2. Чаму Рэч Паспалітая не змагла абараніць свой суверэнітэт у канцы XVIII ст.?

Галоуная лiнiя унутрыпалiтычнага развiцця Рэчы Паспалітай праходзiла на стыке зауседнай барацьбы шляхты з каралеускай уладай. Iдэолагi свецких феадалау iмкнулiся абаснаваць тэорыю шляхецтва па якой абвяшчалася Рымскае паходжанне шляхты. Гэта праявiлася у "экзэкутцыйнай праграме", па якой шляхецкiя колы патрабавалi ад коралеускай улады звароту шляхецкiх "адабраных" у яе раней правоу.

Гэтая праграма атрымала назву праграмы выпраулення Рэчы Паспалітай i была накiравана на развiцце шляхецкай дэмакратыi.

Пад iдэями агульнашляхецкай роунасцi и свабоды праходзiла канцэнтраванне улады улады у руках шляхты. Сярод шляхецкiх правоу былi:

1) права маемасцi на зямлю;

2) свабода ад падаткау, пошлiн, воинскiх пастояу;

3) права асабiстай недатыкальнасцi, займаць дзярж. пасады, выбiраць караля.

Апафеозам шляхецкiх вольнасцей стау прынцып "лiберум вета" (свабоднае забараняю) якi стау дзейнiчаць на сеймах з 1652 года. Дастаткова было аднаму з дэпутатау сказаць забараняю i не магло быць прынята рашэнне не толькi па гэтаму пытанню, але и па усей павесцы гэтага дня. Шляхта Беларусi вельмi актыуна уключылася у палiтычную барацьбу легка мяняючы рэлiгiйную прыналежнасць.

Што датычыць усiх груп феад.-зап. сялянства, то агульнай для iх тэндэнцыяй быу штодзенны рост павiннасцей и змяншэння зямельн. надзелау. Так, паншчына павялiчылася да 2 дзен з 1/4 частки вытокi у тыдзень.

Пэуныя змяньшэннi адбылiся i у статусе гарадоу. Аутаномiя дзярж. гарадоу была падарвана тым, што сеймавыя пастановы абавязвалi адмiнiстрацыю даваць праваздачу аб сваiх даходах старастам.

У прыватна-уласных гарадах улада феадала стала шырэй. Эканам. становiшча горада падрывалася канкурэнцыяй таварау, вырабляемых на весцы i феадальных фальварках.

Адсутничалi некаторыя мытныя пошлiны, узрасла колькасць юрыдык.

Уся шляхецкая Рэч Паспалітая уступiла у перыяд глыбокага эканамiчнага заняпаду i палiтычнага крызiса.

Усе гэта вылiлася у антыфеадальныя выступленнi сялянства, прымаушыя формы нац.-рэлiгiйнга руху Унутраныя мiжусобiцы дампаунялiся шэрагам бесперапынных разбуральных войн у знешней палiтыцы.

Мясцовая антыфеадальная барацьба бел пачынаецца з канца 16ст. i усе часцей злiваецца з барацьбой украiнскага народу.

Адным з самых значных паустанняу гэтага часу было паустанне Севярына Налiвайки 1595 г. Пасаушыся на Падоллi и Валынi гэты рух перакiнууся на поудзень Беларусi. Пасля яго падаулення яшчэ доуги час працягвалася з`яуленне на гэтых тэрыторыях казацкiх атрадау. У 1606 -- 1610 гг. было дастаткова магутнае выступленне магiлеуских гаражан на чале са Стахорам Мiтковичам.

У 1632 -- 1634 гг на землях ВКЛ Царом Мiкаилам была развязана вайна з Рэч Паспалітай за зварот Смаленска, Чарнигаускай i iнш. зямель адабраных Рэч Паспалітай раней.

Але самым цяжкiм па вынiках для Беларусi былi падзеi сяр. 17 ст. У 1648г. на Украiне пачалося магутнае народнае паустанне на чале з Б. Хмяльнiцким. У бiтве пры Жоутых водах и Карсунi ен разбiу польскiя войскi.

Летам 1648 г. пачалiся хваляваннi сельскага и гарадскога насельнiцтва Беларусi. На поудзень Беларусi прыходзяць атрады укр. казакоу на чале з Галавацкiм, Небабай, Гаркушай.

Паустанне на Беларусi не адрознiвалася вялiкай арганiзацыяй. Сяляне вырашалi свае лакальныя пытаннi и высвятлялi адносiны са сваiмi феадаламi. Але размах выступлення быу дастаткова шырокi.

Паказальным было паустанне у вераснi 1648г. у Пiнску, для падаулення якога спатрэбiуся атрад шляхцiцау пад камандваннем князя Мiрскага и замежнае войска. Паустанцы были жорстка пакараны. Больш 3тыс. было забiта, але супрацiуленне працягвалася у iншых гарадах.

Выступленне сялян и гаржан у Белар. супраць феад., шляхты i катал. царквы разам з атрадами Хмяльнiцкага працягвалiся да 1653 года. Хмяльнiцкi лiчыу рэальным у вынiку перамогi уз`яднананне поудня Бел. з Украiнай.

У вайне Укр. и Польшчы апошняя выйшла вышла пераможцай. Рашэнем земскага сабору и перыяслаускай рады Укр. пераходзiла у руск. падданства, захоуваючы сваю аутаномiю. Пры гэтым рус. цар аутаматычна станавiуся прациуникам Рэчы Паспалітай.

Па плану рус. камандвання асноуныя ваенныя дзеяннi былi разгорнуты на тэрыторыи Лiтвы и Беларусi. У 1694 -- 1657 гг. вялася рус.-польск. вайна за беларускую тэрыторыю, таму сучасныя гiсторыкi часта называюць яе рус.-бел. вайной.

Аслабленая Рэч Паспалітая не змагла аказаць супрацiулення, таму за лета i восень 1654г. рус. войскi занялi Смаленск, Полацк, Вiцебск, Магiлеу i г. д. I паколькi гэтыя гарады без бою не здавалiся, яны былi вельмi разбураны. Вялiкiя страты панеслi унiяцкiя i каталiцкiя касцелы, манастыры. Далучэнне да Расii нiчога незмянiла у становiшчы народных мас. Феадалы абвяшчали аб пераходзе у падданства Расii i царская адмiнiстрацыя захавалi iх уладаннi, правы и прывелегii.

Сяляне былi пазбаулены правоу i падвяргалiся гвалту. Верагодна, толькi гараджане атрымали больш свабоды ад феадалау. Вельми варожа адносiлася царская адмiнiстрацыя да унiяцкай царквы.

Авалодванне рус. войскамi Укр., Белар. i часткай Лiтвы выклiкала занепакоенасць у зах. Еур. краiнах баяушыхся далейшага узмацнення рус. дзяржавы, т.к. выхад Расii на Зах. Дзвiну адчыняу ёй шлях да Балт. мора, дзе у гэты час iмкнулася устанавiць панаванне Швецыя. Летам 1655 г. Карл Х выкарыстаушы слабину Рэчы Паспалітай выступае супраць яе. За некалькi месяцау шведы акупiравалi значную частку Польшчы , поунач Лiтвы, бел. гарады Друю и Дрысу.

Польскi кароль Ян Казiмiр збег у Сiлезiю, Карл Х абвясцiу сябе польскiм каралем. На бок Швецыi перайшлi асобныя лiтоус. магнаты, ад iмя якiх Радзiвiл и Корвiн-Гансеускi у жнiунi 1655 года падпiсалi дагавор аб пераходзе ВКЛ пад пратэктарат Швецыi.

Апасаючыся узмацнення Швецыi рус. урад пайшоу на перамiр`е з Польшай. Абедзве дзяржавы абязалiся выступiць на барацьбу са Швецыяй.

Рус.-швец. вайна пачалася у 1656 г. и працягвалася да 1661 г. калi быу падпiсаны Кардзiцкi мiр, згодна якому Расия адказвалася ад набыццяу у Прыбалтыцы.

Пайсцi на гэта Расiя была вымушана, так як новы гетман укр. Выгоускi з часткаю казацкага войску перайшоу на бок Польшчы и Рэчы Паспалітай парушыла перамир`е.

Ваен. дзеяннi зноу ахапiлi Бел. и Укр. 1659 г. склауся неудала да Рэчы Паспалітай але паслязаключэння памiж Рэч Паспалітай и Швецыяй Алiускага мiру на працягу 1660 -- 1662 гг. поспех спарарожнiчау Польшчы.

Рус. пакiнулi Брэст, Гродна, Вiльна, Барысау, Магiлеу. Дарэчы i у бел. землях быу рух за зварот у склад Рэчы Паспалітай. Напрыклад у 1661 г. паустала шляхта и гарадск. вярхушка Магiлева, якая у адну ноч перабiла 5тыс. рус. гарнiзон.

Пасля 1662г. ваен. дзеяннi памiж Расiяй и Рэч Паспалітай прынялi зацяжны характ., знясiльваючы абодва бакi. У студзенi 1667 г. памiж гэтымi 2-мя дзяржавамi было заключана Андрусаускае перамiр`е на 13 з паловай гадоу. Па яго умовах за Рас. замацоувалася Смаленская, Чарнiгава-Северская землi i левабяр. Укр. На правым беразе Дняпра "на вечныя часы" да Расii адыходзiу Кiеу. Бел. и правабяр. Укр. заставалiся у складзе Рэчы Паспалітай.

Перыяд з сяр. 17 ст. можна назваць патопам для Белар. Па падлiках вучоных загiнула 52% насельнiцтва, прычым на усх. Бел. кожныя 80 са 100. Не засталася нi воднага горада, вескi, якiя б нi былi спустошаны, спалены и разрабаваны. Напрыклад, у Брэсце было 1500 двароу засталося 869, у Полацку 1502 -- 102, у Вiцебску 982 -- 56.

Такая ж карцiна назiралася i у веске. Вельмi дорага абышлiся народу i шляхецк. гонар, и царскае жаданне зямельных далучэнняу, i казацкая вольнасць, адсутнасць талерантнасцi. У вынiку кан. 16 -- 17ст. -- адзiн з самых цяжкiх перыядау у нашай гiсторыi:

- раз`яднанне грамадства;

- перарыу уласнай культурнай традыцыi;

- пачатак рэлiгiйнай нецярпимасцi з атрыбутамi iнквiзiцыi у адносiнах да прагрэсiуных думау и людзей;

- падрыу эканамiчных сiл;

- фiз. знiшчэнне генафонду.

Аднак нават у гэтых умовах не перарывалася навуковая, культурная, грамацка-палiт. i сац.-прававая прагр. думка. яна прадстаулена iменамi С. Буднага, Сматрыцкага, С. Полацкага, Лышчынскага, Фiлiповiча i iнш.

Працэс наладжвання эканамiчных сувязяу, аднаулене эканомiкi на аснове старых унешнеэканамiчных рычагоу, прамога насiлля над массамi працоуных суправаджалiся сацыяльнымi канфлiктами, яшчэ больш аслабляушымi дзяржаву.