- •П.С. Лопух
- •Уводзіны
- •1.1. Вада як адзін з кампанентаў геаграфічнага асяроддзя
- •1.2. Дзяржаўны водны кадастр
- •1.3. Гідралогія, прадмет, яе задачы і сувязь з другімі навукамі
- •1.4. Метады вывучэння водных рэсурсаў
- •Глава 2. Фізічныя і хімічныя ўласцівасці прыродных вод
- •2.1. Фізічныя ўласцівасці вады
- •2.2. Хімічныя ўласцівасці
- •2.3. Распаўсюджванне святла і гуку ў вадзе
- •Глава 3 Рух вады ў прыродзе
- •3.1. Сцёк вады ў прыродзе як сусветны працэс
- •3.2. Унутрымацерыковы кругаварот вады
- •3.3. Вадаабмен вадаёмаў
- •Тыпізацыя вадаёмаў па вадаабмену (паволе б.Б.Багаслоўскага)
- •3.4. Механізм руху вады
- •4. Гідралогія рэк
- •4.1. Басэйн ракі і гідраграфічная сетка
- •4.1.1. Гідраграфічная сетка. Вадазбор. Тыпы рэк.
- •4.1.2. Фізіка-геаграфічныя характарыстыкі вадазбору
- •4.1.3. Гідраграфічныя характарыстыкі рачнога басейна
- •4.1.4. Марфаметрычныя характарыстыкі ракі
- •4.1.5. Гідраграфічныя характарыстыкі даліны ракі
- •4.1.6. Марфаметрычныя паказчыкі рэчышча
- •4.1.7. Паўздоўжны профіль рэк
- •4. 2. Хуткасць цячэння і расходы вады рэк, метады іх вызначэння
- •4. 2.1. Хуткасць цячэння і турбулентнае перамешванне вады
- •4.2.2. Размеркаванне хуткасцяў па вертыкалі і жывому сячэнню
- •4.2.3. Вымярэнне хуткасці вады з дапамогай гідраметрычнай вяртушкі. Характарыстыкі сцёку
- •4.2.3. 1. Рачны сцёк. Характарыстыкі сцёку
- •4.3.1. Характэрыстыкі сцёку
- •4.3.2. Водны баланс рачнога вадазбору
- •4.3.3. Расчляненне гідрографаў па тыпам жыўлення
- •4.3.4. Уплыў геаграфічных фактараў на сцёк
- •4.3.5. Размеркаванне сцёку па тэрыторыі
- •4.3.6. Унутрыгадавое размеркаванне сцёку
- •4.3.7. Рух вады ў рэках
- •4.4.1. Рух вады на прамых і закругленых адрэзках
- •4.4.2. Рух вады на прамых і закругленых адрэзках
- •4.4.3. Уплыў цэнтрабежных сіл і адхіляючай сілы кручэння Зямлі.
- •4.5. Работа і наносы рэк. Рэчышчавыя працэсы
- •4.5.2. Наносы рэк і іх характарыстыкі
- •4.5.3. Донныя наносы
- •4.5.4. Рэчышчавыя працэсы
- •4.6. Лядова-тэрмічны рэжым
- •4.6.1. Фактары, якія вызначаюць тэмпературу вады рэк
- •4.6.2. Змяненні тэмпературы вады па часу
- •4.6.3. Лядовы рэжым рэк
- •4.7. Асноўныя рысы гідрахімічнага і гідрабіялагічнага рэжыму рэк
- •4.7.1. Гідрахімічны сцёк
- •4.7.2. Гідрабіялагічны сцёк
- •5. Гідрологія падземных вод
- •5.1. Паходжанне падземных вод
- •5.2. Віды вады ў порах грунтоў і механізм яе руху
- •5.3. Умовы залягання падземных вод
- •5.4. Падземныя напорныя воды
- •5.5. Жыўленне і рэжым грунтовых вод
- •5.6. Узаемадзеянне грунтовых і паверхневых вод
- •5.7. Мінеральныя воды
- •5.8. Раяніраванне грунтовых вод
- •6. Гідралогія азёр
- •6.1. Агульная характарыстыка і гідралагічная роль азёр у прыродзе
- •6.2. Паходжанне азёрных катлавін
- •6.3. Марфалогія і эвалюцыя азёрных катлавін
- •6.4. Марфаметрычныя паказчыкі
- •6.5. Водны баланс
- •6.6. Ваганні ўзроўня вады
- •6.7. Лядовы і тэрмічны рэжым
- •6.8. Цячэнні
- •6.9. Ветравыя хвалі і сейшы
- •6.10. Перамешванне водных мас азёр
- •6.11. Гідрахімічныя асаблівасці
- •6.12. Біялагічныя асаблівасці
- •6.13. Азёрная седыментацыя і донныя адклады
3.2. Унутрымацерыковы кругаварот вады
У прыродзе кругаварот вады працякае даволі складана. Так, напрыклад, ва ўтварэнні ападкаў, якія выпадаюць на мацерыкі, удзельнічае вільгаць прынесеная з акияна, и вильгаць, якая выпарваецца з cушы і затым зноў перамяшчаецца разам з паветрам углыб сушы. Частка выпаўшай вільгаці зноў выпарваецца, кандэнсуецца і дае новыя ападкі. Такім чынам, адбываецца ўнутрымацерыковы кругаварот вільгаці.
Агульная колькасць ападкаў, якія выпалі на якой-небудзь мясцовасці, складаецца з “знешніх”(а) і “мясцовых” (Z) ападкаў дадзенай тэрыторыі:
X = Xа + Xz.
Частка вадзяной пары, якая паступіла звонку і ўтварылася на дадзенай мясцовасці, будзе вынесена паветрам за яе межы. Іх колькасць будзе роўна суме X – Xa і Z – Xz.
У сярэднім за шматгадовы перыяд водны баланс разглядяемай тэрыторыі будзе мець выгляд:
X = Z + Y,
дзе X, Z, Y – сярэднія шматгадовыя значэнні X, Z, Y, так як Z = Xz + c, а X = Xa + Xz, Xa = c + Y.
Калі ведаць значэнні Х і Ха, можна вызначыць каэфіцыент абароту вільгаці, які паказвае колькі разоў паступіўшая звонку вадзяная пара выпадае ў выглядзе ападкаў на працягу поўнага абароту вільгаці дадзенай мясцовасці, пакуль яна не будзе вынесена рачным і паветраным сцёкам за яе межы: К = Х/Ха. Значэнне гэтага паказчыка ўзрастае з павелічэннем долі “мясцовых” ападкаў. Каэфіцыент абароту вільгаці павялічваецца углыб сушы і з павелічэннем плошчы мясцовасці, так як у абодвух выпадках павялічваецца роля ападкаў, якая ўтвараецца дзякуючы мясцоваму выпарванню. Так, для Рускай раўніны яго значэнне вагаецца ад 1,20 для Еўропы да 1,55 для Азіі. На яго значэнне можа паўплываць дзейнасць чалавека (меліярацыі, змяненні ў сцёку і г.д.).
3.3. Вадаабмен вадаёмаў
Дзякуючы кругавароту вады ў прыродзе ўсе водныя аб’екты на сушы абменьваюцца вадой праз атмасферу і літасферу. Але ў кожным з іх гэты абмен ідзе з рознай хуткасцю (табл. 3.1).
Хуткасць вадаабмену – адзін з галоўных гідралагічных паказчыкаў водных аб’ектаў. Так, для рэк характэрны найбольш інтенсіўны вадаабмен і з ім звязана механічнае ўздзеянне вады на рэчышча, перамяшчэнне і акамуляцыя цвёрдых часцінак (наносаў). І наадварот, за кош запаволенага вадаабмену азёры адрозніваюцца пераважна накапленнем рэчываў, вады і рознай інтенсіўнасцю фізічных, хімічных і біялагічных працэсаў. Інтенсіўнасць вадаабмену колькасна характэрызуецца паказчыкам поўнага ўмоўнага вадаабмену, які выражаецца адносінамі аб’ёму вады удзельнічаючга ў вадаабмене за які-небудзь час да сярэдняга аб’ёму вадаёма за гэты ж самы час. Звычайна вадаабмен разлічваецца для сярэдняга па воднасці год зашматгадовы адрэзак часу. Такім чынам, паказчык умоўнага вадаабмена (Квб) вызначаецца адносінамі аб’ёма вады які удзельнічае ў вадаабмене да сярэдняга аб’ёма вады вадаёма (Vв):
Kвб = Vб/Vв.
Паказчык умоўнага вадаабмену паказвае колькасць гадоў ці некаторую частку года (пары года, месяца), за які вада вадаёма замяняецца новай вадой. Калі, напрыклад, Квб раўняецца 5, то поўны аб’ём вадаёма мяняецца 5 разоў за год. Калі каэфіціент роўны 0,25, то кожны год абменьваецца толькі чацвёртая частка аб’ёму вады, а поўны вадаабмен праходзіць прыкладна за поўны чатыры гады. Аднак паказчык вадаабмену з’яўляецца ўмоўным. Лічыцца, што ўся вада вадаёма удзельнічае ў вадаабмене. На самой справе найбольш інтенсіўна абменьваецца актыўная частка рэк, азёр, дзе назіраецца найбольшая хуткасць вады. У вялікіх азёрах і акіяне актыўны вадаабмен адбываецца ў іх паверхні, дзе выпадаюць ападкі і ідзе выпарванне вады.
Для рэк, азёр і вадасховішчаў, у водным балансе якіх галоўную ролю іграе сцёк вады з вадазбору і з саміх вадаёмаў, замест паказчыка Квб карыстаюцца паказчыкам умоўнага вадаабмену С. І. Грыгор’ева Квб = Vcц./Vв, дзе Vcц – аб’ём сцёку вады з вадаёма.
Табліца 3.1