2. Развіццё гарадоў.

Гандаль шмат у чым залежыў ад развіцця гарадоў, ад колькасці іх насельніцтва. У XVI ст. на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага налічвалася 112 гарадоў і мястэчкаў, у тым ліку: 40 - у цэнтральнай і заходняй частках і 16 - у Падняпроўе. У сярэдзіне XVI ст. у Полацку налічалася паўтары тысячы двароў, у Брэсце - тысяча, у Гародне і Пінску - па 700. У 1648-1667 гг. беларускія гарады падвергнуліся страшнаму спусташэнню. У Полацкім, Віцебскім, Мсціслаўскім ваяводствах за час вайны было знішчана ад 50 да 70 % хат. Калі да вайны ў 18 гарадах і мястэчках Наваградскага ваяводства было 4071 хата, то пасля яе канчатка - 2329, у Брэсцкім ваяводстве адпаведна 4745 і 2012, у Менскам - 1646 і 809. У XVII у. у Магілёве было 500 хат, у Мазыры - каля 150.

З другой паловы XVII ст. пачалося паступовае адраджэнне гаспадарчага жыцця гарадоў. Як і раней, яны з'яўляліся цэнтрамі рамёстваў, унутранага і знешняга гандлю. Аднаўляліся і сацыяльна-палітычныя нормы жыцця гарадоў. Гараджане насуперак феадальнаму сваволлю, рабаўніцкім паборам і саслоўнаму зневажэнню дамагаліся паляпшэння дзейнасці гарадскога самакіравання, адстойвалі свае правы і прывілеі. Часам дзеля гэтага яны браліся за зброю, як гэта было ў Полацку ў 1667 г., у Гародне - у 1670 і 1726, у Менску - у 1700, у Магілёве - у 1733 г.

У дужанні з магнацкай самаўпраўнасцю і феадальнай анархіяй гарада, як правіла, падтрымліваліся цэнтральнымі ўладамі дзяржавы. У 1661 г. мяшчане Магілёва, а некалькі пазней і Гародня, атрымалі права выбрання гарадскіх войтаў. У 1764 г. сойм ліквідаваў у гарадах судовую юрысдыкцыю шляхты і духавенства. Гараджане, якія жылі на юрыдыках феадалаў, сталі падуладныя магістратам. У 60-е гады XVII ст. састаў магістратаў Віцебску, Магілёва і Гародня атрымалі шляхоцкія правы.

У 1776 г. усе гарады, акрамя ваяводскіх і поветовых цэнтраў, былі пазбаўленыя магдэбургскага права. Яно захоўвалася ў такіх гарадах, як Вільня, Ліда, Трокі, Наваградак, Ваўкавыск, Пінск, Менск, Мазыр, Брэст, Гародня. Гэтая мера сустрэла рэзкае абурэнне ў насельніцтва.

Сойм стварыў адмысловую камісію па парадкаванні сацыяльнага становішча ў гарадах. Мяшчанам гарантавалася іх права на ўласнасць, волю заняткаў рамёствамі, гандлем, куплю-продаж хат і іншай маёмасці. Усталёўвалася таксама права вольна змяняць месца жыхарства.

У другой палове XVIII ст. у эканоміцы гарадоў адбыліся прыкметныя зрухі да лепшага. Пры гэтым узнаўленне гарадоў ва ўсходняй частцы Беларусі ішло хутчэй, чым у заходняй і цэнтральнай. Большасць з іх вышлі з стану запусцення, у якім яны апынуліся ў пачатку стагоддзя. У 1770 - 1790-е гг. на тэрыторыі Беларусі налічваўся 41 горад і 397 мястэчкаў. У іх жыла 370 тыс. чалавек, або 11% усяго насельніцтва краю. У гэты час прыкметна ўзрасло значэнне Віцебску, Менска, Гародні, Слоніма і ўпала - Полацку, Брэста, Пінска, Наваградка.

У гаспадарчым жыцці гарадоў узрастала значэнне рамеснай вытворчасці. У найболей буйных з іх рамеснікі складалі 30 -40 % ад агульнага ліку жыхароў. У той жа час у другой палове XVIII ст. з'яўляюцца прыкметы раскладання цэхавай арганізацыі рамеснай вытворчасці. Колькасць цэхаў у некаторых гарадах паменшылася, хоць колькасць рамеснікаў узрасла.

Вялікія гарады звычайна з'яўляліся буйнымі гандлёвымі цэнтрамі. Адмена ў сярэдзіне XVIII ст. мытнай лініі паміж рускімі губернямі і левабярэжнай Украінай палепшыла ўмовы для вывазу тавараў у Расею і з Беларусі. У 1792 г. з Беларусі і Літвы было вывезена ў Расею тавараў на 2,5 млн злотых і прывезена - на 2,2 млн. Экспарт у Польшчу склаў 1,5 млн злотых, а імпарт - 650 тыс.

Важную ролю ў развіцці гандлю гралі кірмашы. Некаторыя з іх доўжыліся на працягу некалькіх тыдняў. На кірмашы везлі свае тавары не толькі жыхары найблізкай акругі, але і купцы з падаленых беларускіх гарадоў, з замежных краін. Найболей буйнымі ў канцы XVIII ст. былі кірмашы ў Менску, Шклове, Бешанковічах, Зэльве і Островно.

У гарадах, асабліва буйных, усё выразней выяўляліся сацыяльныя супярэчнасці паміж заможнымі пластамі насельніцтва і бяднотай. Гарадская верхавіна самаўпраўнічала, узбагачалася за рахунак гарадскіх фінансавых сродкаў, перакладала цяжар падаткаў на сярэднія і найнізкія пласты мяшчанства, што, натуральна, выклікала незадаволенасць. Сацыяльнае дужанне гарадскога насельніцтва ўскладнялася яго неаднастайным нацыянальным складам, адрозненнем у веравызнанні, прыналежнасцю да розных юридикам.