Прыметнік

Выяўляюцца сінтаксічна і паўтараюць марфалагічныя значэнні назоўнікаў, да якіх дапасуюцца.

Эллятыў (без параўнання з нечым) не характэрен для беларускай мовы. Кампаратыў – параўнанне з нечым.

Рэдуплікацыя: белы-белы, чорны-чорны.

Марфалагічныя катэгорыі – род, лік, склон

? пачатковай формы – мужчынскі род, адзіночны лік, назоўны склон. Не ўсе прыметнікі могуць быць усіх склонаў: цяжарная, замужняя.

Якасныя і адносныя

Якасныя:

• Поўныя-кароткія формы

• Словаўтваральная актыўнасць (сінонімы, антонімы)

• Прыметы і якасці

• якія могуць праяўляцца ў ступені.

Адносныя (+прыналежныя): жывы, халасты, мертвы, новы, жанаты

Прыналежныя: уласнапрыналежныя і агульнапрыналежныя

Адносныя:

Істоты – дзіцячы

Прадмета – філасофскі

Месца – лясны

Часу – заўтрашні

Матэрыялу – дубовы

Дзеяння – вылічальны

Колькасці – двайны

Прыналежнасці – вучнеўскі

Прызначэння – гімнастычны

Кантэкст: мележаўскі раман (адносна-прыналежны), мележаўскі стыль (адносны).

Жэняў сад (мужчынскі род), жэнін сад (жаночы род).

Рыбны суп, але рыбін хвост (хвост самой рыбы).

Ступені параўнання:

Формы станоўчыя:

• Вышэйшая ступень (кампаратыў)

• Найвышэйшая ступень (элятыў)

Простыя формы (сінтэтычныя)

Складаныя формы (аналітычныя)

Вышэйшая ступень – абавязкова прыназоўнік за ці злучнік чым, як.

Киев – древнейший город: найстаражытнейшы ці самы старажытны.

Вялікі: найвялікшы пісьменнік.

Не характарызуюцца рэгулярнасцю!

Не з’яўляюцца кампаратывам:

1. Тэрміналагічныя спалучэнні: старэйшы выкладчык, малодшы лейтэнант

2. Малодшы брат, старэйшыя курсы

Не маюць ступені параўнання:

1. Масці жывел: вараны, буланы

2. Колер праз адносіны да іншых прадметаў: вішневы, бэзавы

3. Прыметы колькасна нязменныя: глухі, лысы, крывы, нямы, цяжарная

4. Шэраг іншых слоў з пэўнымі суфіксамі.

Не ўтвараюцца ступені параўнання:

1. Гаваркі, колкі, ліпкі

2. Зеленаваты, белаваты

3. Бывалы, пажылы, чулы

4. Балючы, бліскучы, дрыжачы

5. Натуральны, марозны, смяшлівы

6. Флегматычны, эластычны

7. Махнаты, мурзаты

Поўныя і кароткія формы:

Найбольш ужывальныя

Атрыбутыўную ці прэдыкатыўную функцыю

Толькі якасныя прыметнікі, толькі выказнікі, нескланяльныя (толькі род і лік), часцей формы жаночага і ніякага роду

Сцягнутыя формы:

1. Якасныя і адносныя

2. Для паэтычнай мовы

3. Выключна функцыя азначэння

1-3 – адрозненні сцягнутых ад кароткіх.

Максімум можа быць 52 формы, але няма слова (прыметніка), якое мае ўсе гэтые формы.

Лекцыя №4

Прыметнік. Лічэбнік. Займеннік

Лічэбнік

Значэнне:

• Абстрактны лік

• Колькасць

• Парадак размяшчэння пры лічэнні

• Якасна-адрознівальную прымету: ТУ-154

Структура: простыя (два), складаныя (трынаццаць), састаўныя (дваццаць пяць).

Разрады: колькасныя, зборныя, дробныя, парадкавыя.

Прэпазіцыя/постпазіцыя!

Спецыфіка: абмежаваная колькасць невытворных асноў. Утвараюцца шляхам камбінацыі гэтых асноў.

Колькасныя лічэбнікі:

1. Пэўнакольнкасныя (36 слоў).

2. Няпэўнаколькасныя (некалькі, многа, мала, колькі, шмат, гэтулькі, столькі).

3. Дробавыя.

Адзін, два - есць род, 1, 2, 3, 4 – асаблівасці ўжывання: назоўны склон, множны лік.

Два акны – рэшткі парнага ліку.

Тыс., млн., млрд. – лічэбнікі, а не назоўнікі.

Паўтара, паўтары – колькасна-дробавыя лічэбнікі. Паўтара – мужчынскі і ніякі род, паўтары – жаночы.

Дробавыя лічэбнікі (не ўсе даследчыкі асобна вызначаюць)

Ужываюцца і з рэчыўнымі, і са зборнымі

Не марфалагічне, а сінтаксічнае спалучэнне = падпарадкавальнае словазлучэнне

Лічнік (пэўнаколькасны) і назоўнік (парадкавы)

2/6 кнігі, 2/6 – дзве шостыя; паўтара (м.р., н.р.) – паўтары (ж.р.)

Зборныя лічэбнікі (некаторыя адносяць іх да колькасных):

1. Ад слоў звыш 10 – рэдка

2. Не маюць роду і ліку

Толькі са зборнымі – асабовыя займеннікі. Нас было сямера.

Ужываюцца паралельна:

• Назвы асб мужчынскага полу: двое студэнтаў, два студэнты

• Назвы маладых істот: двое цялятак, два цяляткі

• З множналікавымі назоўнікамі: пяцера сутак, пять сутак

• З субстантыв. прыметнікамі: двое ваенных, два ваенныя.

Няма састаўных зборных

Таксама зборныя: абодва (м.р.), абедзве (ж.р.), абое (м.р.+ж.р.) (абаіх – у склонах).

Лічбы:

1. Знакі

2. Толькі пішуцца

3. Інтэрнацыянальны

4. 0 – не вымаўляецца, не мае адпаведных лічэбнікаў (ужываецца толькі ў дробавых)

5. Парадыгма скланення (слоўнікі)

2-га дня, 2-гі дзень, 2-му хлопцу і інш.

Тэндэнцыя да аналізызму – уплыў матэматычнай мовы (агульнасць і абстрактнасць):

100+45=145; 200-156=44: калі да ста дадаць сорак пяць, будзе сто сорак пяць; нельга: сто плюс сорак пяць…

Лекцыя №5