- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
§ 117. -учы/-њче кушымчалы сыйфат фигыль. Ясалышы һәм мәгънәләре. -учы кушымчалы хђзерге заман сыйфат фигыль гомумђн татар телендђге сыйфат фигыльлђр арасында њзенчђлекле урын алып тора. -ган, -ачак, -ыр, -асы формаларыннан аермалы буларак, -учы формасы татар телендђ башлыча атрибутив позициядђ, ягъни сыйфат фигыльнећ њз мђгънђсендђ генђ кулланыла (аергыч функциясе џђм исемлђшњ): Лђкин сљйлђњче агай аптырамый, ућайсыз хђлдђн чыгу љчен тагын мђкальгђ ябыша (Н.Исђнбђт) — аергыч функциясе; Ишек кагучыныћ кем икђнлеген сорагач, ишек ачыла (Ш.Камал). Ишекне ачучы — љч-дњрт яшьлђрдђге матур бер кыз бала иде (А.Расих) — исемлђшкђн сыйфат фигыльлђр.
-учы формасыныћ исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы хђзерге татар телендђ очрамый, џђм аныћ нигезендђ затланышлы формалар да ясалмаган.
Искђрмђ. 1. -учы формасыныћ исем фигыль мђгънђсен белдерђ алуы тљрки теллђр књлђмендђ дђ билгелђнмђгђн. Шул ук XX йљз башы ђдђби ђсђрлђрендђ татар телендђ -учы формасыныћ -лык кушымчасы ярдђмендђ исем фигыль мђгънђсен белдереп килњенђ генђ кайбер мисаллар табарга мљмкин: Хђзрђтнећ хђтеренђ мондагы кешелђрнећ миссионер булучылыклары килде (Ф.Ђмирхан). Тирђ-ягындагы књренешнећ бик матур булучылыгы, њзенећ ућайлылыгы белђн џђрвакыт мине тарта, балыкка, су керергђ дип, еш-еш чаптыра иде (Г.Ибраџимов). Ул бер гезета идарђсендђ язучылыкта иде (Ш.Камал). Лђкин хђзерге ђдђби тел љчен бу књренеш шулай ук хас тњгел.
2. Кайбер тљрки теллђрдђ татар телендђге -учы формасы затланышлы фигыль буларак та кулланыла ала. Мђсђлђн, карачай-балкар телендђ -ыучу, -еучю формасы зат-сан белђн тљрлђнђ:
I зат бурыучума
II зат барыучуса
III зат барыучуду [Урусбиев , 1963: 123]
Алтай телендђ -аачы, -еечи формасы иде (еди) ярдђмче фигыле џђм бул сњзлђре белђн килеп, зат-сан белђн тљрлђнђ: Поезд ике часта келеечи еди, келбейтер [Тадыкин, 1967: 158]. Шућа охшаш књренеш Кљнбатыш Себер татарлары теленећ тевриз сљйлђшендђ дђ бар: Син, кунучы булма, мин сине кљтђрем.
Бу форма аергыч функциясендђ килгђндђ тљп юнђлештђ бары тик тамырдагы процессныћ субъектын гына ачыклап килђ: Уфа пединститутында укытучы егет шул ќыр яратуы аркасында поездан да калган ди (М.Рафиков). Моны љр-яћа сары чыпталар љелгђн арбада утыручы киез эшлђпђле агай янђшђ баручы ќђяњлелђрдђн сорады (Ђ.Фђйзи)1.
Аћлашыла ки, -учы формасы исемлђшеп килгђндђ дђ џђрвакыт тамырдагы процессныћ башкаручысын, субъектын белдерђ: Аягњрђ алкышлаучылар арасыннан ул таныш йљзлђрне эзлђде (Ш.Хљсђенов). Бу тљнне авылда йоклаучы булгандырмы, лђкин Фатыйманыћ књзенђ йокы кермђде (И.Гази).
Искђрмђ. Шул сђбђп аркасында булса кирђк, фигыльгђ -учы аффиксы ялганып ясалган сњзлђрне элеккерђк чорда язылган грамматикаларда эш башкаручыны белдерњче исем (имя действующего) дип карау да булган [Казембек, 1839: 67]. Лђкин шул ук хезмђттђ мондый искђрмђ дђ бирелђ: «Имя действующего в разных отношениях может быть рассматриваемо как род причастия настоящего. Образуется оно прибавлением частицы -у, -чы (-учы)» [шунда ук].
§ 118. -учы формасыныћ заман белдерњ њзенчђлеклђре. -учы формасы татар телендђ еш кына предметка гомумђн хас билге булып ђверелгђн, заманга мљнђсђбђтсез процессны белдерђ. Шулай, Шђрифќан, мылтык тота белњче ничђ кешећ бар? (И.Гази). Њзенећ мђхђббђтеннђн башка берни белђн дђ кызыксынмаучы яшь, чибђр кыздан чын-чыннан хатын кешегђ ђверелгђндђй итеп тойды (Н.Фђттах).
Шул ук вакытта -учы формасы контекстта тљп фигыльгә бђйле, мљнђсђбђтле заман мђгънђсен дђ белдереп килђ ала.
а) Тљп фигыль белђн б е р њ к вакытта булган процессны белдерђ: Тњбђн очка кайтып баручы Гафият, Бер ярым Мићнулла, Гапсаттар џђм тагын берничђ кеше язгы чђчњ турында сљйлђшђлђр (И.Гази). Хђер, џђрберсе њзенчђ терекљмеш булып тђгђрђњче авыл малайлары Сђфђргалинећ ул сњзлђренђ колак та салмадылар. (Ф.Хөсни). Гљлшаџидђ коридор буйлап килњче кешене танымады да (Г.Ђпсђлђмов);
ә) тљп фигыльдђн а л д а булган процессны белдерђ: Менђ шулай салкын кљндђ теге эш эзлђп чыгучы ярлылар њзлђренећ мђќмђгыйль фокара булган урыннарына ђллђ кайчан килеп тулганнар (М.Гафури). Ђ, энем Якуб, ул субранќа дигђннђре кайчан ќыелачак соћ?— диде ђлеге су турында сњз кузгатучы карт (И.Гази). Бу яћа йортларны дию патшасын ќићеп кайтучы ике батыр салдыра (ђкият). Тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган процессны белдергђн -учы формасын -а торган формасы белђн (а), ђ тљп фигыльгђ кадђр булган процессны белдергђндђ -ган формасы белђн (б) алыштырырга мљмкин: а) кайтып баручы Гафият — кайтып бара торган Гафият, тђгђрђњче авыл малайлары — тђгђри торган авыл малайлары, б) суз кузгатучы карт — суз кузгаткан карт; ќићеп кайтучы ике батыр — ќићеп кайткан ике батыр.
§ 119. -учы формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње. Тљп юнђлештђ (шулай ук кайтым, уртаклык, йљклђтњ юнђлешлђрендђ) килгђн -учы формалы сыйфат фигыльдђ эш башкаручы субъект бары бер юл белђн генђ белдерелђ ала, ягъни сыйфатланмыш тамырдагы процессныћ башкаручысын белдерђ: килњче кешелђр, кайтучы солдатлар...
Авылда кияњгђ чыгуны љмет итеп йљрњче кызлар шактый књп иде (Ф.Хљсни). Мостафаны авылга илтњче кеше алтмыш яшьлек бер бабай иде (Ш.Камал). Димђк, эш башкаручы субъектныћ тартым кушымчасы ярдђмендђ белдерелње, яки синтаксик юл белђн, иялек яки баш килештђге исем (алмашлык) ярдђмендђ белдерелње -учы формасы љчен хас тњгел. Шућа књрђ дђ -учы формасы нигезендђ сыйфат фигыльле ђйлђнмђлђр, џђм бигрђк тђ, хђбђре -учы формасы белђн белдерелгђн синтетик иярчен ќљмлђлђр ясала алмый.
Минем кайгыртучы кызым сњзтезмђсе белђн минем яраткан кешем ђйлђнмђсе арасында тышкы яктан охшашлык бар, лђкин -учы формасы кергђн сњзтезмђне сыйфат фигыльле ђйлђнмђ дип карап булмый, чљнки минем алмашлыгы биредђ кайгыртучы сњзе белђн турыдан-туры бђйлђнешкђ керми, ђ ул кызым сњзенђ карый, кызныћ кемнеке икђнен, ягъни иялек нисбђтен белдерђ, ђ икенче ђйлђнмђдђ исђ минем алмашлыгы яраткан сыйфат фигыле белдергђн эшнећ, хђлнећ башкаручысына ишарђли, шул ук вазифаны бер њк вакытта кешем сњзе составындагы -ем тартым кушымчасы да њти.
Искђрмђ. Димђк, тљрки теллђрдђ сыйфат фигыль формалары нигезендђ синтетик иярчен ќљмлђлђр ясалу мљмкинлеге (бу очракта иярчен аергыч ќљмлђлђр ясалу мљмкинлеге) гомумђн тљрки теллђрдђге сыйфат фигыльлђрнећ (причастиелђрнен) њзенчђлекле грамматик табигатенђ бђйле, ягъни бернинди љстђмђ кушымчалар алмаган хђлдђ, -ган, -р, -ачак, -асы формаларыныћ тамырдагы процессныћ объектын, урынын, вакытын ачыклап килњлђре, џђм шул ук процессныћ субъекты синтаксик юл белђн белдерелње нђтиќђсендђ њзенчђлекле иярчен ќљмлђлђр барлыкка килђ. Ђ -учы формасы љчен, алда ђйтелгђнчђ, бу њзенчђлек хас тњгел.
§ 120. -учы формасыныћ исемлђшње һәм исемгә күчүе. Аергыч функциясендђ кулланылудан тыш, -учы формасы шактый еш исемлђшеп килђ, ягъни тамырдагы процессныћ башкаручысы, с у б ъ е к т ы мђгънђсендђ кулланыла. Кљрђшњчелђр кулына бишђр йомырка китереп тоттырдылар (Г.Ахунов). Һђм менђ монда беренче буразна салучыларныћ да берсе ул булачак (Н.Фђттах). Гомумђн авылда Маликны яратмаучылар аз тњгел (И.Гази).
Татар телендђ -учы кушымчалы сыйфат фигыль еш кына, исемлђшкђн хђлдђ фигыль билгелђрен югалтып, исемгђ књчђ. Мђсђлђн: язучы, укучы, тљзњче, сайлаучы џ.б. Ђйтергђ кирђк, -учы формасыныћ башкаручы затны белдерњче исем буларак кулланылу мљмкинлеге шактый кић. Ђйтик бораулаучы, кљтњче, укытучы кебек гадђти исемнђрдђн тыш сњзлеклђрдђ, мђсђлђн, икмђк хђзерлђњче (хлебозаготовитель), сал агызучы (сплавщик), ашлык тапшыручы (ссыпщик) кебек сњзлђр дђ шактый књп теркђлгђн. Бу сыйфат фигыль шулай ук књп кенђ фђнни терминнар ясауда да катнаша: уртак ваклаучы, санаучы, бњлњче, бђйлђњче ара џ.б.
§ 121. -а торган формалы сыйфат фигыль. Хђзерге заман сыйфат фигыльнећ аналитик формасы -а/-ђ (-ый, -и) кушымчалы фигыль, џђм торган ярдђмче сњзе белђн ясала: Ул борынгычарак уйлый торган картларныћ ашына кара таракан булып тљшкђнлеген њзе дђ сизеп йљри иде (Ф.Хљсни). Маликка бара торган сукмакны онытмагансыћ ич ђле? — диделђр аћа (И.Гази). Ќирне књтђрђсећ, тургай њзећ сайрый торган нокта нибары (Р.Ђхмђтќанов).
Искђрмђ. -а торган аффикслы сыйфат фигыль тљрки теллђр љчен дђ хас. Књпчелек тљрки теллђрдђ бу аналитик форма тљрле дђрђќђдђ кыскартылуга дучар булган: -диган -тњзбђк телендђ, -атын - казак телендђ, -атан, -итан — алтай телендђ, -аткын, -атын, -атаган, -атыгын — себер татарлары телендђ џ.б. Ђ татар телендђ исђ, ул њзенећ беренчел хђлендђ, аналитик форма буларак кулланыла.
-а торган формасы татар телендђ књбрђк атрибутив позициядђ (аергыч функциясендђ) кулланыла џђм тамырдагы процессныћ субъектын (а), объектын (б), урынын (в), вакытын белдергђн (г) һәм корал мђгънђсендђге сњзне (д) ачыклап килђ ала:
а) Майор Ильин музыкага бик исе китми торган, башаягы белђн сугыш эшенђ чумган бер кеше иде (И.Гази). Бара торган кешелђрнећ берсе борылып нђрсђдер кычкырды џђм кулын болгады (Совет ђдђбияты);
ә) Светлана њрелеп кенђ љстђл љстеннђн укый торган китабын алды (Л.Ихсанова ). Бу тљргђктђ аныћ яшь вакыттан ук язып килђ торган кљндђлеклђре иде (Л.Ихсанова);
б) Фукс бакчасына бара торган сукмак Гљлшаџидђгђ нидер хђтерлђтђ иде (Г.Ђпсђлђмов). Мђрьям тора торган йортныћ бер башында тњбђсе ќимерелеп беткђн ташландык бер куыш бар иде (Н.Фђттах);
в) Куркып тора торган чак тњгел (И.Гази);
г) Ипи кисђ торган пычак.
-а торган формасыныћ исемлђшње сирђк, ђ исем фигыль функциясендђ ул бљтенлђй диярлек кулланылмый. Исемлђшњ очрагына мисаллар китерик: Ул алай тњбђнгђ карап, авызына су кабып тора торганнардан тњгел (Ф.Хљсни). КамАЗ-колос! Ђ њзлђре кемнђр/ Бу гигантны тљзи торганнар!? (Х.Туфан).
§ 122. -а торган формасында заман мђгънђсенећ белдерелње. Књпчелек очракта -а торган формасы татар ђдђби телендђ заманга мљнђсђбђтсез, предметка гомумђн хас булган билгене белдерђ: Галиулла шахтерлар кия торган ќеп чабаталарны чишенеп ташлады да сђке љстенђ сузылып ятты (И.Гази). Ђнђ ќђйлђрен бљтенлђй кибеп бетђ торган тегермђне тњкелдђп утыра (Г.Бђширов).
Чагыштырмача сирђк очракларда -а торган формасы хђзерге заман мђгънђсен белдерђ, ягъни предметны сљйлђњ моментында эшлђнгән эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый: Бара торган кешелђрнећ берсе безгђ борылып нђрсђдер ђйтте... Сђфђргали бара торган ќиреннђн тукталып, бераз хђл ќыеп торды (Ф.Хљсни). Килђчђк заман тљсмере белђн кулланылуы тагын да сирәгрәк: суя торган мал (суеласы мал), ура торган ашлык (урыласы ашлык), тия торган хезмђт хакы (тиячђк хезмђт хакы). Бу форма килђчђк заман мђгънђсендђ кулланылганда, аћарда тиешлек модаль мђгънђ тљсмере булуы да сиземлђнђ.