Заговорщик и шпион

Павлюка Шукайлу арестовывали еще в 1930-м. Тогда обошлось... 1 ноября 1938 года арестовали вновь: пронеслась очередная буря, тогда вылавливали "троцкистов". Приговор от 13 апреля 1939 года, утвержденный Л.Берией и А.Вышинским, касался 931-го "активного участника контрреволюционной правотроцкистской заговорщицкой и шпионской организации". 198 человек подлежали расстрелу. Среди них - Павлюк Шукайла, так и не признавший на допросах свою вину. Приговор был приведен в исполнение 14 апреля 1939 года. Ровно через 20 лет, день в день, первый белорусский футурист был реабилитирован. В документах он проходит как "профессор киноведения, персональный пенсионер".

"На Беларусi вада з крывi, палеткi з курганоу i крыжоу".

Это тоже - Павлюк Шукайла. Процитированные строки хотел взять эпиграфом к своему роману "Крывiчы" Михась Зарецкий, но их почему-то вычеркнули...

Сегодняшние наши молодые авангардисты интересуются футуристом Шукайлой, хотят видеть в нем своего предшественника. И мне кажется, что без этой фигуры, одиозной, яркой, в сущности трагической, история нашей литературы была бы беднее.

Вы шуміце, шуміце

Пісьменьнікі самі фармуюць сваіх папярэднікаў, напісаў некалі Борхес. Нітачка не канчаецца за наступным паваротам, проста яе цяжка намацаць у цемры. Зьнішчаны бальшавікамі беларускі паэт-футурыст Паўлюк Шукайла быў рэабілітаваны ў канцы пяцідзясятых, але па-сапраўднаму ажыў, матэрыялізаваўся і загаварыў толькі на пачатку дваццаць першага стагодзьдзя, калі найноўшая беларуская паэзія нарэшце адчула ў ім патрэбу, радасна ўбачыўшы ў загінулым паэце свайго беднага, блуднага брата (а таксама дзядзьку, бацьку і свата). Шукайла надаў найноўшым скандалістам гістарычную легітымацыю і падарыў ілюзію літаратурнай пераемнасьці. Адно ягонае размашыстае, як рэзкі рух рабром далоні, імя ўжо выклікае павагу. Заканамерна, што найаўтарытнейшым шукайлазнаўцам стаў паэт-бумбамлітавец Віктар Жыбуль; ён жа грае Шукайлу ў авангардовых спэктаклях; выдавецтва «Галіяфы» заснавала штогадовую паэтычную прэмію імя паўсталага з забыцьця футурыста, а наш сучасьнік, герой «Запісак беларускага тэрарыста» Зьмітра Вішнёва прызнаецца:

«Я зрэдзьчас кашляў і ціха чытаў верш Паўлюка Шукайлы».

Зрэшты, у гэтым прызнаньні ад пачатку закладзеная іронія, бо сам Шукайла, паводле ўспамінаў яго сучасьнікаў, асаблівай ціхмянасьцю не вылучаўся. «Хадзіў па сцэне» (божа, які кашмар! што будзе гаварыць княгіня Маралія Сідараўна?..)... І «размахваў рукамі, то завываў, то ўскрыкваў, то шаптаў». Махаў Шукайла ня толькі рукамі — а і сваёй «ільвінай грывай», і тоўстым кіем, якім вучыў апанэнтаў правільнаму погляду на паэзію. У адрозьненьне ад якога-небудзь літаратурнага махальніка Іванова «махальніка» Шукайлу ніяк не магчыма западозрыць у канфармізьме — ягоныя ўзмахі былі яму толькі на шкоду.

Шукайлу расстралялі пасьля трэцяга арышту, яго забілі за тое, за што замучылі ў турме Хармса — за тое, што вылучаўся, высоўваўся, занадта вытыркаўся, быў нефарматны ў краіне татальнага шаблёну і стаць іншым быў няздольны, нават калі б захацеў. Ды што там паэзія... Ягоным перасьледнікам хапала і зьнешняга нефармату ахвяры. Уладзімер Арлоў у сваім эсэ так апісвае Шукайлу: «Ужо адно ягонае аблічча — „баярская“ бабровая шапка, паліто з кенгуровым каўняром, залаты гадзіньнік, цяжкі сукаваты кій у руках — патыхала скандалам ці, прынамсі, нейкай небясьпекаю». У такім убраньні і на свабодзе? Жывы? НКВД гэтага сабе ніколі не даравала б. І гадзіньнік спыніўся.

Толькі вось Хармс ня меў перакананьняў, адно талент; Шукайла ж быў камуністам (ня блытаць з бальшавікамі). А хутчэй нават тым, да чаго пасуе забытае, рамантычнае слова «камунар». Мешаніна з ідэалізму, вясковасьці, пратэсту, амбітнасьці, чуласьці, рэўнасьці, кідкасьці, зацятасьці, маніі велічы, велічы маніі, харошага паэтычнага вар’яцтва і яшчэ чорт ведае чаго, што варылася ўсё разам у загадкавым кацялку пад бабровай баярскай шапкаю. Нездарма менавіта гэты «чырвоны прафэсар» з адукацыі, лефавец па сваіх літаратурных схільнасьцях, беларус па нацыянальнасьці і поўны шукайла па сьветапоглядзе стаў заснавальнікам тагачаснага бумбамліту, Беларускай літаратурна-мастацкай камуны. Пра памеры Шукайлавага таленту чытачу меркаваць цяжка — магчыма, ягоным галоўным талентам была яркасьць ягонай асобы, што ня так ужо й мала. Усе людзі перажываюць калі-небудзь узрушэньне, даведваючыся, што ў сапраўднасьці навакольны сьвет ня мае колеру, фарбы рэчам і істотам надае толькі мудрагелістая гульня сьвятла; так і Шукайла быў промнем, які асьвятляў даволі шэры сьвет літаратуры свайго часу, арганізуючы кантрасты і сьвятлацені, дорачы сваёй прысутнасьцю ў літаратуры фарбы тым, хто іх ад пачатку ня меў і мець не зьбіраўся. На фоне Шукайлы той сьвет выглядае нейкім весялейшым...

Сьвет, аднак, ня быў Шукайлу асабліва ўдзячны за арганізаваную ім падсьветку. «Хам», «літаратурны клоўн», «тыповы авантурыст-гістэрык», «крыкун», «цяжкі атлет лёгкай вагі», «галасісты бандыт» — так любоўна называлі Шукайлу калегі і крытыкі. Пракляты бумбамлітаўскі мадзярніста не маўчаў, даставалася ўсім: нават Жылку і Дубоўку. Адзін з апанэнтаў Шукайлы прыпісаў няўрымсьліваму Паўлюку выдатны вершык, які ўпрыгожыў бы любы «Тазік», ня толькі беларускі, і безь якога не абыходзіцца бадай што ніводнае згадваньне паэта-камунара:

«Выйду я на сенажаць І з нагана ў жабу — бац!»

Гэтая пародыя кажа пра ўспрыманьне Шукайлы сучасьнікамі нават больш за ягоную ўласную творчасьць. З аднаго боку — сенажаць яна і ў Афрыцы сенажаць: як Шукайла ні спрабаваў адарвацца ад каранёў, гідліва крывячыся:

«што мне да поля зь яго васількамі?...»,

ён усё адно заставаўся паэтам з народу, вясковым хлопцам. Але далей у нашай выкрывальнай пародыі: наган, агрэсія, жаба як наіўны сымбаль антыэстэтызму і гэтае «бац» — стрэл, які вызваляе месца для нечаканай рымы, але адначасова і руйнуе ўвесь сэнс. Такім, відаць, яго і ўспрымалі добразычліўцы: «здатны паэт», як назваў яго Юрка Віцьбіч, але ж страляе па жабах... Такі ён, відаць, і быў.

Вясковы футурыст — такое магчыма толькі ў Беларусі. Кажуць, падчас сваёй працы ў Маскве Шукайла хадзіў улетку ў вышыванцы і на дзьвярах ягонай маскоўскай кватэры вісела шыльдачка па-беларуску. Любіў Шукайла кульнуць зубровачкі і зацягнуць «Перапёлачку». Карацей, нацдэм нацдэмам. Хаця Шукайла абвяргае і гэта, у сваім самым вядомым вершы з тых, што дайшлі да нашых дзён. Ён наогул усё абвяргае, адно слова — футурыст.

Пачынаецца той верш прыгожа: «На Беларусі вада з крыві, палеткі з курганоў і крыжоў...». Але далей кій пагрозьліва ўзьнімаецца ў чаканьні расправы. Шукайла дае ў карак шавіністам з братняй Русі: яны, „«бровы „серьезно надвінув“, гаварылі, і сьвет слухаў, што беларус не чалавек — быдліна...» Некаторыя «русацяпы», маць іх за нагу, дагэтуль «каркаюць варонамі». Але і айчынныя нацыяналісты Шукайлу не свае: яны яшчэ сям-там квакаюць, гэтыя жабы: дайце мне наган! Беларусь, паводле Шукайлы, мусіць ачысьціцца ад адных і ад другіх, і далей, у будучае, «сталёвымі калёнамі». «Касьцьмі ляжам на пуцявіне, а трутнёў зь Беларусі вон!..» Зусім у традыцыі адшумелага ня так даўно заходнеэўрапейскага футурызму, які імкліва палітызаваўся. «Трутні — гэта гледзячы зь якога боку зірнуць», — ласкава пасьміхаючыся ў вусы, сказаў галоўны пчаляр і апусьціў на твар сетку. Неўзабаве нават ляяльнасьць да ўладаў перастане быць надзейнай аховай. А пакуль што рыма «нацыяналісты-ачысьцім» прэтэндуе на самую арыгінальную ў беларускай паэзіі канца дваццатых. Калі ня браць у разьлік «сенажаць-бац», вядома.

Кім толькі ня быў Шукайла за сваё нядоўгае жыцьцё... Партызанам, перабежчыкам, сакратаром райкаму, рэдактарам, інспэктарам па справах беларусізацыі, сцэнарыстам, кіношнікам, начальнікам, «подследственным», бамжом, зьняволеным. Вось з чаго магла б паўстаць цікавая літаратура. Але не паўстала. Не знайшлося такой душы, якая б прымусіла Шукайлу паспрабаваць выкласьці ўсё гэта прозай — а такое было б чытво. У пакінутым нашчадкам вобразе — са сваёй бабровай шапкай, прыгожым кіем-віцінай і залатым гадзіньнікам — Шукайла заўжды будзе нагадваць мне аднаго сымпатычнага літаратурнага пэрсанажа ў самы трагічны для яго момант. Маецца на ўвазе Бэндэр, які ў футрах з зашытымі ў іх каштоўнасьцямі ў фінале «Залатога цяляці» пераходзіць Днестар. Розуму і абаяльнасьці ў Шукайлы было ня менш. І, я ўпэўнены, жыць яму было ня менш цесна. І вось воля блізка. На тым беразе. І тут Вялікага камбінатара рабуюць памежнікі, прымушаючы вярнуцца назад. Гэта — самы нясьмешны момант у адной з самых вясёлых кніг у сьвеце, і самы балючы. Гумар канчаецца. Моц эмпатыі да галоўнага героя, моц шкадаваньня дасягае свайго апагею. Будучыня — гэта ілюзія. Будучыня немагчымая. Будучыні няма. Нават для футурыстаў.

ПАЎЛЮК ШУКАЙЛА

Р. КАЗАК 25.XI. 61г.

У 1925 годзе ў рэдакцыю слуцкай раённай газэты прыехаў малады пісьменьнік Паўлюк ШУКАЙЛА. Ён заняў становішча рэдактара. Неўзабаве арганізаваў філіял літаратурнай арганізацыі “Маладняк”.

У будынку былога камэрцыйнага вучылішча пачалі наладжвацца літаратурныя вечары. Слуцкія маладнякоўцы—Янка ПІРАТ, Іда ЧЫРВАН, Янка СУКАЛА, АТАВА і іншыя—чыталі свае вершы. Але найбольшае ўражаньне на слухачоў рабіў Паўлюк ШУКАЙЛА.

На сцэну выходзіў малады, шырокаплечы дзядзька ў беларускай вышыванай кашулі. Яму было тады ўсяго 20 год, але ён выглядаў значна старэйшым. Ільвіная грыва русых валос надавала шырокаму твару мужнасьць і паважнасьць. Сваім паэтычным выглядам і мастацкім чытаньнем Паўлюк ШУКАЙЛА прыцягваў увагу аўдыторыі. Ён умеў дэклямаваць і драматызаваным голасам перадаваў пачуцьцёвы настрой прысутным. Ягонае выступленьне заўсёды суправаджалася бурнымі воплескамі. Тэматыка ягоных вершаў была рэвалюцыйнай. !н пісаў пра змаганьне з польскім панам, пра гераізм партызан у заходняй Беларусі. Аўтар пісаў тое, што было асабіста ім перажытае. Ён ад 16-ці год быў змагаром-партызанам, верыў у сьветлую будучыню свайго народу. І калі яму ўдалося перабрацца ў Савецкі Саюз, ён усю сваю кіпучую энэргію ўліў у грамадзкую справу.

Парабэлюм ён зьмяніў на пяро. Былы партызан стаўся пісьменьнікам, сябрам “Маладняка”. Ён выехаў на пэрыфэрыю. Спачатку—у Слуцак. Потым перабраўся ў Полацак. Там таксама арганізаваў філіял “Маладняка” і рэдагаваў газэту.

У 1927 годзе Паўлюк ШУКАЙЛА пераехаў у Менск. Тут пачынаецца ягоная дзейнасьць у кірунку шуканьня новых літаратурных формаў. Яго назвалі беларускім футурыстым, паэтам левага фронту.

ШУКАЙЛА пакінуў “Маладняк”. Ён стварыў новую літаратурную арганізацыю “Росквіт” ці, як афіцыйна рэклямавалася “Літаратурна-мастацкая камуна”. У гэтае згуртаваньне ўваходзілі пісьменьнікі Алесь ГАРОДНЯ, Янка СКРЫГАН, Барыс МІКУЛІЧ, Макар ШАЛАЙ і іншыя. У бальшыні сваёй удзельнікі часапісу “Росквіт”, які выдаваўся пры згуртаваньні, былі беспартыйныя. Яны мелі розныя погляды на літаратуру, а некаторыя зь іх і свае амбіцыі. Гэта і было прычынай хуткага распаду арганізацыі яшчэ да ліквідацыі ў Беларусі такіх літаратурных згуртаваньняў, як “Узвышша”, “Полымя”, “Маладняк”, “Пробліск”. Пасьля гэтага Паўлюк ШУКАЙЛА некаторы час быў незалежным, ці як казалі тады, “дзікім” паэтам, не далучаўся да якіх-небудзь груповак.

Але ён меў неспакойную ўпартую натуру. Узяўся за кнігі, і цэлае лета нястомна рыхтаваўся. Увосені паехаў вучыцца ў Маскву. Там ён праз тры гады скончыў Інстытут чырвонай прафэсуры і атрымай годнасьць дацэнта пры Дзяржаўным Інстытуце Кінаматаграфіі. Пазьней стаўся прафэсарам. Студэнты паважалі яго, а тыя, якія слухалі ягоныя лекцыі, ганарыліся тым, што іх празвалі шукайлаўцамі.

Паўлюк ШУКАЙЛА і ў Маскве ня спыняў сваёй нацыянальнай творчай і грамадзкай дзейнасьці. Ён гуртаваў вакол сябе беларусаў. Зь ягоным удзеламбыў выдадзены беларускі літаратурны альманах “Наступ”.

Маскоўскае асяродзьдзе не зьмяніла Паўлюка ШУКАЙЛУ. Ён застаўся тым-жа беларусам-патрыётам. Ён часта насіў саматканы гальштук з беларускім вузорам, а ўлетку вышываную кашулю. На дзьвярох ягонай кватэры была прыбітая сьціплая шыльдачка: ПАЎЛЮК ШУКАЙЛА.

--Няхай і тут застаецца наш правапіс,--казаў ён свайму блізкаму сябру. –Няважна, што ў расейцаў няма паўгалоснага “ў”. Пры чытаньні майго імя міжволі вымаўляюць “ў” скарочанае.

ШУКАЙЛА пры гэтым усьміхаўся. Усьмешка была шырокая і прыязная.

Ён запрашаў сваіх прыяцеляў і частаваў іх.

--Гэта наша беларуская гарэлкаб—казаў ён, дастаючы пляшку з зуброўкай.

--Зубры толькі ў нас жывуць.

Пачыналася гутарка. Прыгадвалі Белавежжу, прыгожыя родныя мясьціны, рэкі, азёры. Бывала, у часе пачастунку Паўлюк ШУКАЙЛА ставіў патэфон і ўсе мы, госьці, слухалі цымбалы, беларускі хор, беларускую песьню. А пасьля і самі сьпявалі. Улюбёнай песьняй ШУКАЙЛЫ была “Перапёлка”. Таксама і народная жніўная: “А я жыта ня жала, у баразёнцы ляжала”. Паўлюк першым зацягваў яе. Ягоная жонка і госьці адразу падхоплівалі. І песьня доўга ня сьціхала, пералівалася рознымі галасамі.

ШУКАЙЛА тужыў па бацькаўшчыне. Мо таму ён часта і выязджаў з Масквы ў Менск. Цішком прызнаваўся: “Трэба хоць крыху глынуць паветра роднага краю”.

У Менску Паўлюк ШУКАЙЛА выдаў кнігу пад назовам “Акрываўленая зямля”. Гэта быў зборнік патрыятычных вершаў, пераважна аб заходняй Беларусі. Аднак гэты агульны назоў абыймаў вершы і аб савецкай краіне. І ў гэтым хавалася глыбокае прадбачаньне. У трыццатых гадох савецкая Беларусь сапраўды сталася акрываўленай зямлёй. У той час шмат загінула беларусаў-патрыётаў. У тым ліку і Паўлюк ШУКАЙЛА. Ён, шукаючы ў самой ідэі камунізму сшчасьця і свабоды для беларускага народу, фатальна памыліўся, і сам, ашукуны кастрычніцкай рэвалюцыяй, стаўся ахвярай сталінскага тэрору. Да гэтага часу яго не рэгабілітавалі.

З спадчыны Паўлюка Шукайлы

***

Дніпростан… Асімбуд… О, краіна! Ці ты сніла, Ці марыла ты: - Зямля трактар Як роднага сына. Прытуліла да грудзей. Квітней, Краіна! Не бойся Здрады, Пажоўклых восеньню Лістоў,- Ідуць мільёны У тваіх атрадах Кастрычніка Сыноў… Ідуць І зары Плывуць ў сэрцы… Ідуць Адзіныя Крокам дзён І пераплываць Сталецьці Новыы Рубікон.

* * *

Гораду гоман… стук, грохат, клік гудкоў, сьпеў машын – маё каханьне, вобраз… з ім – я, адзін!.. Што мне да поля з яго васількамі, пагубнаю кветкай палёў. Эх! каб моц – выліў-бы мора, затапіў-бы з галавы да ног!.. Зруйнаваў-бы бур’яныя межы і кветкі, што губяць насеньне – трактарам сталёва-лямежным сонца адкрыў-бы праменьня. Што мне месяц з салаўём, начное зацішша! Ім на зьмену абаём – дынаму, з сьветам, з сьвістам! Дык вось чаму люблю я горад, таму, што мой ён брат у барацьбе за нову вёску

з жыцьцём – як Ленінград! 1925

* * *

На Беларусі вада з крыві, палеткі з курганоў і крыжоў. Хто нож ёй у грудзі ня ўбіў?.. Ня плюнуўшы ў твар хто пайшоў?.. Адны ішлі сьмяяліся ў вочы Шчасьця ў словах давалі. З камнем за пазухай цёмнаю ноччу грабавіну рыхтавалі… Другія словамі навукі бровы “серьезно надвинув” гаварылі, і сьвет слухаў што беларус не чалавек — быдліна… Чулі шмат чаго мы, чулі і на сэрцы таілі. На сьлязох расьлі кветкі ў полі Мы стагодзьдзямі йшлі ў магілу… Прыйшоў час паўсталі мы. І мёртвыя вышлі на барыкады. На шляхох у нас — агні… агні у барацьбе за волю і праўду… Хто нас прыпыніць, загародзіць пуцявіну? Нас мільёны, наш сьцяг — за волю Нам дзьверы жыцьця ужо не зачыняць не загоняць у падпольле. Хоць яшчэ квакаюць жабай нацыяналісты, “русацяпы” каркаюць варонамі Беларусь цела ад іх ачысьціць высыпаўшы сталёымі калёнамі. Яшчэ рэжуць цела Краіны за Нёманам і Дзьвіною стогн… Касьцьмі ляжам на пуцявіне а трутнёў з Беларусі вон!.. (1926)

* * * Эй, націсьнем, хлопцы! клявішы баяну. Цымбалы, цымбалы, пазванчэй! На палёх, гарматамі ўзараных, у віхры душа будзе пець. Там, дзе ўчора сьпявалі хаўтуры – ваяцкі марш гукнем грамадой страляючы сэрца кулямі, пойдзем сьмела ў апошні бой. Там, дзе ўчора цьвілі васількі, асот і пырняк на межах бур’яных – Загудзіць звон сталёвых калёс трактароў, жняярак. На кветках бруду палёў узрасьце каласістае жыта і, раўняючыся з галавамі дубоў, прашуміць сваю урачыстасьць. Дык, цымбалы, цымбалы, пазванчэй! Эх, націсьнем, хлопцы на баянах, Кулямі сэрца страляй адважней па людзя васількова-бур’яных.

Змитер Вишнёв

В желтых ладонях акации

Перевод Светланы Буниной

* * * девушка с телом форели легкая как волны светлая как солнце странная как сон веселая и чистая как луч света девушка с телом форели я смотрю на тебя словно сом словно слон я стою как абориген с веслом в моих глазах нет ни мыслей ни слов я облучен магическим трепетом девушки с телом форели

* * *

сосны меня оплетают отлетают корнями в небо чувства ходят по кругу и в конце обозначен неблаговидный пейзаж отогнав околичности речи я иду целовать твою руку в твоих глазах читаю страх отчаянье непонимание читаю янтарь

Дорожные впечатления

голова Карла Маркса венчает центр Кемница дома с мертвыми окнами — дети ушли на запад ветер гуляет в глухом одиночестве как после войны… пролетарии объединились и тронулись в сторону светлого буржуазного будущего даже таксисты не знают что и кого перевозить разве что мусор разве что окостенелые мысли разве что лозунги Карла Маркса и только веселые художники и только веселые поэты спрятались в бывших бомбоубежищах и пьют пиво и пьют ром пишут шедевры оживляют окрестный пейзаж реанимируют погасшее солнце

* * *

возвращаюсь… возвращаюсь во влажный Минск вхожу в теплый кисельный туман среди привидений рассыпаюсь прозрачной крупкой землей

* * *

Золотые вывески носятся, словно птицы. С неба льются красные звезды. Танк падает с памятника Змитру Вишнёву. Армии маршируют проспектами горланят песни про Пеликанов и расстрелянных паразитов. Обувь испачкана сажей, в саблях могучие волны, автоматы змеино сплелись и стены зданий пестрят фонарными знаками. В этом воздухе запах ванили, дух горбатого чародея, который бьет в домах стекла и вносит в подъезды серые мачты

* * *

На ветке сидели три птички синяя, зеленая и черная Они чистили перья моргали глазами Богданович Шукайло Громыко слова отстукивали синими буквами и обживались на ветке теплым полднем весенним у белорусской хатки я думал про возрождение нации в желтых ладонях акации

Злева направа: Сцяпан Сямашка, Паўлюк Шукайла, Пятрусь Броўка, Янка Відук (Скрыган). Полацк, 1927 г.

Протодиакон Иоанн Колюбай (Колюбай Иван Антонович) Родился 2 июня 1897 г. в с. Лапеница Гродненской губернии в Западной Белоруссии. Во время Первой мировой войны, после окончания школы, в возрасте 17 лет, был призван на германский фронт. После революции в эмиграции в Польше в связи с изменением государственных границ. С 1919 по 1929 гг.служил чтецом в церкви св. Михаила Архангела в селе Изабелин. 2 ноября 1921 г. женился на Евгении Августовне Швант. В 1930 г. поступил на курсы церковного пения при Жировицком монастыре и после окончания курсов в 1935 г. служил регентом церковных хоров и чтецом в различных сельских церквях Гродненской и Новогрудской епархии. 25 марта 1942 г. семья Колюбай была интернирована на работы в Германию. 20 апреля 1947 г. Иван Антонович был рукоположен в диаконы и опрелен на служение в лагерях перемещенных лиц в гг. Хекстер (Hexter) и Мюнстер (Германия). Семья Колюбай прибыла в Австралию 27 марта 1950 г. и поселилась в г. Бонеджилла (?) (Bonegilla), где о. Иоанн служил церковным регентом. В июне 1950 г. семья Колюбай серьезно пострадала от пожара. После пожара у о. Иоанн существенно ухудшилось зрение и для церковного служения ему приходилось использовать специальные рукописные богослужебные книги с крупным шрифтом, что позволило ему преодолеть недостатки зрения.

Мала – Лапеніцкая сярэдняя школа

У 1861 г. ў в. Вялікая Лапеніца адкрыта царкоўна – прыхадское вучылішча для дзяльчынак, з 1911 г. для дзяўчынак і хлопчыкаў. Выпускнік Вяліка Лапеніцкага царкоўна – прыхадскога вучылішча Іван Новік выкладаў зокон божы ў Казейкаўскуй школе. У 1914 г.у в. Малая Лапеніца быў пабудаваны драўляны будынак школы. Спачаткунастаўнікам быў М.М. Карповіч потым была Лідзія Лебедзева. Вучылішча праіснавала да 1 сусв. вайны. З 1920 г. ў час польскай улады школа дзейнічала як агульнаадукацыйная. Настаўнікамі былі Ядвіга і Станіслава Янкоўская. У 1940 – 1941 гг. настаўнікамі працавалі А.А. Пачыкоўскі, М.П. Сулівонскі, Л.Д. Лысенка, Н.З. Дуброўская, Т.А. Юдзевіч. У час Вялікай Айчынай вайны школа не працавала. У 1943 г. немцы спалілі будынак школы. У 1944 г. заняткі былі адноўлены. У 1971 г. была пабудавана новая школа, разлічаная больш як на 300 месцаў. У розны час школу узначальвалі Б. Дамброўскі, І.П. Таўстыга, М.Р. Лісоўскі, К.І. Абражэйчык, А.В. Бекіш, В.А. Ліс, І.П. Генараў, У.М. Захарарчук, В.М. Быкаў, П.Я.Красько, Ю.Ф. Кудласевіч.

Дырэктары былой Мала – Лапеніцкай сярэдняй школы

М.Р. Лісоўскі К.І. Абражэйчык

А.В. Бекіш В.А. Ліс

Будынак былой Мала – Лапеніцкай сярэдняй школы ( пабудаваны ў 1950 г. )

Будынак сучаснай Мала – Лапеніцкай сярэдняй школы ( пабудаваны ў 1971 г. )

Дырэктары былой Мала – Лапеніцкай сярэдняй школы

Генараў Іван Пятровіч (1971-1978) Захарчук Уладзімір Мікалаевіч (1978-1986) Быкаў Валерый Мікалаевіч (1986-1995) Красько Пётр Яўгенавіч (1995-2005)

Кудласевіч Юрый Фёдаравіч (з 2005)

Настаўнікі былой і сучаснай Мала – Лапеніцкай сярэдняй школы

Жылінская Зінаіда Міхайлаўна – настаўнік пачатковых класаў Абухоўская Валянціна Піліпаўна – натаўнік хіміі і біялогіі

Слесар Іван Емельянавіч – настаўнік пачатковых класаў Гузік Лідзія Лявонаўна – настаўнік гісторыі, бібліятэкар

Слесар Валянціна Максімаўна – настаўнік пачатковых класаў Акунеўскі Рыгор Сямёнавіч – настаўнік замежнай мовы, пачатковай

ваенай падрыхтоўкі, стваральнік школьнага музея баявой славы

Сурмач Канстанцін Арцёмавіч – настаўнік фізікі Сурмач Зоя Міхайлаўна – настаўнік матэматыкі

Ліс Валянціна Андрэеўна – настаўнік матэматыкі, намеснік Генараў Іван Пятровіч – настаўнік гісторыі, дырэктар новай школы дырэктара і дырэктар старой школы

Бакун Ірына Васільеўна – настаўнік пачастковых класаў Біч Любоў Восіпаўна – настаўнік матэматыкі

Грышкевіч Галіна Васільеўна – настаўнік рускай мовы і літаратуры Рак Лізавета Міхайлаўна – настаўнік рускай мовы і літаратуры

Рак Леанід Міхайлавіч – настаўнік гісторыіі Новік Лідзія Міхайлаўна – настаўнік геаграфіі, намеснік дырэктара

Карась Надзея Мікалаеўна - настаўнік беларускай мовы і літаратуры Карась Іван Аляксандравіч – настаўнік працоўнага навучання

Міхнюк Марыя Мікалаеўна – настаўнік біялогіі Губар Марыя Іванаўна – настаўнік пачатковых класаў

Вучні былой Мала – Лапеніцкай сярэдняй школы

Наш зямляк – удзельнік паўстання 1830-31 гадоў

Нямкоўскі Міхаіл ( н. 27.9.1805) – з мястэчка Лапеніца Ваўкавыскага павета Гродзенскай губерніі. У паўстанні радавы 2 палка пешых стральцоў. Адышоў у Прусію, да канца 1833 года утрымліваўся ў Гданьску. 27.4.1834 года прыбыў у Аран на караблі “Граф Келлі”, у гэты ж дзень уступіў у замежны легіён на 3 года. З 1834-35 гады ў Афрыцы, у 1837-38 гады ў Іспаніі. Вярнуўся ў Францыю, з лістапада 1937 года жыў у Туры, затым у Парыжы.

Наш зямляк – кіраўнік міліцыі Ваўкавыскага ВРК

Пётр Іванавіч Карась (1895-1976) уражэнец в. Камяніца. Юнаком ён працаваў вучнем слесара на Абухоўскім металургічным заводзе ў Петраградзе, дзе і сустрэў Лютаўскую і Кастрычніцкую рэвалюцыі. У сакавіку 1920 г. быў накіраванына Заходні фронт і ў складзе 56-й стралковай дывізіі ўдзельнічаў у вызваленні Ваўкавыска. Член КПСС з 1931 г. Затым ВРК (ваенна – рэвалюцыйны камітэт) прызначыў яго кіраўніком міліцыі.

Наш зямляк – Bаўкавыскі ваенны начальнік

Дзінгілеўскі Мікалай Антонавіч нарадзіўся ў вёсцы Малая Лапеніца ў 1894 годзе. У часы 1 сусветнай вайны служыў у 4 Капортскам палку.Прыехаў на службу ў маі 1915 г. ваўкавыскім ваенным начальнікам. У Чырвоную Армію прызваны ў г. Казань. Служыў у 27 дывізіі, 238 Бранскум палку, 7 рота ў званні памошніка камандзіра роты , затым камандзірам батальёна. У 1920 г. атрымаў раненне ў ногу пад Мінскам. На лячэнні знаходзіўся ў інтэрнацыянальным шпіталі ў г. Масква. Пасля лячэння быў напраўлены ў горы Казані дзе і быў уволены з РККА .

Пры Саветах

Успаміны жыхара вёскі Малая Лапеніца Рыгора Сямёнавіча Акунеўскага пра настаўніка з Малой Лапеніцы Дамбоўскага Браніслава Аляксандравіча: “Дырэктар школы Браніслаў Дамброўскібыў вельмі добрым і душэўным чалавекам. За ім з Ваўкавыска прыехалі на “чорнай вароне” і забралі яго прама з школы. Паспеў толькі сказаць: “ Да пабачэня, деці!”. За што яго арыштавалі – невядома. Хучэй за ўсё , за тое, што з’яўляўся аўтпрытэтам сярод мясцовых жыхароў. Мусіць, не спадабаўся былому тут нейкі час палітруку па прозвішчу Тамаль. Ва ўсякім выпадку, пасадзейнічаў арышту Дамброўскага менавіта ён. Яго жонку і сына не чапалі. Жонка Аліна Данілаўна атрымала ад яго пісьмо з Архангельскай вобласці. Потым прайшоўся слых быццам бы ён там, у лагеры і загінуў ”.

Успаміны жыхаркі вёскі Азярыска, цяпер жыхаркі Ваўкавыска Соф’і Іванаўны Бердзік (Руткоўскай), 1925 года нараджэння: “ Наша сям’я мела 18 гектараў зямлі і жыла ў вёсцы Азярыска. Як жылося пры першых Саветах? О Божа! Гэта сапраўднае пекла было! У суседняй вёсцы Малая Лапеніца жыло шмат беднякоў. Як толькі туды ў вайшлі савецкія танкі, беглі устрачаць іх, крычалі ад радасці, думалі, што лепш стане жыць. З Шукайлаў у Азярыску кулакоў зрабілі. У іх была жняярка і малатарня. Ездзілі восенню па хатах і прасілі людзей дапамагчы ўбраць з поля ўраджай. Разлічваліся мукой, крупамі, бульбай. Пры Саветах многія з Лапеніцы зрабіліся старшынямі – нацэпяць чырвоную павязку на рукаў і ходзяць у Азярыска Шукайлаў раскулачываць – кароў і свіней забіраць. З хлява выганялі коней і авечак , кожны сабе ў хлеў дабро нажывалі. Раней калі да іх з Лапеніцы сяляне агарод прыходзілі палоць, то панабіраюць з сабою яшчэ не вырасшай морквы, буракоў. Пытаю ў іх: -Чаго ў сябе не пасееце ў агародзе? -А ў нас калі хто пасея, то другія прыйдуць і вырвуць – украдуць. Мы і рашылі, што лепш у Шукайлаў накрасці.

Тады, пры Саветах, лапеніцкія сяляне ў Шукайлаў нават бульбу выкапывалі сабе. Нават біліся з-за лепшых бульбяных палосак – не ўступалі друг другу. Шукайлы бульбы шмат садзілі.

Было ў нас жарабя такое прыгожае, цёмнае, як вішня, а на лбу зорачка беленькая. Яўэ раней бацька купіў яго ў Свіслачы. Зябралі яго ў Лапеніцу людзі з чырвонымі павязкамі. Упіраўся, бедны, не хацеў сыходзіць, адчуваў, што разлучаць з гаспадарамі назаўсёды ”.

Успаміны жыхара вёскі Малая Лапеніца Рыгора Сямёнавіча Акунеўскага: “ У 1940 г. нашу сям’ю абклалі такімінепасільнымі падаткамі, што пры Польшы ніколі такога не было. Так, за 1935 г. на сям’я выплаціла 27,9 злотых дарожна-сеймавага падатку, 116 злотых дзяржаўнага падатку і 20 злотых за 10 гектрараў абробленай намі зямлі. Усяго – каля 165 злотых.Такі падатак быў не надта цяжкі. Трэба яшчэ ўлічыць, што жывёла падаткам не абкладалася. Цяжэй прыходзілася тым, хто купляў зямлю ў растэрміноўку праз банк.

Пры Саветах падатак пачалі налічваць як грашовы падатак, так і ў выглядзе натуры. Павінен быў здаць дзяржаве збожжа, малако, масла, мяса, сала, свіную скуру,яйца, шэрсць, сена, тытунь. Прытым, срокі здачы таго ж збожжа былі такімі жосткімі і ў такой колькасці, што мы фізічна столькі не паспявалі намалаціць. Тады да нас на хутар прыехалі мясцовыя актывісты, падагналі конную малатарню, вымалацілі ўсё збожжа і забралі з сабой, не забыўшыся падлічыць і за абмалот. Пасля чаго нам нават не заставалася збожжа на семяна.З-за такой рабаўніцкай рэквезіцыі, а інакш гэта не назавеш, каб не памерці з голаду, маці замою па глыбокаму снегу была вымушана хадзіць у Ваўкавыск у краму за хлебам.

Бацьку ў гэты час, як і ўсіх працаздольных сялян мужскога полу, застаўлялі працаваць на лесанарыхтоўках. З леса на сваіх конях вывозілі бярвёны. Патрабавалася выканаць дзённую норму ў 20 кубоў. Акрамя вывазкі леса, застаўлялі пэўную колькасць дней адбыць працоўную гужавую павіннасць, г. зн. адрабіць бясплатна з сваім канём на розным транспартных работах.

Хлеб у крамах прадавалі неякасны, з дабаўленнем грачанай або ячменнай мукі. Хлеб з такой мешаніны атрымліваўся безгустоўным і прэсным. Да і за такім у доўгіх чэргах трэба было адстаяць.

Майго старэйшага брата тады забралі ў Чырвоную Армію, і мы баяліся напісаць яму ў лісцеаб сваім гаротным становішчы. Лісты праглядала цэнзура.

З спецзапіскі ад 15 верасня 1940 г.: “ З стараны варожага элемента адзаначы наступныя факты антысавецкіях праяваў. Так, напрыклад, жыхар вёскі Грынявічы, Ваўкавыскага раёна, былы сяржант польскай арміі Антон Машэўскі сярод сялян казаў: “Араць, сеяць і здаваць дзяржаве нічога не трэба, таму што Саветы зараз пагонім, і зноў будзе Польша ”.

Жыхары вёсак Азярыска, Аляксандраўка, Бакі, Камяніца, Малая Лапеніца арыштаваныя і растраляныя нямецкімі акупантамі за сувязь з партызанамі

Назва вёскі	ПІ імя па бацьку	Год растрэлу
в. Азярыска	Мазур Франц Іванавіч	1942
в. Аляксандраўка	Шабат Антон Аляксандравіч
в. Бакі	Вадап’ян Іосіф Васільевіч, быў дэпутатам Нізянкага с/с	1942
в. Камяніца	Карась Іосіф Паўлавіч	1943
в. М.Лапеніца	Жукоўскі Павел Пятровіч з сынамі Васілём і Анатолем	1943
в. М.Лапеніца	Альшоўскі Раман Аляксандравіч	ліпень 1944
в. М.Лапеніца	Лешка Міхаіл Пятровіч з сынам Сяргеем	21.09.1943
в. М.Лапеніца	Лешка Еўдакія Міхайлаўна, вывезена ў Германію	прапала без звестак
в. М.Лапеніца	Немяц Іван Канстанцінавіч	1942
в. М.Лапеніца	Слесар Анатоль, Міхаіл Паўлавічы	1942
в. М.Лапеніца	Слесар Антон Паўлавіч	1941

Яўрэі, якія паражывалі ў вёсцы Камяніца і растраляныя немцамі ў часы ВАВ

Фарбек Іцка Фарбек Рувеля Фарбек Соня

Яўрэі, якія паражывалі ў вёсцы Малая Лапеніца і растраляныя немцамі ў часы ВАВ

Лось Гітля Лось Рыва Лось Соня Пручынская Буня Пручынская Эдка Рабіновіч Самуіл Рабіновіч Сара Рабіновіч Тэвель Шварц Салвмон Шварц Сердзяр Шварц Софія Шварц Хаім Баканавіцкі Габрыэль Баканавіцкая Герцка Бакнавіцкая Люба Баканавіцкая Раха Пручынскі Давід

Жыхары вёсак Азярыска, Аляксандраўка, Бакі, Камяніца, Малая Лапеніца, Мітрані, Бяляўшчына, якія ваявалі на франтах у час Вялікай Айчыннай вайны

Малашкевіч Аляксандр Аляксандравіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1914 г. Ваяваў у складзе 1 Бел. фр.,267 стр. полк. Радавы, кулямётчык. Быў ранены ў спіну (перабіта 9 і 10 лютага) на рацэ Піліцы 18 лютага 1945 года. Узнагароджаны медалём “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1984 г. Дзінгілеўскі Сцяпан Іванавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1909 г.Ваяваў у складзе 1 Бел. фр., 5 арміі ударнай 94 гвардзейскай ордэна Суворава 36 Ніжэгародскай стралковай дывізіі, 286 запасны стралковы полк, 2 батальён , 4 рота,кулямётны ўзвод. Кулямётчык. Удзельнічаў упры ўзяцці Варшавы. Узнагароджаны медалём “За адвагу” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1978 г. Карась Іван Іванавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1906 г. Ваяваў у складзе 3 Бел. фр., кулямётчык. Вызваляў Варшаву. Прымаў удзел пры ўзяцці Берліна. Меў раненне ў голаву. Узнагароджаны медалём “За вызваленне Варшавы”, “За ўзяцце Берліна”, “За пабеду над Германіяй”. Памёр у 1969 г. Жылінскі Іван Яфімавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1915 г. Ваяваў у складзе 1 Бел. фр., 188 дывізія. Кулямётчык. На 26 км ад Берліна атрымаў раненне ў голаву, у грудзі і левую руку. Узнагароджаны медалём “За перамогу над Германіяй” (жнівень 1945 г.) і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1983 г. Бублей Іосіф Іосіфавіч Жыхар в. М.Лапеніца.Ваяваў у 310 Наўгародскай дывізіі.Радавы,стралок.Быў ранены ў руку. Памёр у 1958 г. Немяц Мікалай Іванавіч Жыхар в. Мітрані, н. у 1900 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Удзельнічаў пры вызваленні Кёнігсберга. Радавы,стралок. Быў ранены у абедзве рукі. Узнагароджаны медалём “За узяцце Кенігсберга”, “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1981 г. Бакач Аляксандр Аляксандравіч Жыхар в. Мітрані, н. у 1924 г. Ваяваў у складзе 3 Бел. фр., 108 дыв., 444 полк, 3 батальён. Санітар. Меў 7 раненняў. Узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі, медалём “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Бакун Мікалай Мікалаевіч Жыхар в. М.Лапеніца.Ваяваў 1 Бел. фр.Прымаў удзел у вызваленні Варшавы. Кузьміцкі Павел Дзмітрыевіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1923 г. Ваяваў у складзе 3 Бел. фр., 17 дыв., 45 пях. полк. Радавы, аўтаматчык.Быў ранены ў твар, грудзь і голаву. Узнагароджаны медалём “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Грышкевіч Мікалай Канстанцінавіч Жыхар в. Бяляўшчына, н. у 1920 г. Ваяваў у 154 чырвоназнамёнай кулямётна-артэрылійскай брыгадзе. Ваяваў у артылерыі. Прымаў удзел пры ўзяцці Кёнігсберга. Узнагароджаны медалём “За адвагу”, “ За вызваленне Кенігсберга”, “За пермогу над Германіяй”, Айчыннай вайны 2 ст. (1998 г.) і радам юбілейных медалёў. Відук Іосіф Фаміч Жыхар в. М.Лапеніца.Ваяваў у 310 Наўгародскай дыв., 2 Бел. фр. Бублей Мікалай Іванавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1914 г. Ваяваў у 45 танкавым палку разведчыкам. Радавы. Узнагароджаны медалём “За баявыя заслугі” (люты 1945 г.), “За ўзяцце Берліна” (чэрвень 1945 г.) і радам юбілеёных медалёў. Памёр у студзені 1984 г. Кабыльнік Пётр Іванавіч Жыхар в. М.Лапеніца.Ваяваў у складзе 310 Наўгародскай дыв., 2 Бел. фр. Васілеўскі Сцяпан Іванавіч Жыхар в. Бакі.Ваяваў у складзе 1 Бел. фр. Сноп Аляксандр Антонавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1904 г. Ваяваў у складзе 1 Украінск. фр. Ваяваў у Венгрыі, Чэхаславакіі, у Германіі. Ранены ў твар. Радавы,стралок. Узнагароджаны медалём “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1983 г. Жылінскі Баляслаў Адамавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1923 г. Ваяваў у 248 Адзескай стр. дыв., 905 полк, узвод ПТР.Стралок. Прымаў удзел у вызваленні Варшавы, Познані. Прымаў удзел пры ўзяцці Кёнігсберга, Берліна. Узнагароджаны ордэнам “Айчыннай вайны 2 ступені” (май 1945 г.), “Славы 3 ступені” (красавік 1945 г.), медалём “За перамогу над Германіяй”(чэрвень 1945 г.) і радам юбілейных медалёў. Дзінгілеўскі Фёдар Антонавіч Жыхар в.М.Лапеніца.Ваяваў у складзе 310 Наўгародскай дыв.Радавы,стралок. Узнагароджаны медалём “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Жылінскі Уладзімір Антонавіч Жыхар в. Бакі, н. у 1923 г. Ваяваў у разведадзеле штаба 3 Бел. фр. Ваяваў у У. Прусіі. Узнагароджаны медалём “За адвагу” і радам юбілейных медалёў. Біч Аляксандр Лявонавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1898 г.Ваяваў у складзе 3 Бел. фр., 92 роты, узвод аўтаматчыкаў.Прымаў удзел пры ўзяцці Кёнігсберга. Атрымаў цяжкае раненне ў голаву. Інвалід 3 ступені. Узнагароджаны Ордэнам Славы 3 ступені, медалём “За ўзяцце Кенігсберга” і радам юбілейных медалёў. Памёр 7 чэрвеня 1979 г. Бублей Канстанцін Антонавіч Жыхар в.Камяніца, н. у 1900г. Ваяваў у складзе 3 Бел. фр.Радавы,артылерыст. Меў раненне ў руку. Узнагароджаны медалём “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Карась Сцяпан Васільевіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1900 г. Ваяваў у 345 дыв., 941 стр. полк. Кулямётчык 3-ага батальёна, 3 роты. Радывы. Прымаў удзел пры вызваленні Варшавы, Познані. Удзельнічаў пры ўзяцці Берліна. У Берліне быў кантужан. Узнагароджаны медалём “За баявыя заслугі”, “За вызваленне Варшавы”, “За ўзяцце Берліна” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1985 г. Жылінскі Сцяпан Рыгоравіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1911 г. Ваяваў у складзе 1 Украінск. фр.Разведчык. Радавы. Меў 2 ранення ў ногу і плячо. Узнагароджаны медалём “За адвагу”, “За вызваленне Прагі” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1981 г. Біч Аляксандр Аляксандравіч Жыхар в.Мітрані, н. у 1920 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Памёр у 1960 г. Зубрыцкі Антон Лукіч Жыхар в. М.Лапеніца.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Слесар Мікалай Сяргеевіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1924 г.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Памёр у канцы лютага 1984 года. Кабыльнік Аляксандравіч Іванавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1900 г.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр., 310 Наўгародскай дывізіі, 81 стр. полк. Памёр у 1968 г. Курыла Іван Сцяпанавіч Жыхар в. М.Лапеніца.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Немяц Аляксандр Мікалаевіч Жыхар в. Камяніца.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Прохар Сяргей Міхайлавіч Жыхар в. Камяніца.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Смурага Аляксандр Іванавіч Жыхар в. Камяніца.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Васілеўскі Сямён Мартынавіч Жыхар в. Камяніца.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Жылінскі Адам Сцяпанавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1910 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Кулямётчык. Удзельнічаў пры ўзяцці Берліна. Узнагароджаны медалём “За баявыя заслугі”, “За ўзяцце Берліна” і “За перамогу над Германіяй”. Памёр у 1952 г. Матус Павел Сямёнавіч Жыхар в. Аляксандравіч.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Міхальчык Мікалай Аляксандравіч Жыхар в. Аляксандраўка, н. у 1910 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Удзельнічаў пры ўзяцці Кёнігсберга. Выняс з поля боя земляка Біча Аляксандра Лявонавіча, які быў цяжка паранены ў голаву, сам будучы паранены ў пазваночнік, з прабітай сківіцай і рукой. Узнагароджаны медалём “За адвагу”, “За ўзяцце Кёнігсберга”. Памёр 21 верасня 1950 г. Здановвіч Пётр Аляксандравіч Жыхар в. Аляксандравіч.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Мітронь Аляксандр Іосіфавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1917 г.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Бойка Уладзімір Іванавіч Жыхар в. Бакі, н. у 1924 г. Ваяваў у складзе 3 Бел. фр., 51 стр. полк. Узнагароджаны Ордэнам Чырвонай Зоркі, медалямі “За ўзяцце Кенігсберга”, “За адвагу”, “За баявыя заслугі”, Айчыннай вайны 2 ст. (1998 г.) і радам юбілейных медалёў. Лешка Матвей Аляксандравіч Жыхар в. Мітрані, н. у 1905 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр., 72 полк, 8 рота. Прымаў удзел пры ўзяцці Магдэбурга. Узнагароджаны радам юбілейных медалёў. Памёр у 1977 г. Агей Уладзімір Ігнатавіч Жыхар в. Мітрані, н. у 1905 г.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Вызваляў Польшу. Радавы, аўтаматчык.Памёр у 1977 г. Боуфал Іосіф Аляксандравіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1911 г. Ваяваў у складзе 1 Бел. фр., прымаў удзел у вызваленні Варшавы. Меў раненні правапатылічнае галаўное і ў правую ногу. Узнагароджаны медалём “За адвагу”, “За вызваленне Варшавы” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1998 г. Зубрыцкі Аляксандр Пятровіч Жыхар в. М.Лапеніца.Ваяваў у складзе 1 Бел. фр. Зубрыцкі Аляксандр Лукіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1917 г. Ваяваў у складзе 1 Бел. фр. Памёр у 1975 г. Каўган Вячаслаў Вікенцьевіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1916 г.Ваяваў у складзе 1 Бел. фр. Памёр у 1976 г. Зламан Міхаіл Іванавіч Жыхар в. Камяніца.Ваяваў у складзе 1 Бел. фр. Дзінгілеўскі Іосіф Аляксандравіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1913 г. Ваяваў у складзе 1 Бел. фр. Мінамётчыкам. Узнагароджаны медалём “За баявыя заслугі”, “За вызваленне Варшавы” і радам юбілейных медалёў. Загінуў пры рабоце на жывёлагадоўчай ферме ў 1974 г. Мітронь Іван Максімавіч Жыхар в. Мітрані, н. у 1910 г. Ваяваў у складзе 1 Бел. фр.Радавы, аўтаматчык. Прымаў удзел у вызваленні Варшавы, браў Берлін. Узнагароджаны медалём “За ўзяцце Берліна” (чэвень 1945 г.), “За перамогу над Германіяй” (ліпень 1945 г.). Памёр у 1982 г. Васілеўскі Антон Мартынавіч Жыхар в. Камяніца.Ваяваў у 310 Наўгародскай дывізіі.Радавы, стралок.Узнагароджаны радам юбілейных медалёў. Жылінскі Міхаіл Рыгоравіч Жыхар в. Камяніца.Ваяваў у 310 Наўгародскай дывізіі.Радавы, стралок. Бублей Мікалай Рыгоравіч Жыхар в. Камяніца.Ваяваў у 310 Наўгародскай дывізіі.Яфрэйтар, стралок. Памёр у 1956 г. Васілеўскі Мікалай Мартынавіч Жыхар в. Бакі, н. у 1919 г. Прызваны на санпраўдную вайсковую службу восенню 1940. Ваяваў у У. Прусіі, Прыбалтыцы ў пяхотным палку. Радавы, аўтаматчык. У 25 км ад Лібава атрымаў раненне ў ногу,з наступнай ампутацыяй. Памёр у 1977 г. Асмаловіч Антон Аляксандравіч Жыхар в. Аляксандраўка, н. у 1919 г. Ваяваў у сладзе 3 Бел. фр., 338 полк. Быў камандзірам. У У. Прусіі атрымаў раненне ў правую руку пад Фрыш Берунгам і 5 раненняў у ногі. Закочыў вайну 17 мая – знішчая астаткі групіровак СС, СА і СД. Старшы сяржант, кулямётчык. Узнагароджаны ордэнам “Славы 3 ст.”, мёдалём “За адвагу”, “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1982 г. Астапчук Канстанцін Васільевіч Жыхар в. Бяляўшчына.Ваяваў у 310 Наўгародскай дывізіі.Радавы, стралок.Узнагароджаны медалём “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Мітронь Аляксандр Паўлавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1905 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр.,310 Наўгародскай дывізія, 81 стр. полк. Аўтаматчык. Прымаў удзел у вызваленні Гданьска. Меў раненне ў плячо. Узнагароджаны Ордэнам Славы 3 ступені, медалём “За перамогу над Германіяй” і радам юбіленых медалёў. Памёр у 1982 г. Ліс Аляксандр Фёдаравіч Жыхар в. Бяляўшчына, н. у 1910 г. Ваяваў у 310 запасным стр. палку, 29 стр. дывізіі. Меў два ранення ў ногу і руку. Узнагароджаны медалём “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1976 г. Бакун Мікалай Паўлавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1905 г. Ваяваў у складзе 1 Бел. фр., 310 Наўгародскай дывізіі. Памёр у 1968 г. Боуфал Мікалай Іванавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1915 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр.,310 Наўгародскай дывізіі, 81 стр. полка.Меў лёгкае асколчатае раненне. Радавы, стралок.Узнагароджаны медалём “За адвагу” і радам юбілейных медалёў. Памёр у снежні 1984 г. Амшэй Уладзімір Аляксандравіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1915 г. Ваяваў у складзе 1 Бел. фр., 94 стр. дывізія, 288 гвардзейскі полк. Узнагароджаны медалём “За вызваленне Варшавы” і радам юбілейных медалёў. Жылінскі Павел Яфімавіч Жыхар в. Бакі, н. у 1924 г. Ваяваў у склалзе 2 Бел. фр. Старэйшы сяржант, камандзір зброі. Прымаў удзел пры ўзяцці Берліна. Узнагароджаны Ордэнам Чырвонай Зоркі (сакавік 1945 г.), медалём “За ўзяцце Берліна”, “За адвагу” (студзень 1945 г.), “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1972 г. Біч Рыгор Міхайлавіч Жыхар в. М.Лапеніца,н. у 1915 г.Ваяваў у складзе 1 Бел. фр., 89 стр. дывізіі, 267 полк. Ваяваў аўтаматчыкам затым кулямётчыкам.На подступах да Берліна быў ранены ў ногу.Узнагароджаны медалём “За адвагу”, “За вызваленне Варшавы” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1982 г. Дзінгілеўскі Аляксандр Міхайлавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1915 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр.,47, 1201 і 205 стр. палку. Радавы, аўтаматчык. Меў раненне ў руку і ногу. Узнагароджаны 8 падзякамі Вярхоўнага Галоўнага Камандавання, медалём “За адвагу” і радам юбілейных медалёў. Курыла Міхаіл Сцяпанавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1921 г. Ваяваў у 94 стр. дывізіі, 3 батальён, 1-ая кулямётная рота.Ваяваў у пяхоці.Камандзір кулямётнага разліку, старшы сяржант.Прымаў удзел пры ўзяцці Берліна. Штурмаваў Рэйстаг. Меў раненне ў левую руку. Узнагароджаны Ордэнам Айчыннай вайны 2 ступені, 2 медалямі “За адвагу”, медалём “За вызваленне Варшавы” і радам юбілейных медалёў. Боуфал Пётр Іванавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1900 г.Ваяваў у 310 Наўгародскай дывізіі.Радавы, аўтаматчык.Узнагароджаны Ордэнам Славы 3 ступені і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1968 г. Жілінскі Мікалай Іосіфавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1917 г.Ваяваў у складзе 2 Бел. фр., 310 Наўгародскай дывізіі.Радавы, стралок.Узнагароджаны радам юбілейных медалёў. Памёр у 1974 г. Казёл Сцяпан Іванавіч Жыхар в. Камяніца.Ваваў у 94 стр. дывізіі, 28 полк.Камандзір кулямётнага разліку.Узнагароджаны Ордэнам Чырвонай Зоркі, медалём “За адвагу”, “За узяцце Берліна” і радам юбілейных медалёў. Карлюк Пётр Пятровіч Жыхар в. Бакі, н. у 1919 г. Ваяваў у складзе 1 Бел. фр.,88 стр. дыв., 94 полк. Ст. сяржант, камандзір кулямётнага разліку. Меў лёгкае раненне, якое атрымаў на подступах да Берліна ў пасёлку Падельцы. Узнагароджаны медалём “За адвагу”, “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Дзінгілеўскі Аляксандр Аляксандравіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1923 г. Ваяваў у складзе 1 Укр. фр., 132 стр. дывізіі. Камандзір аддзялення. Малодшы сяржант. Удзельнічаў у вызваленні Прагі. Меў раненне ў руку. Узнагароджаны медалём “За вызваленне Прагі”, “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Карась Іван Уладзіміравіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1923 г. Ваяваў у 490 ордэне Аляксандра Неўскага у палкавой разведцы.Удзельнічаў пры ўзяцці Кёнігсберга. Пад Кёнігсбергам быў ранены у ногу, з наступнай яе імпутацыяй. Узнагароджаны медалём “За ўзяцце Кенігсберга” і радам юбілейных медалёў. Казёл Восіп Іванавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1916 г. Прапаў без звестак 4.2.1945 г., радавы . Служыў у пяхоці. Загінуў пры ўзяцці Кюстрына ў 1945 г. Слесар Мікалай Фёдаравіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1924. Загінуў у 1944 г. ва У. Прусіі, радавы 646 – га сп. Дзінгілеўскі Антон Антонавіч Жыхар в. М.Лапеніца. Загінуў у 1945 г. Мітронь Пётр Восіпавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1914 г. Загінуў 7.2.1945 г. ў Германіі, радавы. Дзінгілеўскі Сяргей Антонавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1913 г. Загінуў 20.1.1945 г., радавы 265 – га сп. Пахаваны ў Калінінградскай вобл. Дзінгілеўскі Мікалай Іванавіч Жыхар в. Камяніца,н. у 1918 г. Памёр ад ран 13.2.1945, радавы 1281 – га сп. Сноп Іван Паўлавіч Жыхар в. Мітрані, н. у 1923 г. Загінуў у 1945 г. Жылінскі Антон Паўлавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1922 г. Загінуў зімой 1945. Біч Уладзімір Аляксандравіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1925 г. Загінуў 25.1.1945 г. Пахаваны ў Калінградскай вобл. Радавы 646 – га сп, мал. сяржант. Слесар Рыгор Фёдаравіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1910 г. Загінуў у 1944 г. Шукайла Міхаіл Іванавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1925 г. Загінуў у студзені 1945 г. Пахаваны ў пасёлку Гросс – Пракенен (север Ясная Поляна). Немяц Антон Кліменцьевіч Жыхар в. Аляксандраўка. Загінуў 9.03.1945 г. пры пераправе праз раку Одра, радавы 1319 – га сп. Пахаваны ў в. Бабіч (Польша). Барадоўскі Васіль Сямёнавіч Жыхар в. Бяляўшчына, н. у 1911 г. Загінуў пры вызваленні Чэхаславакіі. Пахаваны ў в. Ніжне – Пісяно (Чэхаславакія). Бакун Аляксандр Мікалаевіч Жыхар в. М. Лапеніца, н. у 1926 г.Загінуў у 1945, сяржант 664 – га сп. Пахаваны ў Калінінградскай вобл. Курыла Пётр Сцяпанавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1907 г. Загінуў у 1944 г. Кабыльнік Восіп Іванавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1910 г.Загінуў 28.3.1945 г., радавы. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. (разам з Мітронь Аляксандрам Паўлавічам). Козік Восіп Паўлавіч Жыхар в. М.Лапеніца. Загінуў у 1945 г. Дзінгілеўскі Рыгор Данілавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1945. Памёр у палоне ў Германіі, радавы. Васілеўскі Іван Мартынавіч Жыхар в. Камяніца. Прапаў без звестак у 1941 г. Бублей Васіль Іванавіч Жыхар в. М.Лапеніца. Прапаў без звестак. Асмаловіч Восіп Аляксандравіч Жыхар в. Аляксандраўка, н. у 1912 г. Прапаў без звестак у 1945 г. Асмаловіч Павел Пятровіч Жыхар в. Аляксандраўка. Загінуў у 1945 г. Карась Восіп Восіпавіч Жыхар в. Камяніца. Загінуў у 1945 г. Жылінскі Антон Сцяпанавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1920 г. Загінуў у 1945 г. Здановіч Сцяпан Пятровіч Жыхар в. Аляксандраўка, н. у 1924 г. Загінуў у 1945 г. Пахаваны ў в. Пленендорф (Германія). Біч Павел Міхайлавіч Жыхар в. М.Лапеніца. Загінуў у лютым 1945 г. Лешка Пётр Антонавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1915 г. Быў прызваны на перападгатоўку у 1940 г. Прапаў без вестак у пачатку вайны. Атока Мікалай Восіпавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1921 г. Загінуў у 1945 г. Шукайла Пётр Пятровіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1903 г. Ваяваў пад камандаваннем Ракасоўскага. У Ніжнягародскай дывізіі, 1084 стр. полк. Стралок, кулямётчык. Меў раненне ў голаву. Узнагароджаны медалём “За адвагу”, “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1980 г. Немяц Міхаіл Канстанцінавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1926 г. Загінуў у 1945 г. Шукайла Аляксандр Захаравіч Жыхар в. М.Лапеніца. Загінуў у 1945 г. Антончык Іван Нічыпаравіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1926 г. Загінуў у лютым 1945 г. Козік Уладзімір Антонавіч Жыхар в. М.Лапеніца. Загінуў у 1945 г. Жукоўскі Антон Паўлавіч Жыхар в. М.Лапеніца. Загінуў восеню 1944 г. Ціток Уладзімір Аляксандравіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1924 г. Загінуў 26.11.1945 г. ва У. Прусіі, мал. сяржант. Шукайла Іван Іванавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1920 г. Уступіў на сапраўдную ваеную службу ў 1940 г. Загінуў у 1945 г. Акунеўскі Мікалай Сямёнавіч Жыхар в. М.Лапеніца, н. у 1917 г. Уступіў на сапраўдную ваеную службу ў лістападзе 1940 г. Служыўу г.Болашаве, затым у г. Ульяноўску і ў г. Бугуруслане. У канцы верасня папаў у акружэнне адкуль благапалучна выйшаў. Уступіў у рады Чырвонай Арміі. У красавіку 1944 г. прапаў без вестак. Ліс Васіль Фёдаравіч Жыхар в. Бяляўшчына, н. у 1917 г. Уступіў на сапраўдную ваеную службу восеню 1940 г. Прапаў без звестак. Служыў кадравіком з 1940 г. Слесар Васіль Емельянавіч Жыхар в. Азярыска. Уступіў на сапраўдную ваеную службу ў маі 1941 г. Служыў у г. Варонежы. Прапў без звестак. Гулькаў Якаў Якімавіч Жыхар в. Бяляўшчына. Ваяваўу складзе 1 Бел. фр. Новік Міхаіл Адамавіч Жыхар в. Бяляўшчына. Ваяваўу складзе 1 Бел. фр. Бублей Мікалай Антонавіч Жыхар в. Бакі. Быў прызваны ў рады Чырвонай Арміі восеню 1940 г. Яроўскі Вацлаў Іванавіч Жыхар хут. В. Лапеніца. Ваяваў у складзе войска Польшчы. Новік Павел Анісімавіч Жыхар в. Бяляўшчына, н. у 1917 г.Ваяваў у пяхоці разведчыкам у складзе 66 арміі, 186 дывізіі, 1 батальён, 290 полк. Прымаў удзел пры вызваленні Варшавы. Ваяваў пад Гданьскам. Узнагароджаны мядалём “За адвагу”, “За вызваленне Варшавы”, “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Памёр 30 сакавіка 1981 г. Дзінгілеўскі Рыгор Цярэнцьевіч Жыхар в. Бяляўшчына, н. у 1913 г. Ваяваў у складзе 941 палка. Кулямётчык, радавы.Удзельнічаў пры вызваленні Варшавы і ўзяцці Берліна. Узнагароджаны медалём “За вызваленне Варшавы”, “За ўзяцце Берліна”, “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Козік Сцяпан Іванавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1910 г. Ваяваў у складзе 94 дывізіі, 283 стр. полк, 2 батальён, мінамётная рота. Мінамётчык з 3.08.1944 г. па 9.05.1945 г. Наводчык, сяржант. Прымаў удзел у вызваленні Варшавы, Лодзі, браў Берлін. Узнагароджаны ордэнам “Чырвонай Зоркі”(24 мая 1945 г.), медалём “За адвагу”(30 сакавіка 1945 г.), “За ўзяцце Берліна”, “За вызваленне Варшавы”(10 лютага 1947 г.), “За перамогу над Германіяй”(9 мая 1946 г.) і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1986 г. Філіповіч Аляксандр Іванавіч Жыхар в. Бакі, н. у 1922 г. Ваяваў у складзе 70 дывізіі сапёрам ў У. Прусіі. Узнагароджаны медалём “За адвагу” і радам юбілейных медалёў. Данілевіч Мікалай Аляксандравіч Жыхар в. Азярыска, н. у 1922 г. Ваяваў з лістапада 1944 г. у складзе 70 дывізіі,48 стр. полк, 1 батальён, 1 рота, 1 узвод. Зенітчык затым кулямётчык. Прымаў удзел пры ўзяцці Кёнігсберга, Пілау. Атрымаў сквазное пулявае раненне ў грудзі 16 красавіка 1945 г. пад Ліепай. Узнагароджаны медалём “За адвагу”, “За ўзяцце Кёнігсберга”. Памёр у 1976 г. Бакун Уладзімір Пятровіч Жыхар в. Аляксандраўка, н. у 1900 г. Ваяваў у проціватанкавай 45 мм артылерыі 268 Віборгская дывізія, 405 полк. Радавы, наводчык. Узнагароджаны медалём “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Памёр у 1976 г. Агей Канстацін Паўлавіч Жыхар в. Мітрані, н. у 1914 г. Вызваляў Варшаву, фарсіраваў р. Одар. Прымаў удзел у ўзяцці Берліна. Радавы. Узнагароджаны медалём “За ўзяцце Берліна”, “За перамогу над Германіяй” і радам юбілейных медалёў. Слесар Казімір Вікенцьевіч Жыхар в. М. Лапеніца, н. у 1903 г. Удзельнічаў пры ўзяцці Берліна. Узнагароджаны медалём “За ўзяцце Берліна”, “За перамогу над Германіяй”.Памёр у 1960 г. Біч Іван Восіпавіч Жыхар в. М. Лапеніца, н.у 1905 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр., 310 Наўгародская дывізія, 81 стр. полк. Загінуў на фронте ў 1944 г. Асмаловіч Пётр Аляксандравіч Жыхар в. Аляксандраўка, н. у 1911 г. Загінуў у 1944 г. Асмаловіч Павел Аляксандравіч Жыхар в. Аляксандраўка, н. у 1915 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Пасля вайны пераехаў у Польшу. Сноп Мікалай Міхайлавіч Жыхар в. Мітрані, н. у 1905 г. Ваяваў у складзе 2 Бел. фр. Радавы. Немяц Аляксандр Іванавіч Жыхар в. М. Лапеніца, н. у 1918 г. Загінуў у 1945 г. Карась Антон Іванавіч Жыхар в. Камяніца, н. у 1915 г. Зугінуў у 1945 г. Мазур Станіслаў Францавіч Жыхар в. Азярыска. Сувязны партызанскай групы урочышча Белы Гай з жнівеня 1941 па ліпень 1942 г. З ліпеня 1942 г. па лістапад 1942 г. сувязны атрада імя Жукава, брыгады імя Чапаева. Узнагароджаны ордэнам “Айчыннай вайны 2 ступені” (1985 г.) і радам юбілейных медалёў.

Урывак з справаздачы ваўкавыскага падпольнага РК ЛКСМБ аб рабоце за перыяд 22 студзеня па 17 лютага 1944 года

“ Проведены беседы среди населения на темы: обращение Белостоцкого ОК ЛКСМБ к молодежы области, о зверствах немецких фашистов над мирным населением ( д. Борки, Гриневичи, Задворенцы и др.), о победоносном наступлении Красной Армии по всему фронту, о решении сесии Верховного Совета СССР. Беседы проведены в деревнях Малая Лапеница, Каменица, Заречаны, Кулевичи, Подчернейки, Миничи, Тереховичи, Олесеевичи. “

УРЫВАК З ДАКЛАДНОЙ ЗАПІСКІ САКРАТАРА ВАЎКАВЫСКАГА ПОДПОЛЬНАГА РАЙКОМА ЛКСМБ БЕЛАСТОЦКАЙ ВОБЛАСЦІ Г.С. ФЁДАРАВА БЕЛАСТОЦКАМУ ПАДПОЛЬНАМУ АБКОМУ ЛКСМБ АБ СТВАРЭННІ АНТЫФАШЫСКІХ ГРУП І МАСАВА – ПАЛІТЫЧНАЙ РАБОЦЕ Ў ЛЮТЫМ – САКАВІКУ 1944 ГОДА

“ Были созданы антифашистские группы в дер. Мал. Лапеница и в гор. Волковыске две самостоятельные группы: в одной - 3 чел., в другой – 5 чел., Подоросская антифашистская группа в количестве 7 чел.“

Вызваленне нашай мясцовасці ад нямецка – фашыстскіх захопнікаў

624 стралковы полк 13.07.1944 года, ахапіўшы населеныя пункты, Бакі, Камяніца, Аляксандраўка, Маялая Лапеніца, Грынявічы, Міхайлы ў 23.00 выйшаў на ўсходні бераг ракі Рось. Спераду ішоў першы батальён пад кіраўніцтвам маёра Уласава. Пазней былі ўведзены 409 і 392 стралковыя палкі.

Бой цягнуўся з раніцы да позняга вечара.

Салдаты 624, 409 і 392 стралковых палкоў, якія прымалі ўдзел у вызваленні нашай мясцовасці і пахаваныя ў брацкай магіле в. Поразава

радавы Выбарных Васіль Фёдаравіч, загінуў 16.07.1944 г. радавы Вавілаў Сяргей Архіпавіч, н. у 1922 г., загінуў у чэрвені 1941 г. лейтэнант Паваразнюк Іван Гаўрылавіч, н. у 1913 г., загінуў у чэрвені 1941 г. радавы Півавараў Мікалай Емельянавіч, н. у 1916 г. радавы Папоў Пётр Міхеевіч, загінуў 15.07.1944 г. радавы Пястроў Гур’ян Іванавіч, памёр ад ран 15.07.1944 г. радавы Палтаеў Сямён Фёдаравіч, н. у 1910 г., загінуў у чэрвені 1941 г. партызан Палтаеў Васіль Фёдаравіч, загінуў у красавіку 1944 г. сяржант Пяценка Аляксей Андрэевіч, загінуў 15.07.1944 г. радавы Рубаноў Аляксандр Антонавіч радавы Русак Мікалай Мікітавіч, н.у 1910 г., загінуў у чэрвені 1941 г. лейтэнант Салаўёў Аляксей Іванавіч, н. у 1914 г. радавы Судукоў Іван Рыгоравіч, памёр ад ран 30.07.1944 г. радавы Сіткоў Іван Іванавіч, загінуў 15.07.1944 г. радавы Махонька Пётр Іванавіч, н. у 1916 г., загінуў у ліпені 1944 г. радавы Манжура Рыгор Дзмітрыевіч, н. у 1918 г. радавы Малодчанка Андрэй Андрэевіч, н. у 1902 г., загінуў 16.07.1944 г. сяржан Нічыпараў Мікалай Мікалаевіч, н. у 1920 г., памёр ад ран 15.07.1944 г. радавы Ніцко Якаў Кандратавіч, загінуў 16.07.1944 г. радавы Немчанка Дзмірый Цярэнцьевіч, загінуў 15.07.1944 г. партызан Новікаў Мікалай Фаміч, н. у 1902 г., загінуў 17.04.1943 г. мл. лейтэнант Аўсонаў Аляксандр Пятровіч, н. у 1923, загінуў 15.07.1944 г. радавы Арцёмаў Ілья Арцёмавіч, памёр ад ран 21.07.1944 г. радавы Азараў Аляксандр Андрэевіч, н.у 1914 г ., памёр ад ран 14.08.1944 г. радавы Бзык Дзяніс Паўлавіч, загінуў 15.07.1944 г. радавы Куцін Фёдар Канстанцінавіч, памёр ад ран 8.07.1944 г. радавы Бярднёў Усан, загінуў 16.07.1944 г. радавы Батон Сцяпан Фёдаравіч, загінуў 15.07.1944 г. радавы Бяглеяў Цімафей Андрэевіч сяржант Бруханаў Сцяпан Флоравіч, н. у 1914 г., загінуў 15.07.1944 г. радавы Суляханаў Кабылтай радавы Сасыка Цярэнцій Цімафеевіч, н. у 1902 г., памёр ад ран 23.07.1944 г. радавы Талдыкін Іван Іванавіч, н. у 1903 г., загінуў 14.07.1944 г. радавы Табаравец Уладзімір Нічыпаравіч, н. у 1914 г., загінуў 16.07.1944 г. радавы Фядзееў Канстанцін Пятровіч, н. у 1921 г., загінуў у чэрвені 1941 г. радавы Чурукін Якаў Мікітавіч, н. у 1916 г., загінуў 15.07.1944 г. ст. сяржант Шурыгін Рыгор Ягоравіч, загінуў 16.07.1944 г. радавы Шнід Міхаіл Савіч, загінуў 15.07.1944 г. радавы Шкуратаў Мікалай Сцяпанавіч, загінуў 16.07.1944 г. радавы Шэлест Пётр Міхайлавіч, н. у 1913 г., загінуў у ліпені 1941 г. радавы Імаглутаў Мікалай Канстанцінавіч, н. у 1922 г. радавы Кандракоў Пётр Міхайлавіч, н. у 1902 г., загінуў 16.07.1944 г. радавы Каровін Міхаіл Рыгоравіч, н. у 1924 г., загінуў 15.07.1944 г. лейтэнант Мацюшанаў Валянцін Аляксеевіч, н. у 1924 г., загінуў 16.07.1944 г. капітан Гаўрылаў Аляксандр Андрэевіч, загінуў 16.07.1944 г. сяржант Дударэнка Васіль Андрэевіч, памёр ад ран 16.07.1944 г. радавы Дукін Пётр Уладзіміравіч, н. у 1902 г., загінуў 16.07.1944 г. радавы Дзеўліканаў Шокак Яльянавіч, загінуў 15.07.1944 г. сяржант Дурнаеў Мікалай Кузьміч, загінуў 15.07.1944 г. сяржант Доўгі Сяргей Мікалаевіч радавы Жаваранак Іван Пілапавіч, н. у 1908 г., загінуў у чэрвені 1941 г. радавы Здановіч Цімафей Антонавіч, памёр ад ран 30.07.1944 г. мл. лейтэнант Іванаў Фёдар Мікалаевіч, н. у 1923 г., загінуў у чэрвені 1941 г. сяржант Ібрагімаў Алі Ібрагімавіч, н. у 1912 г., загінуў 16.071944 г. радавы Іванаў Мікалай Сцяпанавіч, н. у 1923 г., загінуў у чэрвені 1944 г. радавы Слюсар Іван Фёдаравіч, загінуў 28.06.1944 г. радавы Сямёнаў Віктар Міхайлавіч, загінуў 16.07.1944 г. радавы Сцяпанаў Іван Фёдаравіч тэх. лейтэнант Мірэнаў Васіль лейтэнант Болах Мікалай Якаўлевіч, н. у 1919 г., загінуў 15.07.1944 г. лейтэнант Таджыбаеў Анахаш, загінуў 15.07.1944 г.

Члены Ваўкавыскага антыфашыскага камітэта з вёскі Грынявічы

Кунец Васіль Мікітавіч, член камітэта з 1943 г., загінуў у 1946 г. Козік Аляксандр Сцяпанавіч, н. у 1907 г., член камітэта з 1942 г.

Успаміны Станіславы Пархуты

Наша семья приехала в Волковысский повет из Западной Польши в 1928 г. Главной причиной тому – возможность в этих краях купить землю и завести своё хозяйство. Земля нам досталась рядом с деревней Шамбелин, что в 6 км северо-западнее от Подороска. Наша семья – это сама мама Мария с папой Яном Байером и его родителями, три холостых маминых брата: Михаил, Иван и Бронислав. Моего дедушку, как и отца, также звали Яном Байером.

Нашими соседями по хутору стали другие переселенцы из Польши, или, как тогда говорили, гражданские «осадники»: Елёники, Гжещики, Бернаты, Бэйзеры, Коженецкие, Лясоты, Яворские. Всем выделили наделы земли на окраине леса к юго-востоку от деревни Шамбелин на расстоянии 0,5 -1 км от деревни. Лес назывался Белый Гай, а выстроенные со временем хутора также получили название Полоса. Когда в 1944 г. пришли Вторые Советы, то вся Полоса, кроме семей Лясоты и Яворского, выехали обратно в Польшу.

Некоторые из переселенцев со своими семьями обстроились в самой деревне Шамбелин: Домбровский Стефан, Галэн Леон, Павэлец Юзеф, Кусь Ян, Матысек Ян, Яскул Станислав, Баханэк Антон, Янэчек Станислав, братья Влохи Юзеф с Антоном.

По приезду переселенцы построили землянки, а затем стали строить капитальные дома, жили между собой дружно и даже роднились.

Наша семья также поселилась в землянке, одновременно начав строительство дома, в который после его завершения перебрались жить мама, папа и я. Вскоре в новом доме один за другим появились на свет 3 брата и 2 сестры. Когда построили второй дом, то из землянки в него перешла жить остальная семья. Мамин брат Иван пошёл в примы, семья Михаила жила вместе с родителями, а Бронислав остался в холостяках.

На деревне в то время лучше жили те, кто больше земли имел, да умел хозяйствовать на ней. Некоторые из крестьян арендовали землю, особенно у евреев. В соседней деревне Малая Лопеница проживали 4 еврейских семьи: Шварцы, Гитли, Молники и Рувели. Рувель занимался чесанием шерсти с овечек, для чего у него имелись две специальные чесальные машины. Шварц держал большой магазин, в котором продавались продукты и другие различные товары, в том числе вкусный хлеб с тмином, баранки, конфеты. Мне тот магазин помниться до сих пор, так как мой отец, будучи сапожником, часто посылал меня туда, старшую дочку, по сапожные гвозди. Он и сам их иногда делал из сухой берёзы, но это было слишком «марудное» занятие. В каждый приход в магазин Шварц угощал меня конфетой или баранком – это за то, что я у него была постоянной клиенткой. Сладости в ту пору для детей были большой редкостью, а потому конфету съедала сама, а баранок несла домой поделить между младшими братьями. Еврей Гитель торговал различной мелочью, а Молник – спиртным и селёдкой. Когда был большой пост, люди покупали у него селёдку. Беднейшие не могли позволить купить рыбу, а вместо неё покупали рассол из бочки, прозванный в народе «ляком». Дома мама варила картошку в мундирах, ставила на стол рассол и все макали в него картошку.

В Шамбелине был только один богатей – Адам Амриканец, имевший много земли, пару коней, коров. Дом у него был на два конца: с восьмью комнатами, с двумя кухнями и двумя верандами. Работали на него два «парабка» и служанка. Его отец Антон лечил людей травами, и каждый день с окрестных мест к нему приезжали на лечение. Сам Адам занимался коммерцией – покупал у людей свиней, телят и овец, резал их, а мясо перерабатывал на колбасу и копчёности. Продукцию доставлял в Волковыск в свою лавку, в которой торговал нанятый еврей. Когда пришли Первые советы, то в 1940 г. Амриканца арестовали и вывезли в Сибирь. Престарелых родителей не тронули и оставили на месте. Жена с сыном сумели выехать в Белосток, а во время немецкой оккупации вернулись.

Среди хуторян богаче была семья Петровых, проживающая недалеко от нас. Приехали они в эти места при Польше из Пруссии. Вначале имели 5 га земли, а со временем прикупил ещё. Это была трудолюбивая и большая семья. Сам хозяин Михаил Петров работал объездчиком в лесу, а его сын Иван – лесником. Всего у них было 5 дочек и 3 сына. Держали большое хозяйство: три-пять коров, породистого быка для завода, много свиней и ульев с пчёлами, садили большой огород, в котором на продажу выращивали много огурцов и капусты. В течение года кололи 3-4 свиней. Сам хозяин летом только и занимался пчёлами, а зимой из липовых колодок мастерил для мёда бочки, куда летом заливал выкаченный мёд. Осенью за мёдом на грузовой машине специально приезжали купцы евреи из самой Варшавы. На хозяйстве работали его дети и жена, а на лето нанимали рабочих. Относились к батракам по-людски, о чём говорит то, что для питья выставляли им бочку с водой, разбавленную мёдом.

Из жителей Шамбелина самой богатой считалась семья Коженецких, имевшая вместе с лесом и болотом 40 га земли. Держали 4 коня, коров, овец и другую мелкую живность. Для работы по хозяйству нанимали 1-2 батрака, имели служанку. Хозяин сразу же, как приехал, посадил большой сад, с которого имел неплохой доход. Яблоки и груши для продажи хранил в подвале всю зиму. Имели трое детей: девочек близнецов Агнешку с Баськой и сына Збышека. Девочки были моими ровесницами, и я училась с ними в одном классе. С приходом Первых Советов семью Коженецких в феврале 1940 г. вывезли в Сибирь.

Начальная школа с 4-мя классами находилась в самой деревне Шамбелин. Деревянный дом для школы отдала в аренду семья Немчиновичей, перебравшись жить в амбаре, где поставили печь. Так как в деревне и на хуторах было 80 детей учеников, то школа работала в две смены. Первая смена ходила к 7 часам утра, а вторая к 12 часам. Кто хотел продолжать учёбу дальше в 5-ом классе, то надо было ходить за 4 километра в деревню Малая Лопеница в школу с 7-ми классами. Учила детей Галина Пайзер из Подороска. На завтрак и обед ходила к пани Ядвиге Коженецкой.

До осени 1940 г. молиться ходили в Великолопеницкий костёл. При Советах православные решили костёл у католиков отобрать. В ноябре 1940 г. в польский религиозный праздник Три Короля, утром перед мшой в костёл нагрянули мужики православного вероисповедания, отобрали у ксендза ключи от костёла и поставили посреди его стол с православной иконой. Одни из них стали петь молитвы, а другие в это время снимали со стен католические иконы. Вскоре к костёлу на мшу начали собираться католики и не верили своим глазам – костёл был захвачен, а ксёндз, боясь расправы, скрылся. Выяснить отношение мирным путём не удалось, и между православными и католиками началась драка, в которой из-за численного превосходства победили православные. Однако православные недолго пользовались святыней, так как новая советская власть забрала её под клуб, где стали показывать привозное кино, а в иные дни устраивали танцы. Вскоре католики начали ходить молиться в деревню Коревичи, где проживал ксёндз, приспособив под костёл обыкновенный деревянный дом. Через некоторое время католиками были собраны деньги на кирпич, из которого там же в Коревичах построили небольшой костёл.

(Ещё в 1839 г. греко-униатская церковь в Великой Лапенице была переделана в православную церковь и пробыла таковой до 1915 г., когда с приближением войны большая часть православных верующих вместе со священниками подались в Россию в беженство. В 1919 г. церковь освятили под костёл. – замечание редактора).

При Польше я успела окончить 3 класса, а когда пришли Советы нас всех перевели на класс ниже: надо было переучивать детей на русский язык. Меня же оставили в третьем классе, так как я умела хорошо говорить по-русски. Прежняя учительница Пайзер обучала одну смену, а присланный с востока учитель – другую. Пробыл он не долго – забрали в армию, а потому Пайзер учила нас до начала войны 1941 г.

Деревня Шамбелин расположена на направлении Свислочь-Подороск, и когда началась война, мимо её по просёлочной дороге от границы отступали войска. Все вокруг говорили: «Война!», «Война!», но возле нас никаких боёв не происходило, только русские бежали, просили поесть, а некоторые переодеться в гражданскую одежду. Им чугуны с картошкой постоянно варили. Немецкие самолёты пролетали низко над самыми крышами. К нам в дом зашли два командира, и мама спросила у них: будут ли бомбить деревню. «Ваши халупы никто бомбить не будет!» – ответили они. В этот момент подошла группа солдат и попросила воды. Из дома вышли командиры и закричали на солдат: «Где ваши винтовки?». Те поспешили удалиться. Мама предложила командирам переодеться, но они отказались.

Люди с деревни кормили солдат, чем кто мог. Были среди них такие голодные, что жалко смотреть. Однажды, когда мы подростки пасли возле леса коров, то из него вышел солдат и попросил что-нибудь дать ему поесть. У нас нашлись только вареные яйца, то он схватил их и съел вместе со скорлупой. Потом его завели в деревню и накормили. Ему сразу нельзя было много кушать: начались страшные боли в животе, а к утру умер. Похоронили солдата на окраине леса, накрыв мёртвое тело его же шинелью.

Из Белостока советские командиры отправляли свои семьи на восток. Возле Волковыска один такой эшелон с беженцами немецкие самолёты разбомбили. Много детей осталось сиротами, и скитались по местным жителям. Крестьянин с деревни Яново наткнулся на мёртвую женщину, возле которой ползали годовалые девочки близнецы. Забрал детей к себе в деревню. Хуторяне Петровы также подобрали девочку Тамару. После войны оставшиеся в живых родители приезжали в окрестные деревни и искали своих пропавших детей. Нашёл Тамару и её отец.

В 1942 г. в Белом Гаю начали скрываться советские партизаны, с которыми поддерживали связь местные хуторяне, в том числе и семья Петровых. Когда к хуторянам из лесу приходили партизаны и требовали пропитания или чего другого, отказать им было невозможно: у кого оружие, тот и хозяин. Партизан, и помогающих им хуторян выдал провокатор по имени Лёник, внедрившийся в партизанский отряд. В июле 1942 г. немцы организовали облаву, на которую приехала жандармерия с Волковыска, Порозова и Изабелина. Во время облавы убили 9 партизан, хотя было их в Белом Гаю гораздо больше. Перед самой облавой многие партизаны покинули лес, не безосновательно предполагая, что пропавший из отряда Лёник может навести на них немцев. За связь с партизанами немцы убили троихчеловек из семьи Петровых: отца Михаила, сына Иосифа и зятя Владимира – мужа Зины. Расстреляли хозяина семьи Бэйзера, сын которого сумел скрыться. Сумел скрыться и сын Петрова лесник Иван, вначале прятавшийся на хуторе возле Свислочи, а позже попавший в облаву, во время которой немцы хватали молодёжь для вывозки на работы в Германию. В Германии дождался конца войны. Расстрелянных хуторян похоронили на кладбище в деревне Демидовичи, а партизан солтыс Юзеф Вавжецкий приказал захоронить недалеко нашего хутора в поле. Когда хозяин поля обрабатывал свою землю, то присматривал за могилой, каждый раз при вспашке обминая её. Позже, после войны, могилу сравнял с землёй колхозный трактор.

Через три дня после облавы за оставшимися Петровыми и Бэйзерами приехали немцы. Дочь Петровых Феня вовремя сумела выскочить в окно, и через высокое жито незаметно

скрыться в лесу. Позже пристала к партизанам. Имущество обеих семей жандармы конфисковали, а самих людей привезли в гмину Изабелин в комендатуру. Через пару дней Ксению

Петрову, её дочерей Катю и Маню, а также мать Фёклу Бэйзер из Изабелина пешком погнали в Волковысскую тюрьму. В тот день деревне Шамбелин выпала очередь возить камни на дорогу Изабелин-Волковыск. С нашей семьи должны были отбывать повинность папа с мамой, но вместо мамы поехала я. Во время работы мимо нас полицейские вели арестованных. Фёкла Бэйзер по дороге рыдала, ведь её две дочки и сын остались в Изабелине, где также остались Петровы: Зина с грудным ребёнком на руках, Лида, Лифер и Мишка. Фёкла кричала полицейским: «Отдайте мне моих детей! Пусть они будут со мною!», а потом упала на дорогу и не хотела дальше идти. Полицейский выстрелил в неё из винтовки, приказав работающим с нами мужчинам закопать её тело. Десятник выделил четырёх человек и те похоронили Фёклу на опушке изабелинского леса.

В волковысской тюрьме Петровых немцы допрашивали с особым рвением, спуская на них собак. Не добившись ничего, Ксению Петрову и её дочь Катю расстреляли в лесу возле Козьих Гор. Больше повезло Мане Петровой, приглянувшейся начальнику тюрьмы, у которого не было своих детей и решившего удочерить её. Во время допроса Маню также затравили собаками, и была до такой степени ими покусана, что мясо на ней висело клочьями. Начальник тюрьмы сумел отправить Маню в больницу в Белосток, где она провела около 6 месяцев. После выздоровления её забрала к себе домой жена начальника тюрьмы, у которой Маня стала жить вместо дочери, и даже выучилась немецкому языку. Как бы там хорошо ей не было, но когда приблизился фронт, Маня спряталась от своей приёмной матери, желавшей увезти её с собой вглубь Германии, и на месте дождалась прихода Красной Армии. После освобождения на сборном пункте репатриантов встретила свою сестру Лиду, которую угнали на работу в Германию. Вместе с ней приехала к нам домой, так как для них наша семья остались самыми близкими людьми.

После расстрела Бэйзеров и Петровых, оставшихся детей немцы тогда же в 1942 г.

переселили в город Мосты, что на Нёмане, где находился сборный пункт, и где они дождались освобождения. Малых детей Лиду и Настю удочерила бездетная семья с Подороска, выехавшая потом в Польшу.

В начале декабря 1943 г. беда нагрянула и в нашу семью. Однажды вечером мама с папой пошли к маминому брату Михаилу, семья которого жила рядом. Я с меньшими детьми осталась дома. Неожиданно в дверь постучали, и я спросила кто там. В ответ раздались угрозы, что взломают дверь. Под громкий рёв перепуганных детей в дом вошли два партизана. Увидев, что кроме детей никого в доме нет, и расспросив, где находятся родители, с улицы вошли остальные партизаны, которых оказалось 8 человек. Ещё 12 партизан отправилась к дядьке Михаилу. Вернувшейся маме приказали замесить на ночь тесто, а днём выпечь им хлеб. Весь следующий день партизаны пробыли у нас в доме, ведь в тепле лучше, чем в холодной землянке. Когда стемнело, забрали хлеб и ушли. У дядьки Михаила партизаны зарезали барана

и забрали мясо. Когда уходили, велели на следующий день утром поехать в комендатуру и сообщить, что у нас были партизаны. Такой был установленный немцами порядок: если не сообщишь о появлении партизан, и если об этом донесёт кто-либо другой, всю семью могли расстрелять или в лучшем случае отправить в концлагерь.

Назавтра мама с братом запрягли коня, но вместо того, чтобы самим сразу поехать в комендатуру, поехали к солтысу Вавжецкому, который также жил на хуторе, и сообщили о посещении партизан ему. Солтыс велел им возвращаться назад, мол, сам поедет в комендатуру и «замольдует», т.е. сообщит. К вечеру следующего дня на семи подводах к нам на хутора нагрянули вооружённые полицейские. Обоз остановился напротив нашего дома. Одни из полицейских зашли к нам, а другие направились к дому дяди Михаила. Вскоре отца и дядю вывели на улицу, посадили в повозку и увезли в Изабелин.

Утром мама с дядиной женой поехали в изабелинскую комендатуру выяснить, в чём дело. Видно арестованных ещё не успели допросить, а потому войт Швант велел приехать маме и тёте завтра вместе с солтысом. На следующий день, ожидая вызова в комендатуру, увидели, как из неё полицаи выводили их окровавленных мужей. В комендатуре женщин привели в помещение, где недавно допрашивали мужчин – на полу ещё не успели вытереть лужи крови. Здесь же стояла лава, на которую положили маму и начали избивать резиновыми дубинками, допытываясь с каким партизанским отрядом поддерживал связь её муж. То же самое сделали и с тётей. Под пытками женщины признались в том, что партизаны приходили только один раз, а из какого отряда и кто они им ничего неизвестно. Видно и немцы убедились в правдивости показаний, так как обеих женщин отпустили домой. После допроса в комендатуре мама два месяца болела – места побоев гнили, руки опухли, а плечи почернели.

Папу и дядю из изабелинской тюрьмы так и не выпустили, а 8 декабря 1943 г. обоих расстреляли на еврейском кладбище, где при немцах было место казни. После расстрела папы и дяди нас с хуторов выселили в деревню Шамбелин, а всё хозяйство: корову, свиней, овечки, курей, зерно – погрузили на подводы и вывезли в Низяны в имение немецкого амтскомиссара. Хутор опустел.

В июле 1944 г., прознав, что на покинутых хуторах стали появляться партизаны, немцы приказали солтысу разобрать наши и дядины строения и вывезти их в Низяны. Солтыс на это дело организовал местных крестьян со своими подводами. Однако в этот день началось наступление русских, и обоз повернул с дороги назад в Шамбелин, где и разгрузились.

Во время отступления немцы сосредоточились в нашей округе. Для работы на кухне ловили местных девчат. Одна кухня разместилась в Шамбелине, для которой у местных жителей забирали скотину. Немцы с кухни спросили у моей мамы, где её муж. Она соврала, сообщив, что его расстреляли партизаны. Немцы посочувствовали, и отдали ей внутренности от зарезанной ими свиньи.

Тогда же в июле 1944 г. во время отступления немцев деревню Шамбелин сожгли. Солдаты-поджигатели из последней проезжавшей машины стали поджигать соломенные крыши построек. Когда же один из крестьян начал тушить свой сарай, вырывая из крыши горящие клочья соломы, то, увидев такое сопротивление, немцы начали стрелять по крышам зажигательными пулями, от которых начался пожар сразу в нескольких местах. Гасить было бесполезно. Так сгорела вся деревня.

Возле Шамбелина боёв не было. Бои шли ближе к деревням Герутево и Толочманы, где немцы засели на высоте и даже подбили советский танк. После боя в танке остался обгоревший танкист. Все жители с деревень Толочманы, Коревичи, Кабузи и Михайлы прятались от боёв на лугу возле нашей деревни.

Солтыса Вавжецкого перед самым приходом Советов забрали партизаны, а с приходом Советов доставили в Свислочь. Что там с ним произошло, неизвестно, однако через некоторое время его отпустили. После этого он долгое время проживал у себя в доме, пока на него один человек из деревни Баки не написал заявление в НКВД за то, что при немцах тот избил его резиновой палкой. Вавжецкого арестовали. Арестовали тогда за изготовление самогона моего деда, Яна Байера. Оба встретились в гродненской тюрьме. Жилось Вавжецкому там не плохо: кому нужно дал взятку, а потому регулярно получал с дома передачи. Состоялся суд, на котором у Вавжецкого была адвокат женщина. Свидетелями по делу Вавжецкого были моя мама и жена Михаила. Осудили на 25 лет лагерей. Его же семья выехала в Польшу.

Не обошёл злой рок и предателя Лёника, из-за которого погибли партизаны с хуторянами. Совершивши предательство, пошёл на службу в полицию в Изабелин. Там «прославился» тем, что в деревне Низяны застрелил девушку Нину Бурак, не согласившуюся на танцах пойти с ним. Во время боёв в Польше Лёника, как немецкого солдата, взяли в плен. Тут его опознали два солдата из деревни Павловщина – Смурага и Залозко, призванные в Красную Армию в 1944 г. Ночью пленных держали в сарае. Когда утром за Лёником пришли, он висел в петле.

Как только прогнали немцев, мы поехали в Изабелин за моим отцом и дядей. Один изабелинский житель, через двор которого из тюрьмы водили людей на расстрел на еврейское кладбище, записывал для памяти, где кого закапывали. Откопали 16 трупов. Наши родные пролежали в земле 8 месяцев и ещё не успели разложиться. Перезахоронили их на католическом кладбище в том же Изабелине.

Погорельцы из Шамбелина разместились по оставшимся хуторам. Наша семья вместе с другими пятью семьями поселилась в доме Амриканца. Вскоре из Сибири вернулся сам Адам Амриканец, но погорельцев не выселил. Радости новая жизнь при советах ему не принесла. В образовавшийся колхоз потребовали отдать своего единственного коня и весь хозяйственный инвентарь. Оставили одну корову, но для её прокорма не выделили сенокоса. Приходилось рвать по полям зелье, которое сушили на зиму. Не лучшим образом обстояла жизнь и у других хуторян. В 1947 г. умерла наша мама, так и не оправившись после побоев.

На хуторе у Амриканца жили до 1947 г., когда в Польшу выехала семья Галенов и мы перебрались в их дом. Все мои братья и сёстры разъехались по всему свету: брат Франек женился в 1953 г. и пошёл в примы, после чего с семьёй выехал в Польшу. Казимир уехал в Мурманск, где окончил ФЗУ, а вскоре туда к нему перебрался и третий брат Адам. Сестра Юзефа после школы уехала в Казахстан на целину, где вышла замуж и родила 8 сыновей.

Я вышла замуж в 1949 г. Со своим мужем Алексеем построили себе дом, завели хозяйство, родили два сына, прожив вместе целых 60 лет и отметив бриллиантовую свадьбу.

Успаміны жыхаркі вёскі Рупейкі Ваўкавыскага раёна Леакадзіі Канстанцінаўны Шульга, 1918 года нараджэння

У вёсцы Мітрані, дзе мы раней жылі, нас папярэдзіў адзін чалавек а аывазцы нашай сям’і ў ссылку, так як бачыў у вялізных спісках падрыхтаваных на вываз у Сібір людзей і наша прозвішча. Мы пачалі рыхтавацца ў далёкую дарогу: насушылі сухарэй, нарабілі сыра, нарыхтавалі ў слоікі масла, запасліся салёным салам. Раніцай у нядзелю пачулі, з стараны Ваўкавыска ўзрывы і панялі, што пачалася вайна.

-Дзякуй Богу! Мы застаемся! Вайна! – сказаў бацька.

Успаміны жыхара вёскі Бяляўшчына ветэрана Вялікай Айчыннай вайны Грышкевіча Мікалая Міхайлавіча

З нашай вёскі Баравікі, што занаходзіцца на Палессі ў часы вайны пачалі збіраць юнакоў на вучэнні, што праводзіў АСАВІЯХІМ, з дапрызыўнікамі. Так і назбіралася нас некалькі дзесяткаў юнакоў. На той час намецілі збіраць нас на аэрадроме, што адбудоўваўся пад Пружанамі.

Шмат назбіралі хлопцаў. Падзялілі на “сваіх” і “чужых” : адна палова павінна была абараняць гэты важны ваенны аб’ект, другая – імітаваць спробу захопу яго. І захоп адбыўся.Але зусім не так, як планавалася на тых вучэннях. Што там гаварыць пра іх, калі нават нашы войскі, размешчаныя тут, паблізу мяжы з Польшай, якая на той час была захоплена гітлераўцамі, нечакалі, што вайна вось-вось пачнецца.

А на той пружанскі аэрадром замест вучэбнага захопу раптам наляцелі самалёты з крыжамі – аж васемнаццаць.

На другі дзень тутэйшыя вёскі ўжо былі заняты нямецкімі войскамі. Так што ні пра якую эвакуацыю на ўсход і мовы не было. Трэба было перажыць гэту навалу чужаземную неяк тут, у родных мясцінах. А яна працягвалася тры гады, нават трохі больш, з чэрвеня 1941 да жніўня 1944 года.

Толькі тады стаў я салдатам.

Як і тады, на вучэнні перад вайной, сабралі нас у Пружаны, адкуль павезлі аж у Бярозу, дзе і пасадзілі на цягнік. На маршруце навабранцаў былі Мінск, Масква а канчатковым пунктам Бранск. Пасля выгрузкі з воінскага эшалона было выпрабаванне – марш сваім ходам на сорак кіламетраў да месца дыслакацыі нашага 5-га вучэбнага артылерыйскага палка. Мяне накіравалі ў сувязісты. Вучоба была нядоўгай – праз пару мы ўжо аказаліся ў часці, якая рыхтавалася да атпраўкі на фронт з горада Карачава, што пад Арлом. А там не прайшло і тыдня, як раптам сабралі мітынг, на якім камандзір брыгады Юскевіч (дарэчы, наш зямляк з Брэста) пад крыкі “Ура!” аб’явіў, што атрыманы загад рухацца на фронт.

Мы рваліся ў бой, каб адпомсціць ворагу за тое, што ён зрабіў з нашай Радзімай. А апошняй станцыяй нашага эшалона на фронт у Беларусі была Смаргонь. Тут і выгрузілі нас, да Вільнюса пусцілі сваім ходам. З Вільнюса ўжо як адна з часцей 3-га Беларускага фронта пад камандаваннем Чарняхоўскага была дастаўлена далей, у Коўнас.

Першым горадам, у баях якога давялося мне ўдзельнічаць быў Шталюпенен (цяпер гэта Несцераў у Калінінградскай вобласці). Затым па лініі нашага наступлення быў Гумбінен (цяпер Гусеў). Тут праціўнік аказаў такое яраснае супраціўленне, што разгарнуліся цяжкія баі, якія працягваліся два месяцы – лістапад і снежань. А з 12 студзеня 1945 года правы фланг нашых войскаў узяў напрамак на Інтэрбург (цяпер Чарняхоўск). Была пастаўлена задача разрэзаць варожую групіроўку пад Кёнігсбергам. І хоць гэта аперацыя прайшла, як намячалася, кровапралітныя баі пад гэтым аплотам гітлераўцаў ва Усходняй Прусіі працягваліся аж да красавіка. Толькі 9 чысла гэтага месяца нашы войскі авалодалі ім.

Наша часць наступала на яго з поўдня, ад прыгарада Понард. 9 красавіка немцы скалаі зброю. А на натупны дзень нам ужо ўручалі медалі “За ўзяцце Кёнігсберга”.

Далейшы наш баявы шлях ішоў на партовы горад Пілау (цяпер гэта Балтыйск). 2 мая нашу калону спынілі, паведаміўшы радасную вестку: нашы войскі занялі Берлін! А праз тыдзень новае паведамленне: Перамога!

Успаміны жыхара вёскі Камяніца ветэрана Вялікай Айчыннай вайны Карася Івана Уладзіміравіча

Іван Уладзіміравіч з нараджэння жыў у вёсцы Камяніца Ваўкавыскага раёна. Пачалася вайна. У 1941 годзе калі тэрыторыю раёна захапілі немцы, юнак вымушаны быў рабіць на лесапавале: лес на карысць захопнікаў. Ён успамінаў: “Не думаў, што пападу ў Германі. Ды не, забралі ў ліку першых”.

Так восенню 1943 года ён аказаўся ў Германіі. Самота па Радзіме, трывога аб родных і жаданне выжыць, вярнуцца дамоў, прыдавалі сіл.

Івана прывезлі ў горад Кёнігсберг. А там нявольнікаў раскупілі гаспадары: небагатыя фермяры набылі па аднаму рабочаму, фермяры багацейшыя – адразу некалькіх.

Івана ўзяў да сябе на работу нямецкі фермяр Франц Матвей. Ветэран успамінаў, што гэта быў недрэнны чалавек. У яго было пяць дзяцей: чатыры сыны і адна дочка. Траіх сыноў фермяра: Эдмунда, Франца і Эдварда прызвалі ў нямецкую армію ваяваць на ўсходні фронт супраць рускіх. Дома зясталіся дванацацігадовы сын і пяцігадовая Эля. Іван пасябраваў з дзяцьмі гаспадара. Фермяр і яго дзеці шмат рабілі. Гаспадар паважаў Івана і часта сядаў абедаць за адзін стол з сваімі рабочымі.“Усюды ёсць добрыя людзі, і ў Германіі і ў Расіі” – тлумачыў ветэран.

Рабочы выконваў усё, што ад яго патрабавалі: даіў кароў, палоў агароды, пасвіў жывёлу. Працаваць было нецяжка.

У чужой краіне, удалечыні ад блізкіх, пленны моцна сумаваў. Успаміны аб роднай вёсцы, бацькоўскай хаце і радных асабліва сталі цяжкімі з надыходам вясны. Бо ў вясновую гарачую пару так патрэбны моцныя мужскія рукі на вясковым падвор’і. Дома, на радзіме, засталіся жанчыны, старыя і дзеці.

Калі Савецкая армія перашла ў наступленне, усіх нявольнікаў забралі на ваенныя работы. Іван капаў акопы. Два тыдні пры бедным харчаванні с раніцы да позняй ночы прыходзілася капаць проціватанкавыя рвы глыбінёй да 4 метраў.

Немцы адступалі. Нашы войскі гналі іх на захад. Вось і прымалі меры абароны фашысты. У гэтых збудаваннях, вырытых астарбайтэрамі, загінула нямала салдат Савецкай арміі. Іван Уладзіміравіч гэта ведаў, але выхада не было…

Імклівае наступленне Савецкай арміі і ўцёкі з трыма сябрамі да лініі фронта памаглі Івану папасці да сваіх. У штабе 3 Беларускага фронта такіх як ён, былых палоных, не вызываўшых сумненя ў палітрукоў, сбралі ў адзельны атрад і адправілі на фронт. 22 снежня 1944 года Іван Уладзіміравіч запопніў назаўсёды. Іван папаў служыць у 490 пол Ордэна Аляксандра Неўскага, у палкавую разведку сапёрам.

Вучыцца майстэрству сапёра не было часу. Да і невысока каштавала жыццё былога нямецкага палонага ў той хвацкі час. Без усякай падрыхтоўкі ” адзелі, далі вінтоўку, пад каманду “Наперад, марш!” адправілі на фронт.

Яны, сапёры, ішлі наперадзе палка,за імі праз пятнаццаць метраў – разведчыкі, а затым – аптылерысты. “Вось так і наступалі” – успамінаў Іван Уладзіміравіч. Вэтэрану думалася рознае. Страшна было не дажыць да пабеды. Вельмі хацелася вярнуцца дадому. “Хто гаворыць, што на вайне не страшна, той нічога не ведае пра вайну”. Побач былі такія, як ён, маладыя хлопцы з Казахстана, Расіі, Латвіі. Латыш Яніс усё падбадзёрваў па-свойму мяне, а я яго. Мы, бывала, нарвемся на засаду, па нас немцы страляюць,а нашыя ззаду – па немцам. Так завязваецца бой. Бывала, па некалькі дней ляжалі, паабмаражваем усё цела: твар, рукі, ногі. Часам на дапамогу даводзілася камандзірам “кацюшы” вызываць. Было страна. Стралялі ззаду, а яшчэ зпераду немцы дабаўлялі.”

Параніла Карася Івана Уладзіміравіча каля Гданьска: “Пару дзён заставалася да перамогі. Падарваўся я на міне, адно імкненне – і чаравік з нагою ўверх паляцеў, кантузіла… было 4 мая 1945 года”.

Затым быў шпіталь. Поўных шэсць месяцаў былы сапёр быў прыкаваны да ложка. Самый светлае і вялікае свята – Дзень Перамогі ён, малады Іван, сустрэў на бальнічнай койцы. Далей тры месяцы прыйшлося чакаць пратэза ў г. Іванава. Адну ногу да калена ўрачам прыйшлося ампутаваць.

Удалечыні ад дома, ад радных, малады хлопец, інвалід з скатаваным целам і знявечанай душой, думаў пра свій лёс, пра будучае, марыў аб шчаслівым і мірным жыцці ў роднай вёсцы.

Вяртанне дадому, у родную вёску, дзе ўсё здавалася блізкім, было цяжкім і доўгім: ветэран з цяжкасцю рухаўся з нязручным драўляным пратэзам на назе…

Пачыналася іншае, мірнае жыццё.

Ахвяры безпадстаўных палітычных рэпрэсій з вёскі Азярыска і Малая Лапеніца

вёска Азярыска Дзінгілёўская Соф’я Аляксандраўна, нарадзілася ў 1895 годзе. Выслана 18.4.1951 года. Вызвалена 10.8.1957 года. Рэабілітавана 2.4. 1992 года. Дзінгілеўскі Іван Данілавіч, нарадзіўся ў 1893 годзе. Высланы 12.2.1954 года. Вызвалены 10.8.1957 года.

вёска Малая Лапеніца Дамброўскі Браніслаў Аляксандравіч [1903, вёска Бужына Ломжынскай губерніі, цяпер Польшча – ?]. З сялянскай сям’і. Атрымаў сярэднюю адукацыю. Падчас арышту працаваў настаўнікам школы вёсцы Малая Лапеніца Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці. Быў жанаты, меў сына. Арыштаваны 22.11.1939. Асуджаны 20.6.1940 асобай нарадай пры НКВД за “антысавецкую агітацыю” да 8 гадоў ППЛ. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны 27.9.1989 пракуратурай Гродзенскай вобласці. Асабовая справа Дамброўскага № п-9944 захоўваецца ў архіве УКДБ Гродзенскай вобласці. Жамойда Алена Аляксандраўна, нарадзілася ў 1890 годзе. Выслана 18.4.1952 года. Вызвалена 18.4.1956 года. Рэабілітавана 9.4.1992 года. Жамойда Валянціна Фёдараўна, нарадзілася ў 1942 годзе. Выслана 18.4.1952 года. Вызвалена 18.4.1956 года. Рэабілітавана 9.4.1992 года. Жамойда Зінаіда Фёдараўна, нарадзілася ў 1934 годзе. Выслана 18.4.1952 года. Вызвалена 18.4.1956 года. Рэабілітавана 9.4.1992 года. Жамойда Мікалай Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1944 годзе. Высланы 18.4.1952 года. Вызвалены 18.4.1956 года. Рэабілітаваны 9.4.1992 года. Жамойда Пётр Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1932 годзе. Высланы 18.4.1952 года. Вызвалены 18.4.1956 года. Рэабілітаваны 9.4.1992 года. Павел Захаравіч Шукайла, нарадзіўся ў 1904 годзе. 11.1. 1938 года арыштаваны ў Маскве. 13.4.1939 года Ваенай калегіяй Вярхоўнага суда СССР прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Рэабілітаваны Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР 14.4.1959 года.

Работнікі калгаса імя Свярдлова (цяпер ААА “Хацькоўцы”), якія былі ўзнагароджаны ордэнамі:

ордэнам “Працоўнай славы 3 ступені” Аўсейчык Леанід Іванавіч, трактарыст калгаса.

ордэнам “ Знак Пашаны” Агей Сяргей Міхайлавіч, загадчык вытворчага ўчастка калгаса. Бублей Восіп Восіпавіч, трактарыст калгаса. Жылінскі Фёдар Іванавіч, загадчык вытворчага ўчастка калгаса.

Удзельнік Аўганскай вайны 1979-1989 гады

Карась Мікалай Антонавіч Жыхар вёскі Малая Лапеніца, нарадзіўся ў 1967 годзе ў вёсцы Камяніца. Ваяваў у авіацыі. Узнагароджаны радам юбілёных медалёў.