4.3.4. Уплыў геаграфічных фактараў на сцёк

Розныя геаграфічныя фактары, якія дзейнічаюць у межах рачных басейнаў, маюць магчымасць уплываць на рачны сцёк і змяняць яго. Сярод іх найбольш важнымі фактарамі з’яўляюцца: марфаметрычныя паказчыкі вадазбору, рэльеф, карст, лясістасць, балоцістасць, зарэгуляванасць сцёку і іншыя.

Марфаметрычныя паказчыкі вадазбору. Устаноўлена, што уплыў мясцовых фактараў на сцёк значна большы на малых вадазборах і нават могуць перавышаць занальныя кліматычныя фактары. З павялічэннем плошчы вадазбору роля мясцовых фактарў зніжаецца. Пры некаторай плошчы размеркаванне сцёку па тэрыторыі падпарадкоўваецца толькі геаграфічнай занальнасці мала залежыць ад азанальных фактараў.Розніца велічыні сярэдняга сцёку вялікіх і малых рэк у адной і той жа геаграфічнай зоне звязаны з неаднолькавымі суадносінамі паверхневага і падземнага жыўлення.

У той жа час плошча вадазбору павялічваецца у малых вадацёках з павялічэннем эразіённага урэза далины и рэчышча. Такая залежнасць абумощлена рэгрэсийнай эрозияй, пры якой з панижэннем мясцовага базиса эрозии павяличваецца даўжыня схилаў и вадападзельная линия аддаляецца ад раки. Чым большы ўрэз, тым больш ваданосных слаёў дрэнируецца ракой і тым больш шчодрае і ўстойлівае падземнае жыўленне, як найбольш устойливая частка сцёку. Таким чынам, плошчай вадазбора ва ўмовах дастатковага ўвільгатнення характэрызуюцца ўмовы і велічыня падземнага жыўлення рэк.

Акрамя памераў вадазблору на сцёк уплывае яго нахіл, разчляненнасць рэльефу і гушчыня рачной сеткі. З павялічэннем нахілу і гушчыні рачной сеткі сцёк рэк павялічваецца.

Рэльеф вадазбору. Непасрэдны ўплыў рэльефу на сцёк абмяжоўваецца павялічэннем альбо паніжэннем хуткасці сцякання вады з паверхні басейну ў залежнасці ад нахілу і ступені разчлянення ярамі, лагчынамі, западзінамі. Пры значных ухілах сцёк адбываецца хутка, памянаецца час дабягання вады да рэчышча, страты на інфільтрацыю і выпарэнне. Па ярам і лагчынам сцёк таксама ідзе больш інтенсіўна. Пры запаволеным сцёку на палогіх схілах павялічваюцца страты вады.

Ускосны ўплыў рэльефу на сцёк больш значны. Ён выяўляецца ўздзеяннем рэльефу на састаўляючыя воднага балансу: ападкі, выпарэнне, акумуляцыі вады ў басейне, інфільтрацыю. У многіх выпадках рэльеф уплывае на размеркаванне снегу па вадазбору. Ён здуваецца ветрам з раўнінных прастораў і накопліваюцца ў ярах і лагчынах.

Карст. У залежнасці ад характару вадаабмену паміж падземнымі і паверхневымі водамі ўплыў карста на сцёк розны. Непасрэдна ў карставых абласцях адбываецца інтенсіўнае паглынанне дажджавх і талых вод панорамі, варонкамі, трэшчынамі. У выніку паверхневы сцёк памяншаецца альбо зусім знікае. Размеркаванне сцёку на працягу года нераўнамернае, так як практычна адсутнічае падземнае жыўленне. Есць выпадкі, калі рэкі знікаюць у карставых пустотах. Па краях карставых раёнаў назіраецца выхад падземных вод у рачных далінах і рэчышчах у выглядзе крыніц, якія дадаткова жывяць рэкі.

Лясистасць. Уплыў леса на сцёк галоўным праяўляецца праз уздзеянне на вадапранікальнасць глебаў. Карнявая сістэма разрыхляе глебу і павялічвае яе порыстасць і вадапранікальнасць. Лясная падсцілка інтенсіўна паглынае ваду. Зімой назіраецца меншае прамярзанне глебы. Вясной запавольваецца таянне снегу. Усё гэта разам прыводзіць да значных страт вады на фільтрацыю. Памяншаецца паверхневы сцёк і вада паступае ў раку падземным шляхам. У басейнах вялікіх рэк рачная сетка дрэніруе глыбокія слаі і падземны сцёк пападае ў раку.

Рачная сетка малых рэк закранае толькі верхнія слаі. Таму большая частка інфільтрацыйных вод разам з падземным сцёкам выходзіць за межы такіх басейнаў.

Агульны сцёк за год аблесеных вадазбораў большы, чым бязлесных. Для іх характэрна павяличэнне падземнага і памяншэнне паверхневага сцёку. У сярэднім гадавы сцёк аблесеных вадазбораў большы на 10-20 % у лясной і на 20-40 % у стэпавай зонах.

Некаторае памяншэнне сцёку у лясных вадазбораў дае затыманне ападкаў дрэвамі і іх выпарэнне. Гэтыя страты могуць дасягаць да 30-50 % ад сумы ападкаў, асабліва вадкіх.

Прыродная і штучная зарэгуляванасць. Азёры і вадасховішчы рэгулюць сцёк, больш рўнамерна размяркоўваюць яго па порам года. У паўнаводдзе і і паводкі вада паступае ў вадаёмы і размяркоўваецца раўнамерна па іх паверхні. Пры гэтым пад’ём узроўня значна менш, xsv у рацэ. Адпаведна сцёк у раку з возера павяличваецца на невяликую величыню. І, наадварот, у межань накопленая ў вадаёме вада паступова вяртаецца ў раку. Таму, межанны сцёк азёрны рэк большы, а сцёк у часы паводкаў меншы, xsv безазёрных. У вадасховішчах у паўнаводдзе вада штучна затрымліваецца з мэтай яе назапашвання і выкарыстання ў малаводны перыяд і рэгулявання сцёку. Аднак страты вады з паверхні азёр і вадасховішчаў на выпарэнне нязначныя.

Балоцістасць. Уплыў балот на сцёк вызначаецца геаграфічнымі ўмовамі і велічынёй выпарэння з балот і незабалочаных зямель. У раёнах лішкавага і дастатковага увільгатнення, дзе судносіны паміж выпарэннем забалочаных і незабалочаных участкаў невялікая, балоты не памяншаюць гадавы сцёк. У раёнах недастатковага альбо няўстойлівага ўвільгатнення балоты ў выніку значнай велічыні выпарэння памяншаюць сцёк.

Балоты памяншаюць найбольшыя расходы паўнаводдзяў і паводак. Гэта добра відаць на прыкладзе рэк Беларусі, якія маюць роўныя па плошчы вадазборы і аблесенасць, але адрозніваюцца паказчыкам балоцістасці.

Паводкі, якія ўзнікаюць пры дажджах поўнасцю паглынаюцца балотамі. Пры асушэнні балот увільгатнённых раёнаў павялічваюцца пікі паўнаводдзяў і паводак, а гэта значыць узрастае нераўнамернасць сцёку. Сярэдні гадавы сцёк пры асушэнни са слабым падземным жыўленнем амаль не адрозніваецца ад сцёку неасушаных балот і сухадолаў. У недастаткова ўвільгатнённых раёнах балоты памяншаюць як веснавы, так і летні сцёк.