2.2. Атеистендірудің рухани-мәдени салдары.

1917 жылы Кеңес өкіметі орнаған соң, оның мемлекеттік партиялық жүйесінде марксизм-материализм негізінде дінге қарсы атеистік насихат жүргізу маңызды идеологиялық жұмыстардың бірі болып саналды. Марксизмге идеологиялық мазмұн беріліп, 70 жыл бойы үздіксіз түрде халық санасына күштеу әрі насихаттау арқылы сіңіріліп келді. Осы атеистік саясаттың рухани-идеологиялық салдары бүгін айқын сезіліп отыр. Кеңестік қоғамды діннен азат ету, адам санасындағы діни сенімді жоюға (секуляризация) бағытталған шаралар 50-60 жылдардың өзінде-ақ нәтижесін берген болатын. Коммунистердің көсемі В.И.Лениннің есептеуінше, төңкеріске дейін халықтың 99% дінге сенген болса, ождан бостандыгын орнатамыз деп алдап, шын мәніндегі дінге қарсы саясатының салдарынан 80 ж.ж. Кеңес халқының 90%-нен астамы атеистпін деп есептейтін жағдайға жетті [67; 71 б.].

Кеңес халқының діннен бас тартып, атеистенуінің көптеген мәліметтерін толығырақ келтіріп өтсек. Дінтанушы зерттеушілердің пікіріне сүйенсек, еңбекші халықтың діннен жаппай бас тартуы кеңес өкіметінің алғашқы жылдары өте күшті болған. Халықты атеистендіруде белсенді қызмет жасаған әсіре атеист П.А.Красиков куәлігінше, кеңес билігінің алғашқы жылдары халықтың 10%-ке жуығы діннен дереу бас тартқан. Ал профессор М.К.Тепляковтың сөзіне сенсек, бұл кезде Воронеж обл. халықтың 20% діннен бас тартып үлгерген. Ленинградтық социолог В.Д.Кобецкий зерттеуінше халықтың 80% діни идеологияның ықпалында болған. Статистика мәліметтері негізінде атеист А.В.Луначарскийдің алға тартқан деректері бойынша 20 жылдардың аяғында халықтың 20%-і діннен шықса, қалғаны әрі-сәрі күйде қалған.

1929-30 жылдары халықтың діншілдігіне қатысты зерттеулер Белорусь, Мәскеу, Ленинград, Татария, Еділ-Кама және Төменгі Кама өңірінде, Карелияда жүргізіледі. Әсіресе Белорусияның 20 шақты қаласы мен 225 селосында өткізіліп, 3 мындай анкета алынды. Солардың ішінде 35,4% дінге сенбейтіндер және олардың 60% ер адамдар болып шықты. 1934 жылы шаруа - колхозшылардың жартысындайы діни ғұрыптар мен мейрамдардан бас тартқан. Село тұрғындары арасында дінге, мінәжат етуге бөлетін уақытының күрт қысқарғаны байқалады. Мәселен, егерде халық 1922-23 жылдары жылына 119 сағат шіркеуге уақытын бөлетін болса, ал әйелдер - 199 сағат бөліп келген. Атеистендендіру салдарынан 1934 жылы тиісінше бұл көрсеткіштің қатынасы 4 сағат және 15 сағатты ғана құрады.

30 жылдардың ортасында қала халқының 70%-і, ауылдықтардың 50%-нен астамы шіркеумен жүйелі қатынасын үзген. Сөйтіп ересек халықтың арасында дінге сенбейтіндер 65,4% (соның ішінде ер азаматтар 69%) болды. Осы кезде Воронеж облысында ересек халықтың 60% дінді тастаған. Атеизім қалалықтар арасында ғана емес, ауылда да алатын үлесі жоғарылады. А.Г. Логинов дерегінше, 30 жылдардың аяғында қалалықтардың 1/4, ал ауыл халқының жартысы дінді ұстанған.

70 жылдары жүргізілген кең ауқымдағы зерттеулердің қорытындысы бойынша, Воронеж облысында ересектердің дінді берік ұстанатындары 8,9%-не әрең жеткен. Сол сияқгы Пенза облысында да атеистер 70%-ке жетсе, 8,9% әрі-сәрі күйде қалған. Тек 19,5% дінді ұстанатынын көрсетті. Дінді ұстанушылар арасында зейнеткерлердің, мүгедектердің, үй шаруасымен айналысатындардың үлесі жоғары. Зейнеткерлердің 52,9%, үй шаруасындағылардың 53,8% және мүгедектердің 70% дінге сенеді.

Социологиялық зерттеулер бойынша, Чувашия жастары арасындағы атеистену өте күшті байқалды. Егер онда Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары жас және орта жастағы әр он адамның үшеуі дінді ұстанған болса, 80 жылдары бұл қатынас төмендеп он адамның біреуі дінге жақын болды. Ал 20 жасқа дейінгі жастар арасында атеистер 97-98%-ке жетті [68; 31 б.].

Осындай жағдай Қазақстанда атеистену процесінің де жүзеге асып жатқаны туралы мәліметтердің көрініс тапты. Оразаны жасы ұлғайған, дінге әбден берілген адамдар ғана ұстады. Жалпы алғанда, ораза тұтатын адамдар саны 80 жылдары 35-40 пайызға кеміді [69; 15 б].

Сөйтіп, 80 жылдары Кеңес халқының 10% жетпейтін аз ғана бөлігі дінді ұстанушылар болды [70; 179 б.]. Осылайша, бұқаралық атеизмнің қауырт дамуын КСРО-да кемелденген социализм орнатудың бірден-бір зандылығы деп жариялады [44; 180 б.].

80 жылдары кеңестік әдебиетте, партия жиналыстарында атеизмнің үстемдік алуын зор жетістік деп бағалады. Діннің жалпы дағдарысынан діни сенім санадан мүлдем аластатылды. Ал қоғам дамуының жаңа көкжиектерін анықтап, коммунизмге жету жолында, марксизм - ленинизм негізі қалануы мен «еркіндік патшалығы» жасалып, діншілдікті жеңе отырып атеизмді кеңінен тарата келе діни соқыр сенімдердің орнына социалистік сананы сіңірдік, ғылыми атеистік дүниетаным қалыптасты делінді [54; 95 б.].

КСРО-ның бүкіл тарихындағы діни жағдай туралы мынаны айтуға тура келеді. Шіркеудің мемлекетпен бірігетіні сияқты атеизм де халықтың еркінен тыс мемлекетпен біріктірілді, оның идеологиялық құралына айналды. Мемлекеттік атеизм ұждан бостандығы дегеннің атын жамылып атеистерге үстемдік беріліп, билік тарапынан дінге сенушілерге ұдайы идеологиялық қысым жасалды.

Ұзақ жылдар бойына кеңес мектептерінде (балабақшаларды қоса алғанда) партиялық - мемлекеттік жүйедегі атеизмді насихаттауға сай жаппай атеистік дүниетаным қалыптастыру мақсатында оқытылды. Әртүрлі атеистік методикалық құралдар шығарылып, жаратылыстану - гуманитарлық ғылымдар материализм негізінде түсіндірілді. Кеңестік ағарту жүйесі діннен «жаудың бейнесін» жасап алды. Дінді жоққа шығарып, атеизмді жоғары рухани құндылық ретінде бағалады. Соңғы кездері философия ғылымында кеңестік атеизмді «дінге қарсы мектеп» деп атап жүр [65; 11-12 бб.].

КСРО партия басшылығының дінге қатысты саясатының «жылымықты кезі» Ұлы отан соғысы кезінде болғанын айту керек. И.Сталин тұсында билік дінге жақындай түсті. Шіркеудің мемлекетті орталықтандыруда және халықты жауға қарсы патриотизмге шақыруда үлкен рөл атқарғаны белгілі. Ұлы отан соғысы жылдарында гитлершілдерге қарсы шіркеу өз қазынасынан қаржы бөліп, майданға А.Невский атындағы әскери самолет эскадрильясын, Д.Донской атындағы танк колонналарын жасақтады. Осы мақсатта, 1944 жылдың өзінде Орыс Православие шіркеуі 150 млн. рубль ақша жұмсады [71; 22-23 бб.].

Сонымен бірге ҰОС кезінде басқыншылық салдарынан бүлінген халық шаруашылығы ішінде діни орындар да қирады. ҰОС жылдары фашистер 1670 шіркеу, 237 католик костелін, 69 часовой, 532 синагог және 258 мінәжат орындарын талқандап, бүлдірген [72; 19 б.].

Кеңестік партия басшылығының исламға қатысы өзгеше сипат алды. Соңғы кездегі зерттеуші-исламтанушылар Кеңестік дәуірдегі мұсылман дінін «Коммунистік ислам» деп атап жүр. «Коммунистік ислам» номенклатураға, ресми билікке бағынған. Онда дәстүрлі мұсылмандық ғұрыптарға, шариғатқа шектеу қойылады. Исламның осындай өзгерген формасы Орта Азияда коммунистік идеология және социалистік басқару жағдайынан көрінді. Кеңес билігінің реформалары (ұжымдастыру, мәдени революция) қоғамның дәстүрлі қатынастар жүйесін бұзып жіберді. Ұжымдастыру қоғамның төменгі тобы - «қызыл шолақ белсенділер» қолдаумен жүрді және жоғары таптың материалдық артықшылықтарын іс жүзінде жойып тастады. «Кеңестендірілген ислам» немесе коммунистік ислам жағдайында діндарлар қызметі шектелді [73; 105-107 бб.].

Кеңестік марксистердің ұзақ жылдық жұмыстарының нәтижесінде діни сенімді әлсіретудің обьективті және субьективті алғышарттары жасалып, жаңа ұрпақты діни сенімнен ада етіп тәрбиелеп, тылсым күштерге деген сенудің күйреуінің жалпы сипаттамасын әзірледі [74; 108 б.].

1970-71 жылдары ірі өнеркәсіпте істейтіндердің 1,6% діни категорияға жатқызылса, ал 1978 жылы 0,8%-ғана өзін сенушіміз деп есептеген. Тағы бір мысал, Ленинградтағы 11 кәсіпорында дінге сенушілердің үлесі - 1,5%-ті құраған [50; 119 б.].

РСФСР-дің көптеген аймақтарында, соның ішінде Орта Азияда халықтың 70% діннен бас тартқан. Халқы дәстүрлі руханияттан ажырап қалған елдің арыға бара алмайтыны белгілі. 90%-тен астамы түгелдей атеист болған ел осыны өздеріне жетістік деп санады. Кеңес халқы діннен бас тартып, атеизм бұқаралық сипатқа ие болып, «КСРО бірден-бір атеистік елміз» деп мақтанышпен айтты [75; 304 б.].

Кеңес мемлекетінің дінге қарсы насихаты діни мекемелерді әлсіретуге бағытталғаны жоғарыда толығырақ айтылды. Коммунистік режимнің заңы мен ережелері «Кеңестік қоғам» құру мақсатында дін бостандығына шектеу жасағанымен ауылдық жердегі сенушілер өз діни сенімдерін сақтап қалды. Олар рухани дәстүрді берік ұстана білді [76; 165-166 бб.].

Шет елдіктер Кеңестер еліндегі діни ахуал, дінге қарсы саясат туралы аз жазған жоқ. Солардың ішінде советолог Баймырза Хайттың Германияда «Кеңестік Ресейдің Түркістандағы ислам дініне қарсы саясаты жөніндегі документтер» деген құнды еңбегі жарыққа шықты. Және оның Бүкіләлемдік Ислам лигасының журналында «КСРО-да мұсылмандар оқыған діни қайраткерлерсіз қалды, мешіттер мен медреселер жабылуда, исламдық діни өмір заңмен шектелген» деп шетелде жазған мақаласы кеңес елінде буржуазияшыл деп сыналғанымен бүгін қайсысы шындық болып отырғанын көріп отырмыз [77; 197 б.].

Шетелдік зерттеушілер Кеңес дәуіріндегі ислам жағдайын зерттеп, «Кеңестік ислам» деген тақырыпта обьективті болып келетін мақалалар жариялады. Мәселен, «Элиан-Эфферс» журналының бас редакторы Дж. Уилер КСРО-дағы исламға қатысты саясатты 3-кезеңге бөледі:

1) 1945 жылға дейін исламға тіке (фронтальді) шабуыл;

2) 1945 жылдың ортасынан 80 жылдарға дейінгі исламға қарсы насихат;

3) 80 жылдардың ортасы. Бұл кезең исламды қолдау және оны пайдалану арқылы халықаралық аренада бедел жинау;

Атеизмді зерттеушілер оның дамуы мен қалыптасуын бірнеше кезеңге бөледі: 1-кезең. Қазан төңкерісінен бастап, берекесіздік, бытыраңқылық кезеңі (1925 жылға дейін). 2-кезең. 1925 жылдан құдайсыздар қоғамы құрылғаннан бұқаралық ауқымға ие болғанға дейін. 3-кезең. Қазан төңкерісінен ҰОС дейінгі аралық. Бұл кезде халықтың діннен интенсивті шығуы айқын көрінді [78; 58 б.]. КПСС XXII сеъзінің мақұлдауы мен бұл кезең дамыған кезең ретінде бағаланды. Ал зерттеуші М.И.Шахнович дінге қарсы насихатты 2 кезеңге : төңкеріске дейін және төңкерістен кейінгі деп бөледі [79; 608 б.].

50-60 жылдары партияның идеологиялық жұмыстар жүйесінде атеизмнің рөлі мен орны өзгерді. Дінсіз қоғам құру, еңбекшілердің ғылыми материалистік дүниетанымын қалыптастыруда атеистік жұмыстар басты қозғаушы күшке айналды. Сөйтіп, дін-өткеннің қалдығы, ғылыми дүниетанымнның бірден-бір қарсыласы ретінде қарастырылды. 1949 жыл мен салыстырғанды 1966 жылы діни бірлестіктер 9025 дейін азайып кетті [80; 123 б.].

Кеңес тарихындағы мемлекет - дін қатынастарының даму барысының былайша сипат алғанын көреміз. Қазан төңкерісіннен кейінгі он жылдықтан ҰОС дейінгі аралықта ымырасыз ашық күрес түрінде өрбісе, 60 жылдары «жақсару», яғни комунистік басшылықтың диаметральды қайшылықты дінге катысты саясаты көрінді. 30 жылдары Сталиндік репрессия және әкімшілік күштеу шараларынан соң 40 жылдар КСРО-да «діни жаңғыруды» қамтамасыз етті. Одан кейінгі жағдай, әрине кеңес мемлекетінің дінге қатысты саясаты «атеистік диктат» болды деп айтуға толық негіз бар. Дінге сенушінің рухани ішкі өміріне араласу, діни саясатта идеологиялық құралды қолдану және жоғары партиялық мемлекеттік номенклатура мен арнайы ведомстволардың әртүрлі әдістер арқылы күресі көрініс тапты [80; 129 б.].

80 жылдың ортасына дейін мемлекеттік-партиялық басшылықтың қоғамды атеистендіру әрекетінің нәтижесінде халықты діннен азат ету толықтай дерлік іске асырылды. Діни салаға мемлекеттік бақылау жасаған көптеген мына органдарды атауға болады: Каз. КСР ОАК жанындағы діни мәселелер жөніндегі Тұрақты комиссия, Каз. КСР Министрлер Кеңесі жанындағы діни наным-сенім істері жөніндегі Өкілетті Кеңес, Каз. КСР Министірлер Кеңесі жанындағы діни істер жөніндегі Өкілетті Кеңес. Бұл республикалық органдар тікелей орталықтың шешімдерін бұлжытпай орындап отырды (діни мәселелерді әкімшілік жолмен шешті). 1980 жылы діни бірлестіктер ішінде мұсылмандар қауымы баптист, ОПШ (РПЦ), кейінгі үшінші орында болды. Қазақстанда тіркелген діни бірлестіктер - 229. Соның ішінде мұсылман бірлестігі - 32, ОПШ(РПЦ)-49, Баптист-97.

1961 жылы діни орындарды салу құрылысы азайып, мешіттердің табысы кемиді, ал атеистік насихат партия тарапынан күшейтілді [81;55 б.].

Кеңестік дәуірде қоғамды атеистендіру дін бостандығы принциптерін аяққа басты. Мұсылман рухани ортасының ресми құрылымдары мемлекет тарапынан бақылауға алынып, әкімшілік-бюрократиялық жолмен тежеп отырды [81; 108 б.].

Зерттеуші А.З.Арабаджян Кеңес мемлекетінің дінге қатысты саясатының салдарын ашып көрсетуге тырысады. «Діндер тарихының маңызы мемлекеттер тарихынан кем емес. Онда тек діндер ғана емес, бірін-бірі құртқан ағымдардың қайшылықты күресі көрініс табады.» Автордың тұжырымдауынша, 70-80 жылдары КСРО-да саяси-экономикалық, мәдени-рухани дағдарыстың бір себебі - Жоғары Партиялық Басшылықтың (ЖПБ) (ВПР) дағдарысқа тірелуінен болып отыр. Ал рухани дағдарыс діннен келіп шығатынын айтады. ЖПБ (ВПР) барлық уақытта белсенді саяси тәрбие жұмыстарын жан-жақты әрі әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолданып жүргізгенімен әу баста жіберген стратегиялық қателіктері алдынан шықты. 1917 жылы құрылған табиғаты таптық мемлекет гуманистік ғылымды идеологиялық бағдарлауды қолға алды. Ғасырдан келе жатқан діни сенімді өздеріне қарсы койып, оған ымырасыз күрес жүргізумен болды. 80 жылдары Кеңес қоғамының жетекші әрі бағдарлаушы күші КПСС күйреуге ұшырады. ЖПБ (ВПР) дағдарып, қайта құру процесі басталғанда халықтың санасының жаңғыру тенденциясы белең алды. Халық қайта руханиятқа, дінге бет бұра бастады [82; 25-30 бб.].

Кеңестік кезеңдегі «мемлекеттік атеизмнің» рухани салдарына исламтанушы - зерттеуші Н.Нұртазина өз еңбегінде ерекше тоқталып өтеді. Зерттеуші кеңестік атеизмді «жәдидизм» деп атайды. Әрине, бұл жақтау мағынасында емес, жағымсыз сипатын осылайша дәл тауып көрсетеді. Исламдық жәдидизм мен кеңестік «жәдидизмді» (атеизмді) салыстыра талдап берген. «Дәл осы жерде жәдидизм мен кеңестің «жаңашылдығын» салыстыру аса қажет. Жалпы, кеңестік модернизация үлгісі мен жәдидизм арасындағы айырмашылық жер мен көктей. Кеңес саясаты патшалық саясаттың занды жалғасы болғаны анық. Бірақ, ұлт аймақтарындағы жәдидизм идеялары көпшіліктің қолдауына ие болғандығын біліп, амалсыздан бұратаналар алдында және бүкіл әлем алдында ескішіл болып, керітартпалық ниетін көрсетіп алмау үшін большевиктер реформаларды қолға алып, өзінің өтірік «жәдидизмін» іске асырды. Оның барысында сорақы бұрмалаулар, ғаламат көзбояушылық шовинизм, атеизм және пролетарлық надандықтың үшеуінің құбыжық қосындысынан туған келеңсіз құбылыстар тарап, қасірет дәуірі орнады. Коммунистер халықты жәдидизмнің идеяларын, көсемдерінің аттарын ұмыттыруға тырысты, бірақ ол толықтай мүмкін болмағандықтан, іштей ыдырату мақсатымен «жаңа ұлттық мектеп», «жаңа қоғам», «ұлттық автономия», «жаңа әйел» сияқты жәдидизм ұсынған бағдарламаларды өрескел бұрмалап, шын прогреске, жаңғыруға емес, құр сыртқы, дөрекі белгілер мен жалған ұрандарға айналдырды, оның үстіне әрбір шараны үнемі ұлтсыздандыру, дінсіздендіру жағына қарай бұрып отырды. Сосын «міне сендердің көксеген автаномияларың», «міне, жәдидтер армандаған азат әйел», «міне, ескі молдалардан тазарған жаңа ұлттық мектеп» деп халықты шатастырды. Шынында, мұндай опасыздық, идеологиялық айлакерлік, ақиқатты бұрмалау - аштықпен өлтіріп, автоматпен қырғаннан да қиын шығар. Себебі, оның мәдени - психологиялық, идеологиялық салдары оңаймен түзетілмейді» [83; 180-181 бб.].

«Кеңес өкіметі жадидизмге қатты соққы беріп, оның көсемдерін жаппай қуғын-сүргінге ұшыратты, идеяларын бұрмалап, Ресей мұсылман халықтарына өз құбыжық «жәдидизмін» ұсынды. Оның мазмұны - тұрпайы, дөрекі жаңашылдық, дәстүрді, әсіресе дінді қудалап жою, сапалық деңгейі төмен ұлт мектептерін көзбояушылық үшін ғана ұстап отыру (оның өзін де қолайлы кезде жоғалту жоспарланды), іс жүзіндегі құлдықты, рухани және экономикалық қанаушылықты өтірік ұрандармен жауып жасыру. Бірақ, жәдидизм идеялары ұмытылған жоқ...»

Жалпы, бұл тақырып ғылымда мүлде зерттелмеген, оған тарихи бағасын беру кезек күттірмейтін мәселе. Осы орайда Елбасы Н.Назарбаев өз еңбектерінде осы қасіретті тарихи өткеннен тағылым алуға шақырады. Өз еңбегінде мемлекеттік-партиялық жүйені «тоталитаризм» деп атап, дінге қатысты саясатын сараптайды. Тоталитаризм мен дінді салыстыра қарастырады: «тоталитаризм мен дін - араларындағы карым-қатынастың ауық-ауық «жылымықтануына» қарамастан, бір-біріне сыйыспайтын ұғымдар. Бұл жөніндегі фактілерден жан түршігеді...

Бірақ, мәселе онда емес, мәселенің мәні тоталитарлық және діни доктриналардың қисындық (логикалық) және көзқарастық тұрғыдан сыйыспауында. Өйткені, бұрын да талай рет атап көрсетілгендей, тоталитаризмнің өзі де дін сияқты. Дін әлде қандай бір имандылыққа негізделеді де, жаңағы мақсатқа жетуді құдайдың құдіретімен байланыстырады. Ал тоталитаризм болса, қарадүрсін ақылгөйлікке және құдайды мансұқтауға негізделеді. Дін құдайға жүгінген жерде тоталитаризм балтамен шапқылағандай дөрекі шешімдер ұсынады, дін имандылық қағидаларына иек артқан тұстарда, тоталитаризм топтық мүдделердің жалауын желкілдетеді, дін дәстүрді бетке ұстаған кездерде, тоталитаризм дәстүрді зорлықпен жойып жатады. Тоталитаризмнің «діни проблеманы» шешу тәсілін ұмытуға болмайды »- деп кешегі Кеңестік жүйенің атеистік саясатын талдайды [1; 233 б.].

«Халықтың бойындағы діни сезімді аластай отырып, тоталитаризм осымен қатарлас тағы бір мәселені шешуге - жаңағы зорлықпен пайда болған «бос қуысқа» өзінің сірескен үлгілерін тықпалауға тырысты. Діни сенімді осылайша күшпен аластамайынша, мемлекеттің үйірсек идеологиясын ойдағыдай орнықтыру мүмкін емес еді.» - деп, мәселені тағы бір қырынан көрсетіп береді [1; 234 б.].

«Адамзат тарихында бұрын болып көрмеген идеологиялық машина 70 жыл бойы ұлттың рухани тіректерін күл-талқан қылып қиратты, оның руханиятын кесіп-пішіп шұнтитты да, ортақ бір қалыпқа салып шегендеді» - деп зардаптарына токталады [1; 291 б.].

Президент өзінің «Сындарлы он жыл» еңбегінің «Дінде экстремизм жоқ» деген бөлімінде атеистік саясаттың ауыр салдарына тағы да назар аударады: «Қалай дегенмен, кеңестік кезендегі Сенім мен діннің ондаған жылдар бойы тұншықтырылуы із-түзсіз кетпегенін және дінге қарсы өткен ғасырдағы саясаттың жағымсыз салдары бүгінгі күні де белгі беріп отырғанын атап өткен жөн.

Ұзақ жылдар бойы мешіттерді, шіркеулерді , әулиелі орындар мен басқа да киелі ғимараттарды қаусатып-қаңырату жұмыстары, дінге қарсы белсенді насихаттар мен бүкіл конфессиялық ағым дін басыларының, соның ішінде мұсылман дінбасыларының өкілдерін қырып жою шаралары коммунизм құрылысымен қатар жүргізіліп отырды. Кеңес өкіметі тұсында Сенім үшін қудалануды Орта Азия мен Қазақстан халықтары өздерінің діни негізде қалыптасқан ұлттық мәениетіне, дәстүрі мен салтына қол сұғу ретінде қабылдап, мұның өзі жағдайды ушықтыра түсті» - деп атап көрсетеді [84; 88-89 бб.].

Кеңес мемлекетінің атеистік саясатының рухани-идеологиялық салдары бүгін де Қазақстанның діни ахуалы жағдайында күрделі мәселе болып табылғанын ескеру қажет. Өйткені, Кеңес өкіметінің 70 жылғы билігі кезінде қоғамдық санаға маркстік-лениндік концепцияға негізделген коммунистік идеология сіңіп қалған болатын. КСРО құлағаннан кейінгі тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық санасында вакум пайда болды. Бұл вакумға қай мәдениеттің идеологиясы орнаса қазақ халқы сол мәдениеттің өкілі болары анық. Ондай жағдайда (құдай оныңбетін ары қылсын) көшпенділер өркениетінің өкілі қазақ халқының сан ғасырлық тарихының құндылықтары жоғарғы дәрежеде бағаланбайды. Демек, большевиктер өз саясатын жүзеге асыру барысында қазақ халқының қандай құндылықтарын жоюға тырысқандығын әліде болса терең зеріттеп қайта қалпына келтіру қазақ хылқының болашағы ушін өте маңызды. Кейбіреулерге: «қазіргі техникалық жаһандану заманында өткен тарихтағы ескірген тұрмыстық мәдениетті қайта қопарып қажеті не?» - деген ой келуі мүмкін. Сан ғасырлық тәжірибесі бар мәдениет әлемдік тіршілік сахнасындағы бәсекелестікте халықтың зіндік ерекшеліктерін сақтау қабілетін күшейтеді. Оның үстіне қазір әлемдік ғалымдар ХХІ ғасыр мәдениеттер күресінің ғасыры болады деген болжам жасауда. Кез-келген мәдениеттің негізінде дін жатқаны анық. Тарихи тәжірибеге жүгінетін болсақ, мәдениеттің тоқырауы діннің тоқырауымен бірдей жүретінін көруге болады. Демек қай мәдениет өз құндылықтарын сақтап қалса, сол мәдениеттің өкілдері әлемдік үстемдікке таласады.