2. Дебиторлық берешектер бөлімінің есебі

2.1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер берешегінің есебі

Кәсіпорындар мен ұйымдардың «сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі» деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:

301 «Алынуға тиісті шоттар»;

302 «Алынған вексельдер»;

303 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де берешектері».

Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебитінде берешектің сомасы жазылса, ал кредитінде берешектің азаюы көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар (дебиторлық берешектер шоты) сатып алушы заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.

«Алынуға тиісті шоттар» деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер (тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі. Жалпы «Алынуға тиісті шоттар» шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда «саудалық міндеттемелер» деп те атайды. Олар тауарларды несиеге өтелу (орындалу) көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқа дебиторлық борыштар есептеледі.

Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.

Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.

Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.

Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.

Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін білдіреді. Жай вексель борышкердің (қарызкердің) жазбаша міндеттемесі болып саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік міндеттеменің сомасы, төленілетін мерзімі мен жері, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек.

Аудармалы вексель – (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызкерге (трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға (ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады. Яғни оның жәй вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы жазбаша бұйрығын бере алады.

Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге болады.

Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз алдына бөлек көрсетіледі.

Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді, бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.

Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және қазыналық болып үш түрге бөлінеді.

Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі ретінде рәсімделеді.

Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар Мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға сатылады.

Шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайық. 301 «Алынуға тиісті қарыздар» шотында жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.

Кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын факторингалық компанияларға жүктейді.

Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылық агент болып табылады және үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру үшін қызмет етеді.

Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия болуы керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісім-шарт ашық та, жабық та (конфиденциалды) болуы мүмкін.

302 «Алынған вексель» шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша 302 шотында,

1 «Вексель бойынша алынатын пайызы» деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.

Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен, вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін.

2 «Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)».

3 «Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)».

Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың алған кезінде келесі қалыпта көрініс табады:

Кесте 1

Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы

Пайыздық вексель	Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңінің табысы ретінде есептелінеді
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың кредиті бойынша көрсетіледі	302 шоттың 3-ші субшотының дебетінде және 611 шоттың кредитінде көрсетіледі
Содан соң, есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген пайыз сомасы табысқа жатқызылады
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың кредитінде көрініс табады	611 шоттың дебеті мен 724 шоттың кредитінде көрініс табады

303 «Басқа да» шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.

301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып алушалардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз етуге тиіс; 303 –шоты әрбір дебитор немесе келісім-шарт бойынша, яғни есеп айырысуды жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.

2.2. Күмәнді дебиторлық берешектер есебі

Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе қызмет үшін уақытылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірбиеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ақ берешекті талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.

Әрбір кәсіпорын тек төлеуге қабілетті сатып алушының болғанын қалар еді. Алайда, өмірдің өзі көрсетіп отырғандай, ол әрқашанда барлығына бірдей табыла бермейді. Сондықтан тауарларды несиеге сатқан кәсіпорындарда белгіленген мерзімдерде төлемейтін клиенттер әрқашанда болып табылады.

Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары – 31 «Күмәнді қарыздар» деп аталады. Күмәнді қарыздарға-уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық берешектер жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын берешектерді есептен шығарудың екі тәсілі бар.

Радостовец Р.К., Радостовец В.В., Ғабдулин Т.Ғ., Шмидт О.И.Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: өңделіп және толықтырылып 3-ші рет басылуы. – Алматы : Қазақстан аудит орталығы, 2002, – 656 бет. 253 – бет.

1. Тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есптен шығарылады.

2. Резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі. Мұндай берешекке болжам жасалынады.

Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмәнді берешектерді тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Сонымен, 5-БЕС-ке сәйкес күмәнді берешек бойынша резервті құру тәртібі бұрынғы мәмілелерге байланысы болған кірістер мен шығындар жағдайларынан шығып бір жолғы болып танылады.

Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебіне резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі «Күмәнді қарыздар бойынша резервтер» шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасында дебиторлық берешекке түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық кодекстің бірінші бөліміндегі 178 бабына сәйкес берешектің өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 жыл болып белгіленеді. Үш жыл аралығында өтелмеген берешек күмәнді қарыздарғы жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.

Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борыштар «үмітсіз қарыз» – деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар сомасы құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады. Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.

Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдарды алып қарасақ та олардың барлығы да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білуі мүмкін емес. Дегенмен де қаржылық есеп беруі кезінде жыл бойы жұмсалған шығындарды жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалаудың салдарынан елеулі айырмашылықтардың пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірбиеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:

• несиге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пейыз әдісі (қаржы-шаруашылық қызметі туралы есеп беруде);

• дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі (бухгалтерлік баланста).

Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық берешектердің нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық берешектің таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарда бұл әдістердің екеуі де кеңінен қолданылады.

Жоғарыда аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған. Мұнда күмәнді берешектерден шеккен нақты шығындар мен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындағы қатынастардың орташа пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезеңіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.

Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісі бойынша әрдайым дебиторлық қарыздардың таза өзіндік құнын есептеп отыру мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған. Әдіс қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен ерекшелінеді. Ескеретін жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып отыруы тиіс.

Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған уақытта өткен кезең мәліметтері пайдаланылады. Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:

• негізгі дебиторлық берешекке жасалған бірыңғай құрамдастырылған мөлшерлеме;

• алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген мөлшерлеме.

2.3. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық берешектерінің

есебі

Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің қарыздарын есепке алу үшін Бас шоттар тізбегінде 32 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарыздары» бөлімшесі қарастырылған.

Бұл бөлімшеге мына шоттар кіреді:

321 «Еншілес серіктестіктердің қарыздары»;

322 «Тәуелді серіктестіктердің қарыздары»;

323 «Бірлесіп-бақыланатын заңды тұлғалардың қарыздары».

Аталмыш бөлімшенің шоттарында еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі. Соңғы жылдары көптеген еншілес кәсіпорындар пайда болды. Кәсіпорындардың мұндай нысандарының пайда болуы Бас кәсіпорындарға капиталды өте икемді пайдалануға, шаруашылық есеп бастамаларын шалафабрикаттармен, жинақтаушы бұйымдармен қамтамасыз етуге, кәсіпорын ұжымдарын ауыл шаруашылық өнімдерімен және тағы басқа жабдықтауға мүмкіндік береді.

«Шаруашылық серіетестіктері» дегеніміз пайда табу мақсатына негізделген және жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының үлесімен анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып табылады. Қазақстан Республикасындағы шаруашылық серіктестіктер: толық

серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша

жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы мүмкін. Осы жоғарыда айтылған еншілес серіктестік дегеніміз, басқа (негізгі) шаруашылық серіктестік оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын

серіктестік болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық серіктестігінің қарыздарына жауап бермейді. Тәуелді серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар филиал боп табылады және ондай серіктестіктердің өз алдына жарғылық қорлары болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға ғана арналады. Сонымен қатар, тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады және баланстарын жасайды.

Еншілес кәсіпорын бас кәсіпорынға қатысты, ал немерелес – еншілес кәсіпорынға қатысты заңды дербестігін сақтайды және еншілес және немерелес кәсіпорындардың банкротқа ұшырағаны, зиян тартқаны үшін бас кәсіпорынның жауап бермейтіні секілді, бас кәсіпорын зиян тартып, банкротқа ұшыраған жағдайда олар да ол үшін жауап бермейді. Өз табыстарының бөлігін олардың пайдасына қайта бөліске салатын еншілес кәсіпорындардың қызметін бас кәсіпорын, ал немерелес кәсіпорынның қызметін еншілес кәсіпорын бақылауға алады.

321,322 және 323 шоттарда еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын кәсіпорындармен ағымдағы есеп айырысудың барлық түрлері жөніндегі ақпараттар жинақталып қорытылады (балансаралық есеп айырысу).

Бұл шоттар-негізгі, активті, күрделі; әрбір еншілес, тәуелді және бірлесіп-бақыланатын кәсіпорындар бойынша талдамалық есеп осы шоттардың көмегімен тізімдемелерде немесе машинограммада жүргізіледі.

Бас кәсіпорын еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарыздары көрсетілген 321-323 шоттарынан басқа 64, «Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық қарыздар» бөлімшесінің шоттарында да (641-643 шоттар) есеп айырысу жүргізетінін ескеру керек. 641-643 шоттарда еншілес (тәуелді) серіктестіктерден алынған шикізат, дайын өнім, атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет бойынша есеп айырысу көрсетіледі.

Бас және еншілес (тәуелді) серіктестіктердің арасында жасалған 641-643 және 321-323 шоттары бойынша есеп айырысуды салыстырып тексеру актісінің негізінде дебиторлық және кредиторлық қарыздар жабылуы мүмкін:

- 641-643-шоттар дебеті;

- 321-323-шоттар кредиті - өтелген дебиторлық қарыздар сомасына.

Есеп айырысу шоттары (321-323 және 641-643) арқылы бас кәсіпорынның және еншілес (тәуелді) серіктестіктердің есеп айырысуы жүргізіліп қана қоймайды сонымен қатар бір еншілес (тәуелді) серіктестіктің екінші бір серіктестікпен есеп айырысуы жүргізіледі.

2.4. Басқадай дебиторлық берешектердің есебі

Кәсіпорындар мен ұйымдарда басқадай операциялар бойынша тиісті дебиторлық берешектер төмендегідей шоттарда есептеледі:

331 «Алынуға тиісті қосылған құн салығы»;

332 «Есептелген пайыздар (проценттер)»;

333 «Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың берешегі»;

334 «Өзге де дебиторлық берешектер».

Бұл шоттарда «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер» бөлімшесінде есептелуге жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу операциялары есептеледі.

331 «Алынуға тиісті қосылған құн салығы» шоты ұйымның сатып алынған негізгі құралдары, материалдары тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға арналған. Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық болып саналады. Осыған орай бұл салықты сатып алушылар тауардың құнына қосып төлейді. Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және жеке тұлғалардан түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі. Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық сомасы да жоғары болады. Бюджетке төленілетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар мен қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.

Кәсіпорындар Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес бухгалтерлік есепте және салық есебінде есептеу әдісін қолданады.

Бухгалтерлік есепте қосылған құнға салынатын салық (ҚҚС) бойынша есеп айырысуды көрсету үшін 331 «Орны толтырылуға тиісті қосылған күн салығы» шоты қолданылады.

331-шот дебеті бойынша 671 «Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу» шотының кредитімен корреспонденциялана отырып, сатылып алынған тауарлы-материалдық құндылықтары, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет үшін акцентелінген шоттар бойынша ҚҚС көрсетіледі.

331 шоттың дебеті бойынша есепке алынған ҚҚС сомасы қоймаларға құндылықтардың нақты түсуіне қарай (атқарылған жұмысты қабылдау) осы шоттың кредитінен 633 «Қосылған құн салығы» шотының дебетіне жазылады.

332 «Есептелген пайыздар (проценттер)» шотында ұйымның шартта қаралған жалға берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері үшін пайыз (процент) түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған инвестициядан алатын дивидендтерінің сомасы есептелінеді. Бұл шотта есептелінген проценттер бойынша дебиторлық қарыздар жөнінде ақпараттарды табуға болады (ұсынылған заемдар, вексельдер, негізгі құралды жалға алу және т.б.).

Алынуға тиісті проценттік үстеме төлем 332 «Есептелінген проценттер» шотының дебеті және 724 «Акциялар бойынша дивиденттер және процент түріндегі табыстар» шотының кредитінде көрсетіледі.

333 «Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың берешегі» деп аталатын шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпараттар жинақталады. Бұл шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғаларға аванс ретінде (қарызға) қызметтегі іс-сапарлары үшін және басқадай шығындар ұшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын сомалар есептелінеді.

Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу. Өнеркәсіптік-шаруашылық қызметі барысында кәсіпорын өз қызметкерлерін қызмет бабымен іс-сапарға жібереді, дүкендерден кеңсе жабдықтарын сатып алады, почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп-айырысу жолымен төленуі мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған ақшасына есеп беруі тиіс.

Аванс тек басшының жарлығымен және нақты қажеттілік жеткен кезде есеп беруге тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілетін тұлғаларға беріледі. Есеп беруі тиісті адамдарға берілетін сомалар оны қуаттайтын құжаттарының негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға тапсырады (толтырылған аванс құжаты төменде келтірілген).

Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға қоса тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.

Есеп беруге тиісті адамдар өздеріне берілген аванстарды толық қайтармаса, онда ол олардың сомасы жалақысынан біртіндеп немесе түгелдей ұсталады. Аванс құжаттары бойынша артық жұмсалған сома еңбеккерлерге кассадан беріледі.

Іс-сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебі. Іс-сапар шығыстары деп кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің (еңбеккерлердің) басқа кәсіпорынға беру үшін алған қаражатын айтады. Ол алдын-ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы» заңымен қаралған шаралар бойынша беріледі. Іс-сапар шығыстары өтелетін шығыстар қатарына жатады.

Өкілділік шығыстарының есебі. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өз қызметтерінің барысында өкілділік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар арқылы қолма-қол ақшалардың көмегімен жүзеге асыруы мүмкін. Ол негізінен ресми адамдарға сыйлы қызмет көрсету үшін, іскерлік контракт жасау үшін, акционерлер жиналысына келген директорлар үшін және т.б. шаралар үшін алынуы мүмкін.

Өкілділік шығыстарының сомасы, заңда бекітілген нормасымен сәйкес келуі тиіс:

Кесте 2

Өкілдік шығыстарының сомасы

Шығыстардың атауы	Құны (ең аз есептік көрсеткіш)
Тұлғаларды ресми қабылдауға жұмсалатын шығыстар (бір күнде бір адамға кететін шығыстары)	8,0
Келісім кезінде буфеттің (фуршеттің) көрсеткен қызметі үшін, аудармашыға және шығарып салатын тұлғаға кеткен шығындарын қоса алғанда	1,5
Ұйымның тұрақты штатында тұрмайтын, аудармашылардың қызметі үшін (сағатына)	1,0
Транспорт (көлік) қызметі үшін (сағатына)	1,0

Ресми кездесу кезінде шақырылған жақтардан қабылдаушы жақтардың қатысушылары көп болмауы керек, яғни келген делегацияның саны аудармашылармен қоса есептегенде 5 адам болса, онда қабылдаушы жақтың да адамдары 5-тен аспағаны жөн.

Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі (есептеуі). 333 шотында жоғарыда келтірілген баптармен қатар, еңбеккерлердің кем шыққан және жоғалған мүліктерінің (ақша, тауарлы-материалдық құндылықтары т.б.) орнын толтыру бойынша есебі көрініс табады.

Кінәлі тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі, яғни кем шыққан ақшаның немесе мүліктің нақты құнына; ал нақты құнымен нарықтық бағасының айырмасына 333 дебеттеліп, 727 шоты кредиттеледі. Ал мүліктің нарықтық құнынан ұсталатын ҚҚС сомасына 333 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.

Келтірілген материалдық зияндар еңбеккерлердің жалақысынан ұсталуы мүмкін, ол кезде 681 дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі; ал егер де олар өз кінәсін мойындап, нақты қолма-қол ақшамен төлейтін болса, онда 451

Радостовец Р.К., Радостовец В.В., Ғабдулин Т.Ғ., Шмидт О.И.Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: өңделіп және толықтырылып 3-ші рет басылуы. – Алматы : Қазақстан аудит орталығы, 2002, – 656 бет. 263 – бет.

шоты дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі.

334 Басқадай дебиторлық қарыздар. Бұл шотта жалгерлік бойынша келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылған сомаларына, шағым-талап сомаларына, ТМЗ кем шығуына, нормадан тыс табиғи кемітулеріне, айыппұлдарына т.б. ақпараттарына шолу жасалынады.

Шағым-талап (претензия) бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағым-талап деп – кредитордың өзінің мүліктік құқығы мен мүддесінің бұзылуына байланысты қарыздарды өз еркімен реттеу жөніндегі жазбаша талабын айтамыз. Белгіленген тәртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор

алдын-ала тікелей қарызданушыға шағым-талабымен баруы керек.

Кем шыққан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе комплектісі (жиыны) түгел емес өнімдер құнының орнын толтыру жөніндегі және осындай өнімдерді жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағым-талаптар бір айдың ішінде қойылады, ал басқа себептер бойынша туындаған шағым-талаптар екі айдың ішінде қойылады.

Ішкі шаруашылық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық – бұл кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілдіктерімен, бөлімдермен және басқа да ерекшеленген бөлімшелерімен және жеке (дербес емес) балансқа шығарылғандармен (күрделі құрылыс, қосалқы ауыл шаруашылығы, ағаш дайындау) есеп айырысу. Есепке алу тәжірибесінде кәсіпорындар мен жеке балансқа шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін атайды.

334-шоты бойынша аналитикалық (талдамалық) және жинақтық (синтетикалық) есептерін ұйымдастырудың тәртібі 32 «Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық қарыздары» бөлімшесінің шоттары бойынша жүреді.

5. Алдағы кезең шығындарының есебі

Шаруашылық қызметінің барысында кәсіпорында келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына жатқызылатын шығындар туындайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласында өндірісті дайындау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды құрау және жаңа кәсіпорындарды игеру бойынша; өнімнің жаңа түрін өндіруді игеру мен дайындау және технологиялық процесстер бойынша; егістік жерлерді қайта өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе ұйымдастырған жағдайда жұмысшыларды жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге және журналдарға жазылған кезде; алдағы есепті кезең үшін төленген жалдау ақысы; алдын ала төленген сақтандыру төлемдері және басқа да шығындары жатады.

«Алдағы кезең шығындары» деп есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына жататын шығындарды айтады. Келешек кезең шығындарын есепке алу 34 «Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Оларға мына шоттар кіреді:

341 «Сақтандыру полисі»;

342 «Жалгерлік төлемдері»;

343 «Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар».

Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындардың аналитикалық (талдамалық) есебі шығынның әр тобы бойынша келешек кезең шығындарын есепке алу тізімдемесінде немесе тиісті машинограммада жүргізіледі.

Тізімдемеге жазбалар отыз төртінші бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша өңдеу кестелерінен «Еңбек ақыны бөлу», «Негізгі құралдардың амортизациясы», «Қосалқы өндіріс пен шаруашылықтардың қызметін бөлу», және басқа да бастапқы құжаттар бойынша жазылады.Нәтижесінде тізімдемеде немесе машинограммада 34-бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша түрлі шоттардың кредитінен айналым жинақталады.

34 «Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар» бөлімшесінің шоттары бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясын қарастырайық.

341 «Сақтандыру полисі» шоты бойынша. Бұл шотта төленген сақтандыру полисінің сомасы есептеледі. Сақтандырушыға бірнеше ай бұрын сақтандыру төлемдерін төлеу кезінде 651 «Мүлік және жеке басты сақтандыру бойынша есеп айырысу» шоты дебеттеледі және 441,431,432,451 және тағы басқы шоттары кредиттеледі. Алдын ала төленген сақтандыру төлемінің сомасы бір мезгілде 651 шоттың кредитіне 341 «Сақтандыру полисі» шотының дебетіне есептен шығарылады.

Сақтандыру төлемінің сомасы сақтандыру полистерінде айқындалған айлық төлемнің көлемінде 811,821,938,948,126 және тағы басқа шоттардың дебетінде есептен шығарылады.

342 «Жал төлемі» шоты бойынша. Жал төлемі шоты алдағы кезеңдер үшін төленген жал төлемдерінің сомасын көрсетеді. Бұл шотта жалға алушылар жалға берушілерге негізгі құралдарды жалға алғаны үшін бірнеше ай бұрын төленген жалгерлік төлемдер сомасын есепке алады.

Алдын ала төленген жалгерлік ақысының сомалары 687 «Басқа да кредиторлық қарыздар» шотының дебетіне және 441,431,432,451 шоттарының кредитіне жазылады. Алдын ала төленген жал ақысы сомасын бір мезгілде 342 шоттың дебетіне 687 шоттың кредитіне жатқызады. Жал төлемі төленген кезеңдеріне қарай теңдей бөліктермен ай сайын 126,811,821,937 шотарының дебетіне 342 «Жал төлемі» шотының кредитіне есептен шығарылады.

343 «Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар» шоты «Сақтандыру полисі» мен «Жал төлемі» деп аталатын шоттарда аталмай кеткен басқадай алдағы кезең шығындары жайлы ақпараттарды есептеу үшін арналған.

Кәсіпорын әрбір жыл үшін есептен шығаруға жататын өндіріс немесе айналым шығындарына есеп айырысу немесе алдағы кезең шығындары сомасына негіздеме жасайды.

Болашақ кезеңнің есебіне жататын шығындар жыл сайын түгелденуі қажет. Бұл түгелдеу осы шоттың келесі жылға ауысатын қалдықтарының айқындылығын және олардың жыл ішіндегі өндіріс шығындарына немесе айналым шығындарына жататындығын қамтамасыз етеді.

5. Берілген аванстар есебі

Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімшенің үш шоты бар:

351 «Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар»;

352 «Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстар»;

353 «Өзгн де берілген аванстар»;

Ал «берілген аванстар» дегеніміз – ұйымның жабдықтаушылар мен қызмет көрсетушілерге олардан алынатын тауарлық-материалдық қорлар, негізгі құралдар, материалдық емес активтер үшін және олардың көрсететін қандайда бір қызметі үшін алдын ала төленіп қойылған сомалары болып табылады.

35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттарында тауарлық-материалдық құндылықтарды жеткізуге, тапсырыс берушілерден олардың ішінара дайын болуына қарай қабылданған өнімдер, жұмыс және қызмет бойынша төлем жасауға берілген аванстар бойынша көрсетіледі.

Аванс берілген жағдайда 35 бөлімшенің шоттары дебеттеледі және 441 «Есеп айырысу шотындағы нақты ақша», 431 «Ел ішіндегі валюталық шоттағы нақты ақша», және т.б. шоттары кредиттеледі. Босатылған тауарлы-материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмысты және көрсетілген қызметті қабылдау актісін, шот-фактураларды алу кезінде 20 «Материалдар» (201-208 шоттар), 22 «Тауарлар» (222, 223 шоттар), 331 «Орны толтырылуға тиісті қосылған құн салығы», 92 «Көмекші өндірістер», 93 «Қосымша шығындар» және т.б. бөлімшелердің шоттары дебеттеледі және 671 «Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу» шоты кредиттеледі.

Алынған тауарлы-материалдық құндылықтар үшін атқарылған жұмыс және қызмет үшін жабдықтаушылар мен мердігерлерге тиесілі қарыздарды төлеу (671 шоттың дебеті, 431, 441, 445 шоттардың кредиті) 351 және 352 шоттарда есепке алынған оларға бұрын төленген авансты ұстап қалу арқылы жүзеге асырылады.

Жабдықтаушылар мен мердігерлерге тиесілі қарыздарды өтеуге жіберілген төленген аванстың сомасына 671 шоты дебеттеледі және 351, 352 шоттары кредиттеледі.

Жабдықтаушының сатып алушыға тұтастай немесе жартылай пайдаланылмаған аванстар сомасын кері қайтаруы 431, 441 немесе 451 шоттардың дебеті және 351 немесе 352 шоттардың кредиті бойынша көрсетіледі. Талап ету мерзімі (3 жыл) өткеннен кейін алынбаған аванстарды есептен шығару 351 және 352 шоттардың кредиті бойынша және келесі шоттардың дебеті бойынша есептен шығарылады:

845 «Басқа да қосалқы қызмет бойынша шығындар» - алынбаған қарыздар есеп беру жылының табысының есебінен есептен шығарылған жағдайда;

- қарыздарды бұрын жасалған қорлардың есебінен есептен шығарған жағдайда 321 «Күмәнді қарыздар бойынша резервтер».

Берілген аванстардың талдамалық есебі түрлі дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысудың талдамалық есебі тізімдемесінде әр дебитор бойынша 351 және 352 шоттардың жекелеген түрінде немесе бухгалтерлік есеп компьютерленген жағдайда машинограммада жүргізіледі.

Жалпылама аталмыш бөлімшенің шоттары тауарлық-материалдық қорларды жеткізгені үшін алдын ала берілген аванстар сомасын сипаттайды. Осылайша аталып өткен шоттар мен олардың сипаттамасы, дебиторлық борыштар мен үшінші бөлімдегі басқадай активтер жайлы түсініктеме алуға мүмкіндік береді.