында биш почмаклы йортлар күтәрелгән. Шагыйръ Прохоровка авылының хәзер “күге аяз, авыр төннәрнең болыты юк”лыгын, Прохоровка белән бөтен ил, халык кызыксынуын күрә. Шагыйръ өчен бу бигрәк истәлекле, якын. Ул аның туган авылы да түгел, “калган нигез дә юк бабасыннан”. Әмма тормыш юлында ул тирән эз калдырган. Шушы авылда, стенасын туплар чуарлаган таза, зур таш кибет янында шагыйръгә партбилет тапшырганнар. Ә ут эчендә партиягә керүне ничек онытырсың. Шагыйръ хәзер Ватан сугышы ераклашкан саен аның бөтен зурлыгы тагы да ныграк ачыла баруын күрә. Сугышны лирик герой тирәнрәк, киңрәк аңлый хәзер. Прохоровка авылы турында язса да, аның күрү горизонты киң. Сугыштан соң узган биш ел вакыт һәм шул вакыт эчендә эшләнгән эшләр, үтелгән юллар Ватан сугышының әһәмиятен ныграк аңларга ярдәм итәләр. Поэманың Белгородны азат итү өчен көрәштә һәлак булган сугышчыларның каберләренә хөрмәт белән баш июдән башланып китүе очраклы түгел. Әсәрнең бөтен рухы, пафосы үлгән сугышчыларның хезмәте “әрәм китмәве” турында сөйли. Шагыйръ бу далада алар гомеренең “якты сукмагын” күрә.

31. Х.Туфан ижаты. Аксубай р-ны Иске Кармәт ав-да ярым эшче, ярым крестьян гаиләсендә туа. Х.Т. җыр һәм маршлар стилендә күпсанлы лирик шиг-ләр иҗат итте. Алың бу шиг-дә яшьлек оптимизмының җинү көенә ышану, Ватанны саклауга өндәү "Яшьлек", "Яшь гвардия", "Урман кызы", "Әйт син яшьлек" шиг-дә тасвирлана. Х.Т. шиг-дә кешенең табигатьтә очрый торган каршылык-ны җиңеп, элекке ком-сахраларны уңдырышлы туфракларга әйләндерүне күрсәтә. 1936е язылган "Ант" поэмасында иҗтимагый тормыш, тарихи шәхесләр тур-да фикер йөртә. Поэма көчле лиризм б/н язылган, фашизмга каршы нәфрәтне чагылдырган үткен строфалар да бар. Х.Т. шиг-дә моң-зар, фаҗига мотивы да чагыла. "Әйткән идең әгәр ся калсаң", "Агыла да болыт агыла", "Тынма давыл", "Сиңа" к/к шиг-ре. Такташка багышланган шиг-р циклы "Давыл", "Ул өйдә юк иде", "Соңгы очрашу" һ.б. "Башлана башлады" поэмасы, күп кенә шиг-ре көйгә салынып халык телендә бүгенге көнгә кадәр яңгырый. Х.Т. лирик шагыйрь. Аның лирик герое сабыр, түземле, көчле, ихтыярлы шәхес, халыкның кешелекле хисләре үзендә туплаган. Х.Т. иҗаты ирешкән уңышлар дулкыны б/н килеп керә. Катлаулы эзләнүләр, авыр фаҗигале юллар, олы җанлы шаг-рь көчле аһәңле хәлләре. Эчке байлык рухи кичерешләр, тирән лирикасы-"Алга барышлый", "Үзенә бүләк итәсе иде", "Агыла да болыт агыла". Аның 40-50ее иткән әс-ре форма ягыннан да гаҗәеп оста эшләнгән. Ул татар поэзиясенең яңа типтагы строфа б/н басты. Мондый строфа 5 юлдан тора. Репрессия ел-да кулга алынган һәм Казан төрмәсенә ябыла. Атып үтерүгә хөкем ителә, соңыннан хөкем карарын Юеллык төрмә б/н алыштыралар. Соңрак Себергә җибәрелә. 1956е гына Казанга кайта. "Башлана башлады"-поэмасы февраль рев-се б/н октяб. рев-се арасында Урал заводының 1сендә. 1нчебүлек-АлаканатМинап-сезонлы эшче. Шәхси тормышында бәхетсез. Ул әле сыйнфый көрәшне аңламый ләкин автор Минапларны рев-гә киләчәкләренә ышана. 2нче бүлек-Ристан Хабул-эшче большевик. Каторгадан чыккан. Митингларда чыгыш ясый, рев-дә катнашып йөри. "Ант", "Упкыннар өстендә" поэмалары бар. "Ак каен"-кешенен рухи дөньясы, кичерешләре. Авыр булса да. шаг-рь сыкранмый, еламый. Аның лирик герое сабыр, түземле. Шагыйрь ут эчендә исән калган мәктәпләрне, мәкт-нә тугрылыклы булган егет-кызларны олылый.

32. 33. СУГЫШТАН СОҢГЫ ТАТАР ПРОЗАСЫ. К. НӘҖМИ “Язгы җилләр”романына идея-эстетик анализ. Социалистик реализм: тарихы һәм бу зактагы бүгенге карашлар. Б.В.С. тан соң татар әдәбияте гомумсоюз татар әдәбияте 1 нче юнәлешендә атлый. - сугыш темасы (А. Расих, С.Хәким, Г. Әпсәләмов) - авыл хуҗалыкны торгызу темасы (Р. Тухфат-н “ Авыл. Нәби”,А. Расих.)- Яңа тозелешләр, хезмәт җиңүлләрен тасвирлаган (С. Хәким. Ә. Давыдов.)-Дошман җирлегендә кургәннәрне тасвирлау : Н. Дәүли. Г. Әпсәләмов. Сугыштан кайтмый калганнарны юксыну. С. Хәким, Ә. Еники , А. Расих. Тарихи. И. Гази “ Онытылмас еллар”, Ә.Фәйзи “Тукай”. Язучылар социаль реализм методы белән иҗат итәчәген давам итә. Социаль. реализмның “типиклык” дигән тәлабе гер-ны охшаш ялыктыргыч итте.Кешенең асылы, хезмәт колына, партия бурычына мөнәсәбәте белән билгеләнде. Журналистик сорулар чоры чын сәнгат- к белән бирелә, публистика өстен ала.3 төркем әсәрләр: 1)Героик ром-к пафос белән иҗат ителгән. Үзәктә туган ил, җир тора. С.Хәк “башка берни кирәкми”, Ә. Фәйзи. 2)Психо- зм – кешене камилләштерү, җәмгыятне дә үзгәртү дигән идея. 3) Тәнкыйди рух, юмор сатира канаты көчәю. Сталин вафатыннан соң татар прозасы сыйфат ягыннан үзгәреш кичерә. Кешенең рухи дөньясын сүрәтләү алга чыга, лирик башлангыч көчәя, халыкның революцион үткәннәр, гомүмән тарихын сурәтләүгә игътибар арта. ( И. Гази “ Онытылыр еллар”, К. Нәҗми “ Язгы җилләр”, Ә. Фәйзи “ Тукай”р-ны, А. Расих “ Дустым Мансур”, Ф. Хөсни “ Җәяүле кеше сукмагы”. К.Н. Сембер губерниясе Красный Остров ав-да крестьян гаил-дә туган. Иҗатын шагыйрь буларак башлый. “Кызыл байрак” шиг-ен имаженизм б/н кызыксына. Бу агым сүзне эчтәлектән образны мәгънәдән аера. “Яр буенда учаклар”, “Якты сукмак”, “Кояшлы яңгыр” повест-ен иҗат итә. БВС ел-да иҗат сәләтен фашизмны җиңүгә багышлый. Кешеләрнең тылдагы һәм фронттагы батыр-н “Ертык җилкәннәр”, “Чынгыз” хик-ре, ватан хисен әдәби обр-да чагылд-н “Фәридә”, “Снайпер мәрдән” к/к поэма һәм патриотик шигыр-ен яза. Сугыштан соң үзенең күп көчен салып эшләгән төп әсәрен “Язгы җилләр” романын тәмамлый. Сталин прмиясенә лаек була. Бу зур тарихи вакыйганы эченә алган, күп геройлы һәм күп планлы катлаулы сюжетлы тарихи-революцион роман. Ул татар крест-ң 19 йөз ах-гы авыр хәлләре, бөлгенлек турында сөйләү б/н башланып китә, аннары шәһәрдә барган кискен сыйнфый көрәш һәм башында большевиклар торган революцион эшчеләр хәрәкәте тасвирлана. Россиядә революцион давыл нык күтәрелә баруы, 1905 революция , 1914 империалистик сугыш, 1917 ел февраль буржуаз демократик револ-ң һәм ниһаять, октябрь револ-н Казан эшчеләре һәм төрле сыйнфый катлаулар торм-да чагылышы бирелә. Романның төп сюжет сыз-ры геройның язмышлары революцион хәрәкәте б/н байланган һәм реаль тарихи вакыйгаларга, факктларга нигез-н. Коллык дөньяс-ң газапларын күргән һәм соңыннан революц-р сафына килгән гади эшч-ң бер вәкил итеп тимерче Мостафа образы аеруча калку күрсәтелгән, аның характеры һәм аның көрәш процессында чагылып үсүе әсәр дәвамында ачыла бара. Ул авыр тормыш мәктәбен үткән кеше рус-япон сугышын да, патша төрмәсен дә күрә, байларның рәхимсезлеген, гаделсезлеген үз җилкәсендә татый. Андрей, Хасан, Алексей к/к революц-р аңа катлаулы тормышны дөрес аңларга ярдәм итәләр. Мостафа Сәүбанов гаиләсе төрле буыннар тарихы шактый тулы ачыла. Башта авылда, аннары шәһәрдә фәкирлек газапларын кичергән Сәүбановның өч буыны күз адыннан үтә. “Язгы җилләр”дә эшче хатын-кызның да революци. хәрәкәтә тартылуына да урын барелгән (Нәсимә, Ксения). Әсәрдә патша стоена терәк булган сыйнфый вәкилләре дә типик образлар итеп бирелгән: эре фабрикант Юныс Иманкол, патша агенты Мөбәрәкшин. “Язгы җилләр” үзэгендә азатлыкка омтылучы татар хал-ң революцион көрәше тора. Тарихи революцион жанр әсәренә хас булганча язучы бик күп доку-н файдаланып язган. Кайбер док-р әсәр тукымасына да кереп киткән. Мостафа Казан кремлен штурмлаганда вафат була. Вакыйгалар ачлык күрен-н сурәтләү б/н башлана. Мостафа гаиләсе б/н Тигәнәле авылыннан шәһәргә китә. Татар буржуазиясенең пычрак йөзе фаш ителә. М. - әнисе Мәликә, хатыны Раушана, апасы Нәсимә. Малае Гәрәй, дусты Гриша. Балалары Мәликәдә үсәләр. М. забастовкалар оештырып йөри, төрмәгә эләгә. Мост. үлә. Хатыны баштарак үлә. Революция бетә һәм социализм җиңә.

34. Э.Еники хикэялэренэ гомуми кузэту. «саз чэчэге» повесте. 1909е Башкортстанның Яңа Каргалы ав-да туа. Яшьтән үк әд-т б/н кызыксына. Казанга килә, китап кибетенә эшкә керә. Рабфакта укый. Шушы чорда матбугатта әдәби парчалары, хикәяләре күренә башлый. БВС катнаша. "Бала", "Бер генә сәгатькә" к/к хикәяләрен яза. Кеше язмышына һәм күңеленә игътибарлы булган прозаик булып таныла. Сугыш темасына сугыштан сон да яза: "Тауларга карап", Кем җырлады?", "Без дә солдат идек" хикәяләрен яза. Тыныч тормыш турында иҗат иткәндә кеше язмышы турында яза: "Саз чәчәге", "Рәшә", "Йөрәк сере", "Вөҗдан" повестьлары, "Әйтелмәгән васыять", "Курай", "Матурлык" хик-рен дә әхлакый мәсь-не ачык күрсәтә. Кешене психологик яктан тикшерә. "Саз чәчәге" повесте (1955). Күп еллардан бирле партия эшендә эшләгән, райкомның 2нче секретаре Шакир Мостафинның кабат үз урынына сайламыйлар. Бу аның ө/н әйбәт булмый, ләкин "тау ишелә башласа аны ничек туктатасың?". Әсәр шул сорау б/н башлана. Хатыны Мәрьям һәм кызы авариядә үлә. Мостафин 2нче районга күчеп китә. Эшли башлый, ләкин ялгызына кыен була. Саклык кассасында эшләүче Наҗияне очрата. Байгузиннар бай кешеләр була. Әтисе Идият база директоры. Майпәрвәз бик үткен хатын була, бик оста. Ул Наҗияне ирен ничек тотарга өйрәтә. Наҗия иренең эше турында түгел, ә аннан ничек файдалану тур-да уйлап яши башлый. Әйтерсең ул күрер күзгә матур, нәфис чәчәк тамырлары б/н сазлыкта утырган, сазлык һавасын сулап агуланган чәчәк булып чыга. Юлдан сул якта, сазлыкта Сары чәчәкләр үсеп утыра. Алар янып тора, аны "ут чәчәк" дип йөртәләр. Аны иснәсәң-төчкертә, капсаң-авызыңны уттай яндыра, ышкысаң-тәнне боза. Алама нәрсә, шуңа мал да ашамый. Майпәрвәз-ң кыйбласы-башкалар җилкәсенә басып өскә үрмәләү. Шакир да гел Наҗияне уйлап йөри, эшен юньләп эшләми. Йорт салдыралар. Шакирнең дәрәҗәле урыны моңа хезмәт итә. Шакирга оят та, авыр да була. Үзенең намусының югала баруын сизү-Мостафинның эчке фаҗигасе. Ул җан тынычлыгын югалта, "ут чәчәгенә" кызыгып сазлыкка бата, рухы б/н кол рәвешенә төшә. Ул йомшак характеры аркасында шундый хәлгә кала. Идея: безнең җәмгыяттә Шакир Мостафин к/кләр яшәргә тиеш түгел. "Бер генә сәгатькә" хикәя. Бер егет армиядән кайта. Әнисен күрә, ә кызын күрә алмый. Хикәя азагында үлә