16.Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў

Як у сістэме гал.,так і ў сістэме зыч.адбываюцца пазіцыйныя і гіст-ныя чаргаванні.

Пазіцыйныя чаргаванні – адбываюцца пад уплывам суседніх зыч. у сярэдзіне слова або залежаць ад становішча зыч.у канцы слова. Адлюстроўваюць фанетычныя нормы суч.бел. м.:

1) чаргаванні звонкіх і глухіх у сяр. слова у выніку асіміляцыі (рыба - рыб[п]ка)

2) чаргав. звонкіх і глухіх у выніку аглушэння звонкіх на канцы слова (зубы - зуб)

3) чаргаванні цвёрдых і мяккіх зычных у выніку асіміляцыі па мяккасці (зносіць - з[з']несці, спаў - с[с']піць)

4) чаргаванні цвёрдых і мяккіх зычных як вынік асіміляцыі па мяккасці і змякчэння зычных перад [э],[і] пры змене формы слова і ўтварэнні новых слоў: (плата – плаціць, улада - ва уладзе, сон - у сне)

5)чаргав. заднеязычных перад і ў спрадвечна беларускіх словах: падлога-падлогі

6)па большасці чаргаванні галосных заснаваны на аканні і яканні:

а) [о] - [а]: новы - навіна, мёд - мядок

б) [э] - [а]: цэгла - цагліна, несці - нясу./Гістарычныя чаргаванні зычных не абумоўлены фанетычнай пазіцыяй гука ў слове, а з’ўляюцца вынікам змен, якія адбываліся ў мінулым:

1. заднеязычныя//свісцяч, шыпяч (бераг, беражок, на беразе),(рука, ручны, руцэ; муха, мушка, на мусе)

2. зубныя//шыпячыя: вадзіць-ваджу

3. ()/губны +л’: любіць-люблю;

4. л//ў: чытаць-чытаў

5. э-о/а воз-везці, лезці-лазіць,

6. а/у вязаць-вузел,

7. у/ы-о суха-сохнуць-высыхаць,

8. а/ і, () бяру-збіраць-збор,

9. ()/э.

17. Фаналогія. Паняцце фанема. Фанал. Школы. Варыянты і варыяцыі фанем

Фаналогія – раздзел мовазнаўства, які вывучае сіст. фанем.

Фанема – наіменшая фанетычная адзінка, якая служыць для адрознення або, атоясамілів. знач адзінак мовы (марфемы моў) і вылуч. на аснове параўнання гукаў і аднолькавых пазіцыях у слове.

фанема не равно гук.

Варыянт – супадзенне з інш. фанемай бяроза [з] - [с] бярозка[з] - [з’]

Варыяцыя – мупадзенне невялікае. Гук якасць якога ў выніку бяроза і бярознік змягчэнне змянілася нязначна.

Заснавальнік фаналогіі – Бардэн дэ Куртэнэ (паляк) у 70-я гг 19 ст абгрунтаваў адрознне паміж гукам і фанемай.

Фанема – гук мовы, які служыць сродкам адрознення слоў. <д>ом - <т>ом <з>ара - <к>ара, ра<н>а - ра<м>а.

у моўнай пазіцыі гукі адпавяд фанемам.

З фаналагічнай школы: з\с-тол гіперфанемы хле[п] – архіфанема.

1) маскоўская 2) пецярбургская 3) пражская – яны усе па рознаму падыходзілі да вывучэння фанем. У бел мове – Я. Падлужны.

Паняцце архіфанема – моўная адзінка. гіперфанема – прадстаўнік марфем.

18. Фан. падаўжэнне зычных у бел.мове. У бел.мове некаторыя гукі пры пэўных умовах могуць падаўжацца. Гэта фан. працэс. У словах тыпу каменны і насенне, бяззубы і палоззе мы назіраем падоўжаныя зычныя, якія на пісьме абазначаюцца падвоеным напісаннем (збожжа, застрэшша, заданне) ці трыграфічна (стагоддзе, моладдзю). Як бачым, у фан. сістэме роднай мовы зычныя могуць адрознівацца паводле даўжыні. Падоўжаныя (доўгія) зычныя ўтварыліся ў выніку змянення некаторых гукавых спалучэнняў па схеме: мяккі зычны + ь (рэдукаваны галосны) + j. На сёння гэта наглядаем у назоўніках ніякага, жан. і муж. роду: зелле, ралля, суддзя; у тв.склоне назоўнікаў жан.роду: соллю; некаторых прыслоўях: увушшу. Заўважым, што падоўжыліся мяккія зычныя. Шыпячыя [ж], [ш] і [ч] у агульнаслав. і ўсходнеслав. мовах былі толькі мяккімі і не мелі адпаведных парных па цвёрдасці. Прыблізна ў канцы ХVІ ст. усе шыпячыя, у тым ліку і дж, зацвярдзелі. Зацвярдзенню падпарадкаваліся таксама падоўжаныя шыпячыя. У бел.мове зацвярдзела і спалучэнне шч. Да падоўжаных адносяцца гукі [ж], [з’], [дз’], [л’], [н’], [с’], [ц’], [ч], [ш]. Падаўжэнне адбываецца ў інтэрвакальным становішчы (між галоснымі). Параўнаем: рус. веселье [э+ л + (ь) + j +э] і бел. вяселле [э + л + л +э] = [э +?л’ +э]. Перадача гукавых спалучэнняў у рус. мове адбываецца пры дапамозе [j], а ў бел.- пры дапамозе поўнага прыпадабнення гукаў, сцяжэння ў адзін.