11. Дзяржаўны і саслоўны лад вкл

З самага пачатку ВКЛ складвалася як абмежаваная феад.манархія з князем (”гаспадаром”) на чалеЁн меў вялікія паунамоцтвы, камандаваў узброенымі сіламі, выдаваў законы, кіраваў аплітыкай, абвяшчаў войны и т.д. В 15-16-х в уладу князя абмежавалі сейм і рада. Сейм- саслоўна- прадсьаўнічы орган, які вырас з мясцовага веча. Сейм выбіраў князя, объяўляў войны і г.д.

Рада- дзейнічала пры князі ў якасці дарадчага органа. Ў склад паноў-рады ўваходзілі буйнейшыя феадалы,якія займалі вышэйшыя дзярж пасады, а таксама вышэйшыя чыны царквы. З часам значенне рады ў дзяржаве ўзрасло і яна замест дарадчага зрабілася дзярж.органам.(князь не мог вырашаць пытанні знеш політыкі, выдаваць законы і г.д.).

Праднейшая рада: віленскі эпіскап, віленскі і трокскі ваяводы, віленскі і трокскі кашталяны.

Мясцовае кіраванне:

• Ваявода- вырашаў пытанні кіраўніцтва.

• Кашталян – камандаваў войскам ваяводства.

• Падваявода – справы канцылярыію

• Гараднічы – адказваў за рамонт замка

• Ключнік – збор падаткаў і выкананне павіннасцей.

• Ляснічы і лоўчы – за лясныя угоддзі.

• Стайнік – загадваў ваяводскай стайняй.

У паветах – стараста.

У гарадах: войт (назначаемая пасада), бурмістр, гарадская рада.

У весках: цівун, сотнік, прыстаў, старцы.

Вышэйшыя судовыя пасады ВКЛ:

маршалак – старшыня на пасяджэннях Рады і Сойма ВКЛ.

Гетман(высший)-командовал военными силами гос-ва.

Канцлер- руководил работой гос канцелярии,под его началом находилась «метрика ВКЛ»- гос архив ВКЛ, хранитель великой гос-венной печати.

Подскарбий земский -следил за всеми гос-венными расходами.

У тэрытарыяльна-адміністрацыйным плане ВКЛ дзялілася на вояводствы, паветы, воласці. Першыя ваеводствы ўведзены ў 1413г- Віленскае і Трокскае. Да 1569г- 8 ваяводств і 22 павета.

Самым вышэйшым судовым органам быў вялікакняжацкі суд і суд паноў рады. Галоўным законам былі статуты ВКЛ (1529-аўтар Леў Сапега;1566;1588). Яны не мелі аналагаў ў Еўропе. Да таго ж, былі напісаныя на бел.мове.

Саслоўі. На той час існавалі наступныя саслоўі: шляхта, духавенства, сяляне.

12. Знешняя палітыка вкл ў 13-16 стст

Асаблiвасцю утварэння Беларуска-Лiтоускай з'яуляецца перавага палiтычных прычын над эканамiчнымi- неабходнасць барацьбы са знешняй небяспекай ( з захаду ад нямецкiх рыцарскiх ордэнау i з усходу ад Залатой Арды).

Князь Мiндоуг у 1252 годзе каранавауся i прыняу тытул у сваей рэзiдэнцыi у Наваградку. Пачынаючы з Мiндоуга ВКЛ праводзiць актыуную знешнюю палiтыку.

У 1262 годзе Мiндоуг з Аляксандрам Неускiм прыняу удзел у паходзе супраць крыжакоу. Крыжакам тады не удалося пранiкнуць у землi сярэдняга цячэння Заходняй Дзвiны. У 1213 годзе Мiндоуг загiнуу у вынiку змовы варожых яму лiтоускiх князей. Вялiкiм кня-

зем абвяшчае сябе жэмайцкi князь Трайнат. Ен распаусюдзiу сваю уладу на Гарадню i

амаль на усю Чорную Русь.У канцы XIII ст.вялiкiм князем стау Вiцень.Пасля смерцi Вiценя трон заняу яго брат Гедымiн. Палiтыка Гедымiна была накiравана на далейшае унутранае i знешняе умацаванне ВКЛ i пашырэнне яго тэрыторыi. У перыяд з XIII да пачатку XIV ст. у склад ВКЛ актыуна уключаюцца новыя терыторыi: Полацкае i Вiцебскае, Менскага княствы ,Турауская зямля .Пад час княжання Альгерда Гедымiнавiча улада лiтоускiх князеу была пашырана на Берасцейскую i Гародзенскую зямлю. Таксама быу далучаны Гомель, Мсцiслаускае княства. Альгерд праводзiу актыуную Усходнюю палiтыку.Разам з тым ён паспяхова змагауся з крыжакамi. У 1348 годзе на рацэ Стрэва палкамi зБярэсця,Вiцебска,Полацка,Смаленска былi разгромлены крыжакi. Пасля смерцi

Альгерда вялiкiм князем стау яго сын Ягайла (1377 г.). У гады княжэння Ягайлы узмацнiуся нацiск крыжакоу .У вынiку- заключэнне у 1385 годзе у замку Крэва вунii ВКЛ i Польшчы. Ягайла быу абраны польскiм каралём. З 1392 па 1430 гады князем стау Вiтаут .Пры Вiтауце ВКЛ дасягнула найбольшай магутнасцi i памерау. Уключэнне у склад ВКЛ паудневай Падолii дало выхад у Чорнае мора. Унiя з Польшчай, нягледзячы

на складаныя ўнутраныя вынiкi, умацавала мiжнародныя пазiцыi княства. Галоўным ворагам, з якiм ВКЛ даводзiлася весцi напружаную барацьбу, былi Тэўтонскi i Лiвонскi ордэны. У 1409 г. пачалася «вялiкая вайна» з Тэўтонскiм ордэнам. Вырашальны ўдар быў нанесены крыжакам у бiтве пад Грунвальдам (1410), i нямецкая агрэсiя была спынена.У XIV-XV стст. працягвалiся набегi татар на тэрыторыю ВКЛ. Значнай падзеяй у барацьбе з iмi быў разгром Альгердам мангола-татар на р.Сiнiя Воды. У 1455 г. атрады мангола-татар былi разбiты войскамi кiеўскага князя Сямена Алелькавiча. На гэтым набегi Арды на тэрыторыю ВКЛ практычна спынiлiся. З другой паловы XV ст. у знешняй палiтыцы ВКЛ паўстае пытанне ўзаемаадносiн з мацнеючым суседам на поўднi - Крымскiм ханствам.

Першапачаткова адносiны былi добрыя, але калi ханам стаў Менглi-Гiрэй, ён па дамоўленасцi з Масквой пайшоў вайной на Кiеўскiя землi, узяў Кiеў. У 1527 г. лiтоўскiмi, беларускiмi i ўкраiнскiмi атрадамi было нанесена паражэнне крымскiм татарам пад Каневам на Ўкраiне. З гэтага моманту яны ўжо не пагражалi ВКЛ. З канца XV ст. абвастрылiся адносiны памiж ВКЛ i Рускай дзяржавай. Прычыны - завяршэнне палiтычнага аб`яднання Паўночна-Усходняй Русi пад уладай Масквы. Беларускiя феадалы iмкнулiся да пераходу пад уладу Масквы.

Такiм чынам, знешняя палiтыка ВКЛ была складанай i супярэчлiвай, прыярытэты ў ей мянялiся. У XIV-XV стст у канцы XV-XVI стст. - галоўным напрамкам знешнепалiтычнай дзейнасцi ВКЛ сталi адносiны з маскоўскай дзяржавай. Страта 1/4 тэрыторыi ВКЛ у гэтай барацьбе сведчыла пра значнае аслабленне ВКЛ i неабходнасцi больш цеснага саюзу з Польшай.