43. Сацыякультурнаядзейнасць на Беларусіперыяду з X па XVII ст.

Пачынаючы з IX ст., на ўсходнеславянскіх землях шырокараспаўсюджваеццапісьменнасць.

ПершыдатаванынадпісваЎсходняйЕўропе – пячатка князя Ізяслава з імем князя на грэчаскі лад – “Ізяславос”. Выдатнымпомнікампісьменнасціз’яўляюцца “Барысавыкамяні”, Берасцяныяграматы XI-XV стст. знойдзены на Беларусі ў Віцебску і Мсціслаўлі.

Найбольшкаштоўныяпомнікіпісьменнасці – гэтарукапісныякнігі.Самая ранняя рукапіснаякніга на Беларусі – гэтаТураўскаеевангелле(XI ст.). АгульнымлетапісамКіеўскайРусіз’яўляецца “Аповесцьмінулыхгадоў”( XII ст.), “Слова аб палку Ігаравым”.

Зраспаўсюджаннемхрысціянства з канца XII ст. пашыраеццамясцоваяагіяграфічнаялітаратура – “жыціі” і “хаджэнні” святых. Вядомы “Жыціе і хаджэннеЕўфрасінніПолацкай”.

ВялікуюспадчынупакінуўКірылаТураўскі (жыў каля 1130-1182 гг.). Вядомыяго 8 “слоў”-пропаведзяў, 2 каноны, некалькіаповесцяў, каля 30 малітваў-споведзяў.

КліментСмаляці– адзін з першых славян, якізаймаўпасадукіеўскагамітрапаліта. Знакаміты як вялікікніжнік, але захаваўсятолькіадзіняготвор – “Пасланне Фаме прасвітэру”.

Вялікаемесца ў гісторыі культуры БеларусізаймаеЕўфрасінняПолацкая (1110–1173 гг.). Яна перапісвала і перакладалакнігі, засноўваламанастыры (Спаскіжаночы і прсв. Багародзіцымужчынскі) і школы для дзяцейпрыіх, была фундатарамцэркваў і выдатныхпомнікаўдэкаратыўна-прыкладногамастацтва. Па загадзеЕўфрасінні ў полацкідойлідІаанпабудаваўСпаскуюцаркву (каля 1132-1159 гг.), а распісаўцарквуфрэскамі мастак Кузьма з памочнікамі (згодна з надпісам на сцяне храма). Па заказе Еўфрасінніполацкімайстар-залатар Лазар Богша ў 1161 г. выканаўшасціканцовы крыж – святыню Беларусі. Такімчынам, крыж – помнікдэкаратыўна-прыкладногамастацтва, помнікпісьменнасці, хрысціянскіпомнікстаражытнайБеларусі.

Аб высокімузроўнідэкаратыўна-прыкладногамастацтвагаворацьзнаходкіпрадметаўрамесніцкайвытворчасці – разных з косці і дрэвагронкаўнажоў, грабянёў, лыжак, шахматных фігурак (знойдзены ў Ваўкавыску, Лукомлі, Гародні).

Археалагічныязнаходкісведчатьабразвітаймузычнай і пеўчай культуры.

XV – першая палова XVII стст. – перыядразвіця культуры , якіатрымаў уЕўропеназвуАдраджэнне. Ёнхарактарызаваўсяўздымамсвецкайнавукі і мастацтва, станаўленнемнацыянальныхмоў, літаратур і нацыянальнайсамасвядомасці, гуманістычнымсветапоглядам.

Адукацыя, як і ў папярэдніперыяд, захоўваларэлігійныхарактар. Прыправаслаўныхцэрквах і манастырахіснавалі школы.

Асаблівахуткаразвіваласякаталіцкаясістэмаадукацыі ў XVI ст. Асаблівавядомымібыліезуіцкія і піярскіякалегіўмы. Першыезуіцкікалегіўмбыўзаснаваны ў Вільне (1570 г.), на тэрыторыіБеларусі – у Полацку (1581 г.). Калегіўмыдавалікласічнуюгуманітарнуюадукацыю. На базеВіленскагаезуіцкагакалегіўма ў 1579 г. была створанаезуіцкаяакадэмія – першая вышэйшаянавучальнаяўстанова ў ВКЛ. Першымяерэктарамбыўвыдатныпалеміст, дзеячордэнаезуітаў – Петр Скарга.

Пашырэннеагульнагаўзроўняадукаванасціабумовілаўзнікненнепопыту на кнігі. Стваралісязначныякнігазборы – бібліятэкі. Найбольшвядомымібылі: бібліятэкаПолацкагаСафійскагасабора; бібліятэкіманастыроў у Спраслі, Вільне, Слуцку, Пінску.

Ў ВКЛ узніклакнігадрукаваннераней за ўсеўсходнеславянскіяземлі. Заснавальнікусходнеславянскагакнігадрукавання – выдатныгуманіст і асветнікФранцыскСкарына. У 1517-1519 гг. ён у Празепераклаў і выдаў “Псалтыр” і 22 кнігі “СтарогазапаветуБібліі”.

У 1550-я гг. у БярэсціпачалапрацавацьпратэстанцкаядрукарняМікалаяРадзівілаЧорнага – першая на Беларусі. Сяроднайбольшвядомыхвыданняўпратэстантаў – “Брэсцкаябіблія” (1563 г.), “Нясвіжскаябіблія” (1572 г.), “Новы запавет” (1574 г.), “Размовапаляка з літвінам” (1564 г.).

Першуюкірылічнуюкнігу (на старажытнабеларускаймове) – КатэхізісвыдаліСымонБудны і ЛаўрэнціКрышкоўскі ў Нясвіжскайдрукарні ў 1562 г.

У 1570-я гг. у маёнткуЦяпінанаПолаччынезаснаваўдрукарнюВасільЦяпінскі. Ёнвыдаў “Евангелле” на царкоўна-славянскаймове.

Рускіяпершадрукары – ІванФёдараў і Пётр Мсціславец. Яны выдалі “Евангеллевучыцельнае” (1569 г.) і “Псалтыр з Часасловам” (1570 г.).

З XIV ст. з’явіласялетапісаннеВкЛ.Помнікі – “Летапісецвялікіхкнязёўлітоўскіх” (прыкладна 1396 г.), “ПахвалаВітаўту”(канец 1420-х гг.), “Беларуска-літоўскілетапіс” (1446 г.).

На зменулетапісанню разам з Адраджэннем ў XVI ст. прыйшлагістарычная проза і мемуарыстыка: “Баркулабаўскілетапіс”, “Дзённік” ФедараЕўлашоўскага, на беларускуюмовуперакладалі “Хроніку” М.Стрыйкоўскага, “Хроніку” М.Бельскага.

Заснавальнікампанегірычнайлітаратуры (панегірык – хвалебная прамова) на БеларусілічыццаАндрэй Рымша. Яго “Панегірык гербу Льва Сапегі” (1588 г.). У беларускайпаэзііз’явіліся жанры: дэкламацыя, вершаваныяпрысвячэнні, сатырычнаяпаэзія, паэтычныя “плачы”, “ляманты”, эпіграммы.

Развіццемузычнагамастацтва шло ў межах царкоўныхустаноў. Зканца XV ст. развіваеццакантавая культура спеваў, а ў другой палове XVI ст. – партэсныяспевы, спевакоўрыхтавалі ў брацкіх і манастырскіх школах.

У самым канцы XVI ст. прыкаталіцкіхустановах-кляштарахсталіўтвараццакапэлы – калектывы, якіяскладаліся з аркестра і групывакалістаў. Збудаўніцтвам новых каталіцкіххрамаўпачалапашыраласяарганнаямузычная культура.

З XIV – XVI стст. шырокуюпапулярнасць у народзеатрымаўлялечнытэатр – батлейка.

Архітэктура і будаўніцтва.

Важнаемесца ў культуры старажытнайБеларусізаймаеархітэктура.Выдатныміпомнікаміполацкайбудаўнічай школы з’яўляеццаСафійскісабор , Спаская (Спаса-Еўфрасіньеўская) царква , храмы ў Бельчыцах (XII ст.).

У XIV – пачатку XVI стст. асноўнытыпманументальныхмураваныхпабудоў – гэтазамак (Крэва, Ліда, Трокі, Меднікі).

У першайпалове XVI ст. сфарміраваўсясамабытны 4-х вежавытыпправаслаўнага храма з абарончайфункцыяй , (Супрасльскаяцэрквы-крэпасці, Мікалаеўскісабор у Брэсце). Іхстыльвызначаецца як “беларускаяготыка”. Актыўнабудавалісякаталіцкіягатычныяхрамы.Зрэфармацыяйз’явілісяновыякультавыяпабудовы – зборы, (зборы ў Койданаве, Заслаўі, Замосці, Новым Свержані).

Езуітыпрынеслі на Беларусь новы архітэктурныстыль – барока. Першыўзорархітэктурыбарокка на тэрыторыіРэчыПаспалітай – гэтаНясвіжскіезуіцкікасцёл, які ў 1587-1593 гг. будаваўвыдатныархітэктарДжаванніБернардоні.

Сазмяненнемстыляў у будаўніцтвезамкіпачалітрансфармавацца ў палацава-замкавыя комплексы (Нясвіж, Гродна, Гальшаны).

Зпашырэннеммагдэбурскага права ў гарадахузніклаграмадзянскаяархітэктура – ратушы, дземесціліся органы самакіравання (Нясвіж, другая палова XVI ст.).

У межах ВКЛ развівалісяўсевідывыяўленчагамастацтва.

У пачатку XVI ст. складваеццабеларускаяіканапісная школа. Найбольпапулярнысюжэт у іконапісе – выявыМаціБоскайАдзігітрыі (Багародзіцы).

У свецкімжывапісевылучаеццанекалькінакірункаў. Партрэты-іконыхарактэрны для XIV ст., як прыклад – партрэт-іконаЕфрасінніПолацкай.

На партрэтах-парсунах ужобольшаб’ёмнаепрадстаўленнечалавека. НевядомымімастакаміствораныцікавыяпартрэтыкнягініКацярыныСлуцкай (1580 г.), князя ЮрыяАлелькавіча, ЮрыяТышкевіча (усе – канец XVI ст.).

Зпашырэннем на Беларусікаталіцтвазвязанапаяўленне скульптуры. Самыранніпомнікдраўлянай скульптуры, штозахаваўся да нашага часу – “Распяцце” з в.ГалубічыГлыбоцкагараёна (XIV ст.). З’явіўся новы тып скульптуры – надмагіллі (Віленскікафедральнысабор, надмагіллі канцлера А.Гаштольда і біскупаП.Гальшанскага, абодва – сярэдзіна XVI ст.).

У дэкаратыўна-прыкладныммастацтвевядучымігалінамізаставаласямастацкаяапрацоўкаметалаў і вытворчасцьювелірныхвырабаў. У гатычнайтрадыцыізробленыпацір з Ружан (канец XV ст.), абкладЛаўрышаўскагаевангелля (пачатак XV ст.). УплыўРэнесансубачны ў паціру з Наваградка (XVI ст.).