- •П.С. Лопух
- •Уводзіны
- •1.1. Вада як адзін з кампанентаў геаграфічнага асяроддзя
- •1.2. Дзяржаўны водны кадастр
- •1.3. Гідралогія, прадмет, яе задачы і сувязь з другімі навукамі
- •1.4. Метады вывучэння водных рэсурсаў
- •Глава 2. Фізічныя і хімічныя ўласцівасці прыродных вод
- •2.1. Фізічныя ўласцівасці вады
- •2.2. Хімічныя ўласцівасці
- •2.3. Распаўсюджванне святла і гуку ў вадзе
- •Глава 3 Рух вады ў прыродзе
- •3.1. Сцёк вады ў прыродзе як сусветны працэс
- •3.2. Унутрымацерыковы кругаварот вады
- •3.3. Вадаабмен вадаёмаў
- •Тыпізацыя вадаёмаў па вадаабмену (паволе б.Б.Багаслоўскага)
- •3.4. Механізм руху вады
- •4. Гідралогія рэк
- •4.1. Басэйн ракі і гідраграфічная сетка
- •4.1.1. Гідраграфічная сетка. Вадазбор. Тыпы рэк.
- •4.1.2. Фізіка-геаграфічныя характарыстыкі вадазбору
- •4.1.3. Гідраграфічныя характарыстыкі рачнога басейна
- •4.1.4. Марфаметрычныя характарыстыкі ракі
- •4.1.5. Гідраграфічныя характарыстыкі даліны ракі
- •4.1.6. Марфаметрычныя паказчыкі рэчышча
- •4.1.7. Паўздоўжны профіль рэк
- •4. 2. Хуткасць цячэння і расходы вады рэк, метады іх вызначэння
- •4. 2.1. Хуткасць цячэння і турбулентнае перамешванне вады
- •4.2.2. Размеркаванне хуткасцяў па вертыкалі і жывому сячэнню
- •4.2.3. Вымярэнне хуткасці вады з дапамогай гідраметрычнай вяртушкі. Характарыстыкі сцёку
- •4.2.3. 1. Рачны сцёк. Характарыстыкі сцёку
- •4.3.1. Характэрыстыкі сцёку
- •4.3.2. Водны баланс рачнога вадазбору
- •4.3.3. Расчляненне гідрографаў па тыпам жыўлення
- •4.3.4. Уплыў геаграфічных фактараў на сцёк
- •4.3.5. Размеркаванне сцёку па тэрыторыі
- •4.3.6. Унутрыгадавое размеркаванне сцёку
- •4.3.7. Рух вады ў рэках
- •4.4.1. Рух вады на прамых і закругленых адрэзках
- •4.4.2. Рух вады на прамых і закругленых адрэзках
- •4.4.3. Уплыў цэнтрабежных сіл і адхіляючай сілы кручэння Зямлі.
- •4.5. Работа і наносы рэк. Рэчышчавыя працэсы
- •4.5.2. Наносы рэк і іх характарыстыкі
- •4.5.3. Донныя наносы
- •4.5.4. Рэчышчавыя працэсы
- •4.6. Лядова-тэрмічны рэжым
- •4.6.1. Фактары, якія вызначаюць тэмпературу вады рэк
- •4.6.2. Змяненні тэмпературы вады па часу
- •4.6.3. Лядовы рэжым рэк
- •4.7. Асноўныя рысы гідрахімічнага і гідрабіялагічнага рэжыму рэк
- •4.7.1. Гідрахімічны сцёк
- •4.7.2. Гідрабіялагічны сцёк
- •5. Гідрологія падземных вод
- •5.1. Паходжанне падземных вод
- •5.2. Віды вады ў порах грунтоў і механізм яе руху
- •5.3. Умовы залягання падземных вод
- •5.4. Падземныя напорныя воды
- •5.5. Жыўленне і рэжым грунтовых вод
- •5.6. Узаемадзеянне грунтовых і паверхневых вод
- •5.7. Мінеральныя воды
- •5.8. Раяніраванне грунтовых вод
- •6. Гідралогія азёр
- •6.1. Агульная характарыстыка і гідралагічная роль азёр у прыродзе
- •6.2. Паходжанне азёрных катлавін
- •6.3. Марфалогія і эвалюцыя азёрных катлавін
- •6.4. Марфаметрычныя паказчыкі
- •6.5. Водны баланс
- •6.6. Ваганні ўзроўня вады
- •6.7. Лядовы і тэрмічны рэжым
- •6.8. Цячэнні
- •6.9. Ветравыя хвалі і сейшы
- •6.10. Перамешванне водных мас азёр
- •6.11. Гідрахімічныя асаблівасці
- •6.12. Біялагічныя асаблівасці
- •6.13. Азёрная седыментацыя і донныя адклады
4.1.6. Марфаметрычныя паказчыкі рэчышча
Памеры і форма рэчышча, як і рачной даліны, змяняецца па даўжыні ракі ў залежнасці ад яе воднасці, будовы даліны, характара парод, якімі яна складзена (рыс. 7.9).
Марфалагічныя асаблівасці рэчышча можна адлюстраваць у выглвдзе плана з ізабатамі і папярочніка (профіля рэчышча). Сячэнне рэчышча вертыкальнай плоскасцю, прпендыкулярна напрамку цячэння ракі, называецца водным сячэннем патоку (рэчышча).
Папярочнае сячэнне рэчышча вызначае яго прапускную здольнасць і уплывае на размеркаванне хуткасцей, ухілаў, напрмку цячэння і другія гідралагічныя характарыстыкі патоку. Патрэбна адрозніваць:
плошчу папярочнага сячэння рэчышча пры найбольшым узроўні вады ў рацэ;
плошча папярочнага сячэння на час выканання гідралагічных назіранняў, замераў і другіх гідраметрычных работ;
плошча воднага сячэння (агульная);
плошча жывога сячэння;
плошча мёртвай прасторы.
Пры наяўнасці ледзянога покрыва пад плошчай воднага сячэння прыймаецца поўная плошча сячэння без плошчы паглыбленага нерухомага лёду (паверхневага, шугі і ўнутрыводнага). Пры адсутнасці ледзянога покрыва паняцце “плошча воднага сячэння” супадае з паняццем “плошча папярочнага сячэння”.
Пад плошчай жывога сячэння разумеецца частка воднага сячэння, у якой хуткасць цячэння больш нуля ці больш адчувальнасці гідралагічных прылад для вымярэння хуткасці вады.
Пад плошчай мёртвай прасторы разумеецца частка воднага сячэння, у якой хуткасць цячэння практычна роўна нулю, ці менш адчувальнасці гідралагічных прыбораў. Воднае сячэнне змяняецца час ад часу разам са зменай узроўню вады. Кожнаму ўзроўню вады ў рацэ адпавядае свае воднае сячэнне. Акрамя гэтага, плошча воднаг сячэння можа мяняцца пад уплывам рэчышчавых працэсаў, пад уплывам эрозіі (бакавой, глыбіннай) і акумуляцыі наносаў.
На практыцы пры гідралагічных разліках шырока выкарыстоўваюцца асноўныя марфаметрычныя характарыстыкі воднага сячэння, якія выражаюцца у канкрэтных лічбах.
Плошча жывога сячэння вызначаецца на аснове прамераў глыбіняў. Па дадзеным прамераў будуецца прфіль папярочнага сячэння рэчышча, па якому можна падлічыць плошчу воднага сячэння (ω) пры розных узроўнях вады у рацэ. Гэта дазваляе таксама пабудаваць крывую звлежнасці плошчы (ω) ад вышыні узроўняў вады (h):
ω = f (h).
Шырыню жывога сячэння (І) можна прадставіць як функцыю залежнасці ад вышыні узроўня вады у рацэ (h):
В = f (h).
Змочаны перыметр рэчышча (Р) вызначаецца як даўжыня падводнага контура воднага сячэння паміж урэзамі вады. Другімі словамі гэта даўжыня лініі па дну і адкосам берагоў рэчышча.
Сярэдняя глыбіня рэчышча (hср.) атрымліваецца шляхам дзялення плошчы воднага сячэння (ω) на шырыню воднай плыні па лініі узроўня вады (В):
hср. = ω / В.
Гідраўлічны радыус рэчышча (R) атрымліваецца шляхам дзялення плошчы жывога сячэння на змочаны перыметр:
R = ω / P.
Гэты паказчык прадстаўляе сабой велічыню, якая адлюстроўвае памеры жывога сячэння патоку і прыходзіцца на адзінку змочанага перыметру, характэрызуе супраціўленне дна рэчышча цякучай вады. Для малых рэк Беларусі пры шырыні рэк да 50 м гідраўлічны радыус можна замяніць сярэдняй глыбінёй.
Наяўнасць у папярэчным сячэнні розных паглыбленняў дна, выступаў спрыяе узнікненню застойных зон, вадаваротаў, адваротных цячэнняў. І наадварот, правільная парабалападобная форма рэчышча спрыяе раўнамернаму руху вады у рэчышчы.
Дно рэчышча у прыродзе заўсёды няроўнае, шурпатае. Яно аказвае супраціўленне рухаючай вадзе (шурпатасць рэчышча). З павялічэннем глыбіняў памяншаюцца няроўнасці паверхні рэчышча, змяншаецца яго уплыў на сярэднюю хуткасць патоку. Таму адрозіваюць шурпатасць рэчышча абсалютную і адносную.
Абсалютная шурпатасць рэчышча (Δ) прадстаўляе сярэднюю вышыню узвышаных няроўнасцяў паверхні дна над сярэдняй крывой дна рэчышча. Адносіны абсалютнай шурпатасці да сярэдняй глыбіні патоку (Δ/hср.) называецца адноснай шурпатасцю. Калі рэчышча створана неаднароднымі часцінкамі, то іх супраціўленне руху вады вызначаецца ў асноўным памерамі найбольшых часцінак. Пагэтаму разліковае значэнне Δ будзе тым больш, чым больш разнастайным будзе грунт рэчышча.