- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
а) бар, юк сњзлђре белђн килгђндђ -асы формасы килђчђктђ булачак эшне кирђклек модаль мђгънђ тљсмере белђн белдерђ: Безнећ бит ђле ат аласыбыз бар, ђти, — дип куйды ул (И.Гази).
Бу ђйлђнмђ составындагы -асы формасы гадђттђ тартым кушымчалары белђн килђ, џђм тартым кушымчалары эш башкаручы субъектка ишарђлилђр, ягъни сыйфат фигыль тартым кушымчалары (џђм зат алмашлыклары) ярдђмендђ љч зат белђн мљнђсђбђткђ керђ: Минем аласым бар, безнећ аласыбыз бар, синећ аласыћ бар, сезнећ аласыгыз бар, аныћ аласы бар, аларньћ аласылары бар.
Ђгђр затка ишарђлђњче чаралар булмаса, бу ђйлђнмђ белдергән эш-хђл гадђттђ беренче затка карый: Тњбђне ныгытып ябасы бар (Н.Фђттах). Ќыелыш була, Газзђгђ байрак тапшырасы бар (С.Баттал). Юклык аспекты -асы юк рђвешендђ бирелђ: Азапланып бер дђ менђсе юк (Џ.Такташ). Тагын яшереп торасы юк, бу кушамат минем њземђ дђ ошый (Г.Ђпсђлђмов).
ә) -асы килђ ђйлђнмђсе татар телендђ телђк мђгънђсен белдерђ: барасы килә, узасы килә. Бу ђйлђнмђ белдергђн процессныћ затка мљнђсђбђте шулай ук тартым кушымчалары џђм иялек килешендђге исемнђр яки алмашлыклар ярдђмендђ белдерелђ (минем ќырлыйсым килђ, аныћ ќырлыйсы килђ). Ђгђр үзе генә кулланылса, ягъни затка ишарђлђњче чаралар булмаса, -асы килђ ђйлђнмђсе белдергђн телђк (эш-хђл) беренче затка карый: Шундый уйчан, аулак таћнарда Сњз кушасы килђ талларга (Х.Туфан).
б) -асы иде аналитик формасы телђкне белдерђ, џђм ул процесс гадђттђ шулай ук беренче затка карый: Менђ шулай трактордан тљшмичђ барасы да, барасы иде! (Н.Фђттах). Кызыл мђйданны књрђсе иде! (Г.Ђпсђлђмов).
в) -асы калган ђйлђнмђсе эшнећ њтђлми калуына њкенњне белдерђ: Шђп булган, тагын берне љстисе калган (Г.Ђпсђлђмов).
г) -асы итте ђйлђнмђсе карар кылу модальлеген белдерђ: Ничек килеп чыгасы иттећ? (Г.Ахунов).
§ 116 -ачак/-ђчђк, -ячак/-ячђк формасы. Килђчђк заман сыйфат фигыльнећ љченче формасы -ачак/-ђчђк, -ячак/-ячђк кушымчалы фигыль шулай ук купмђгънђле, џђм ул књп тљрле функциялђрдђ кулланыла.
А т р и б у т и в функциядђ кулланылган -ачак формасы предметны килђчђктђ булачак эш-хђл, хђрђкђт буенча характерлый: бетерђчђк эш, ђйтелђчђк фикер, булачак ќыелыш.
Башка сыйфат фигыль формалары кебек њк, аергыч функциясендђ -ачак формасы сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора ала:
а) тамырдагы процессныћ с у б ъ е к т ы н ачыклый: Инде хђзер бу далада беркайчан да туктап-тынып тормаячак эш башланды (Н.Фђттах). Парлашып ќырлап куялар. Йљрђкне телеп-телеп. Књллђрдђн дићгез буена китђчђк кошлар кебек (Х.Туфан);
ә) о б ъ е к т н ы ачыклый: Хђзер терелтђчђк адђм хакында бераз мђгълњмат бирергђ њтенде (Ф.Ђмирхан);
б) у р ы н н ы белдергән сүзне ачыклый: Тђгђрмђчлђр, тђгђрмђчлђр. Йљгереп њтђ. Алда без шђџђр салачак далалар кљтђ (Ш.Галиев). Якуб барачак љяз шђџђре дђ аклар кулына элђкте (И.Гази).
в) в а к ы т н ы белдергән сүзне ачыклый: Без књбрђк килђчђк кљннђр турында хыялланырга яратабыз, Гљлшаџидђ! (Г.Ђпсђлђмов).
-ачак формасы фигыль нигезендђ бирелгђн эшнећ о б ъ е к т ы н, у р ы-
н ы н, в а к ы т ы н ачыклап килгђндђ, сыйфатланмышлар составындагы тартым кушымчалары эш башкаручы субъектка ишарђли. Биредђ ђйтелђчђк фикерлђрем (Н.Исђнбђт). Сљйлђячђк сњзлђрећне исећдђ тот (сљйлђм теленнђн). Субъект тљшенчђсе шулай ук аналитик юл белђн, исемнђр, алмашлыклар ярдђмендђ дђ белдерелђ ала: Икенче бригада сљрђчђк ќиргђ килеп тђ ќиттелђр (Ф.Хљсни). Сыйфат фигыль тљшем юнђлешендђ килгђндђ субъект, гадђттђ, билгесез була: Алдагы атнада уздырылачак ќыелышта нђкъ менђ шул мђсьђлђ каралачак (А.Расих).
-ачак кушымчалы сыйфат фигыль контекстта сирәк исемлђшеп килә ђ исемлђшкђндђ бу форманыћ тулысынча исемнђргђ књчњ тенденциясе дђ бар: килђчђк тормыш — килђчђк (исем); бирђчђк бурыч — бирђчђк (бирђчђгем бар — исем).
Исем фигыль мђгънђсендђ -ачак формасы шактый еш очрый, тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла: Сез хђзерге минутта бљтен дљньяныћ язмышын њзгђртђчђге ачык мђгълњм булган бер зур эшне башкарырга тиешлесез (Г.Ђпсђлђмов). Эшнећ мондый ђйлђнеш алачагын књз алдына да китермђгђн иде ул (Ф.Хљсни). Њзенећ ялгышмаячыгына ђз генђ дђ шиклђнмичђ, барды да барды (Н.Фђттах). Ђткђй, син књп эшлђдећ, хђзер инде сића ял итђргђ вакыт... диячђген уйлап, књћеле янђ књтђрелђ (Ш.Камал).
-ачак формасы исем фигыль мђгънђсендђ кулланылганда гадђттђ шулай ук субъектка бђйле процессны белдерђ. Субъект тартым кушымчалары, баш џђм иялек килешендђге исем яки алмашлыклар белђн белдерелђ: Минем сђнаигы нђфисе булачагым да тђмам билгеле булып ќитте (Ф.Ђмирхан). Таќи Вильданов хђзер оркестр килеп ќитђчђген хђбђр итте (Г.Ахунов).
Искђрмђ. XX йљз башында язылган кайбер ђдђби ђсђрлђрдђ -ачак формасы исем фигыль мђгънђсендђ килгђндђ еш кына икђн, сњзе белђн кулланыла: Шђкертлђренђ, тђќрибђ љчен, кабинетта хђзерлђнгђн бер адђмне терелтђчђк икђнен бђян итте (Ф.Ђмирхан). 42 ел моннан ђњвђл вафат булган Фђтхулла хђзрђтне терелтђчђк икђнлеге хђбђр бирелгђн (Ф.Ђмирхан).
Шул рђвешле, килђчђк заман сыйфат фигыльлђрнең љч формасының да
(-ыр, -асы, -ачак) кулланылыш њзенчђлеклђре нигездә уртак, алар аерым мђгънђ тљсмерлђре буенча гына бер-берсеннђн аерылалар: -ыр формасы, мђсђлђн, предметны килђчђктђ булачак, булырга мљмкин булган эш-хђл буенча характерлый; ђ традицион кулланылышта исђ хђзерге– килђчђк заманны белдерђ (барыр юл, ђйтер сњз); -асы формасына исђ књбрђк тиешлек, кирђклек модаль мђгънђ тљсмере хас (барасы юл, ђйтђсе сњз); ђ -ачак формасы исђ предметны яки затны саф килђчђктђ һичшиксез булачак эш буенча характерлый (булачак ќыелыш, ђйтђчђк сњз). Аћа шулай ук катгыйлык тљсмере дђ хас.