- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
Телдђ ић еш очрый торган фигыльдђн исем ясагыч кушымчаларга хђзерге кљндђ инде продуктивлыгын югалткан -к/-ык/-ек, ак/-ђк, -гак/-гђк кушымчалары керђ. Бу кушымчалар ярдђмендђ фигыльдђн тљрле сњз ясалыш мђгънђсенђ ия булган яћа исемнђр ясала:
а) фигыль нигезендђ белдерелгђн эш-хђлне њтђњ љчен кирђк булган к о р а л мђгънђсендђге исемнђр: кљрђ-к, тара-к, илђ-к, ур-ак џ.б.;
ә) эшнећ нђтиќђсен белдергђн исемнђр: сыз-ык, телђ-к, бњл-ек, кис-ђк, бизђ-к, яр-ык џ.б.;
б) эш-хђлнећ урынын белдергђн исемнђр: тор-ак, ят-ак, кышла-к, бат-как џ.б.;
в) эшнећ объектын белдергђн исемнђр: терђ-к, тњшђ-к, када-к џ.б.;
г) эш-хђлнећ башкаручы субъектын белдергђн исемнђр: кун-ак, акса-к, курык-ак (куркак) џ.б.
-гыч/-геч, -кыч/-кеч кушымчалары ярдђмендђ к о р а л мђгънђсен (сљзгеч, кыргыч, чђчкеч, ачкыч, кискеч џ.б.) һәм эш башкаручы с у б ъ е к т н ы (белгеч, очкыч, ерткыч, корткыч, теркђгеч џ.б) белдергђн исемнђр ясала.
-гы/-ге, -кы/-ке кушымчалары:
а) шулай ук эшне башкару љчен кирђкле булган к о р а л мђгънђсендђге исемнђр ясый: чђнеч-ке, пыч-кы (пыч-быч – кисњ сњзеннђн), себер-ке, чал-гы, киер-ге, сос-кы џ.б.;
ә) процесс атамасын белдергђн исемнђр ясала: той-гы, йо-кы (ою – уйку сњзеннђн), кљл-ке џ.б.
-ма/-мђ кушымчасы белђн ясалган исемнђргђ фигыль нигезендђ белдерелгђн эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н џђм а т а м а с ы н, о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н џ.б. белдерњ кебек сњз ясалыш мђгънђлђре хас:
а) нђтиќђне белдергђн исемнђр: яр-ма, кабарт-ма, бњл-мђ, тућдыр-ма џ.б.;
ә) эшнећ объектын белдергђн исемнәр: књргђз-мђ, сал-ма, тарт-ма, белеш-мђ, ќђй-мђ џ.б.;
в) эшнећ атамасын белдергђн исемнәр: кићђш-мђ, утыр-ма (утырмага бару);
г) ясалма исемнђр эшнећ урынын белдерђлђр: оеш-ма, бас-ма џ.б.
-ым/-ем, -м кушымчасы ярдђмендђ эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н, о б ъ е к т ы н, с у б ъ е к т ы н белдергђн исемнђр ясала:
а) эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н белдергђн исемнђр: сыз-ым, бђйлђ-м, сљйлђ-м, тез-ем џ.б.;
ә) эшнећ о б ъ е к т ы н белдергђн исем: ки-ем;
б) субъектын белдергђн исемнђр: яв-ым, аг-ым.
Йот-ым, тел-ем, каб-ым, учла-м, тот-ам, чемет-ем кебек сњзлђр књбрђк икенче бер исем белђн кулланылалар џђм сыйфатларга якын мђгънђ белдерђлђр: бер йотым су, бер телем икмђк, бер учлам арыш, бер чеметем тоз џ.б.
-ыш/-еш, -ш кушымчасы. Бу кушымча ярдђмендђ фигыльлђрдђн эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н џђм а т а м а с ы н белдергђн исемнђр ясала:
а) от-ыш, казан-ыш, ућ-ыш, тљзел-еш џ.б.
ә) кара-ш, йљре-ш, књрен-еш, ќыел-ыш, утыр-ыш, кылан-ыш џ.б.
-ыч/-еч кушымчасы књпчелек очракта хис-тойгыларны белдергђн фигыльлђргђ ялгана џђм шул эмоциональ халђтне атый торган исемнђр ясый: сљен-еч, куан-ыч, юан-ыч, ышан-ыч, њкен-еч, кљен-еч.
Сирђгрђк эшнећ объектын белдергђн: њтен-еч, коралын белдергђн – чњке-еч, яки процесс атамасын белдергђн – ышан-ыч, исемнђр ясала.
-гын/-ген кушымчасы эшнећ а т а м а с ы н яки с у б ъ е к т ы н , о б ъ е к т ы н белдергђн исемнђр ясый:
а) ян-гын, таш-кын (ташы+кын), уп-кын;
ә) кач-кын, оч-кын, чап-кын;
б) тот-кын џ.б.
Бу кушымчалардан тыш, сњз ясалышы буенча џђм башка грамматик хезмђтлђрдђ сирђгрђк очрый торган кушымчалардан -ынты/-енте (йогынты, кисенте), -вык/-век (шарлавык, гљрлђвек), -выч/-веч (калкавыч, янавыч), -ымта/-емтђ (кушымта), -дык/-дек (табылдык, калдык), -са/-сђ (култыкса, ќићсђ), -галак/-гђлђк, -ганак/-гђнђк (шугалак, сырганак) џђм башка кушымчалар китерелђ.