Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
147_rakhimjanov_kh.h._praktikalikh_khazakh_tili...doc
Скачиваний:
5
Добавлен:
21.11.2019
Размер:
1.03 Mб
Скачать

14) Өткен шақ Ежелгі өткен шақ – Давнопрошедшее время 1

В казахском языке, кроме формы прошедшего очевидного, есть форма давнопрошедшего времени. Она означает действие, завершившееся в прежние времена (когда-то) или до начала другого действия в прошлом. Существует 2 способа передачи данной формы. Сегодня мы познакомимся только с первым способом – давнопршедшее время деепричастного происхождения. Она образуется путем присоединения к основе глагола (1 шаг) суффикса деепричастия -ып/-іп/ -п (2 шаг), к которым добавляются личные окончания (3 шаг). Данная форма соответствует в русском языке глаольной конструкции – глагол + оказывается. Например : Сен мектепте жақсы оқыпсың. Ты, оказывается, в школе хорошо учился.

При этом надо помнить, что в 3 лице к данной форме добавляется аффикс глагольности - -ты/-ті, дабы избежать омонимичности с деепричастием, которое в казахском языке может иметь собственное подлежащее. Сравни: 1. Олар келіп, біз далаға шықтық. 2. Олар қонақтан ерте келіпті. В первом случае – деепричастие, а во втором мы имеем дело с глаголом.

Тапсырма: Ежелгі өткен шақ формасын жасаңыз

Сен сағат екіге дейін музыка тыңда… Сендер маған кеше кел… Володя қазақша үйрен… Сіз экономика факультетіне түс… Әсет былтыр үйлен… Біз көп жұмыс істе… Сен жақсы демал… Сіздер емтиханға дайындалма…

14) Ежелгі өткен шақ - Давнопрошедшее время - 2

На прошлом занятии мы ознакомились с первым способом выражения времени деепричастного происхождения. Есть 2-ой способ выражения давнопрошедшего времени – причастный. Причастие (есімше) в казахском языке только тогда причастие, когда стоит перед определяемым словом, по отношению к которому оно является определением. Если же оно стоит в конце предложения и занимает позицию сказуемого, то перед нами глагол. Глагол ДПВ образуется присоединением к причастию прошедшего времени личных окончаний. Ср: причастие кеткен әйел (ушедшая женщина, женщина, которая ушла) и предложение – Мен таңертең кеткенмін.

Схема образования ДПВ проста: основа глагола + суфф. -ған/-ген //-қан/-кен + личн. окончания. Мен көр+ген+мін.

Тапсырма: Ежелгі өткен шақ формасын жасаңыз: 1. Біз былтыр Жасыбайда демал… 2. Әсет ауылдан кеше кел…3. Мен биыл университетке түс… 4. Сендер қашан қайт…? 5. Сіз немен оқуға жет…? 6. Марат маған хат жаз…

15) Ауыспалы осы-келер шақ – Переходное настоящее-будущее время

В казахском языке широко используется форма времени глагола, которая в зависимости от контекста может представлять как настоящее, так и будущее время, обозначая действия и в реально текущем времени, и действия вневременные, происходящие неоднократно.

Согласно формуле НС, данная форма также образуется в 3 шага:

1 шаг: чистая основа (глагол без у ) + 2 шаг: суффиксы - а /- е (если основа на согл.) или суффикс – е ( если основа на гласный) + 3 шаг: полные личные окончания + полушаг для 2 лица множ. числа: -дар / - дер: айту: айт + а + мын, сен көр + е + сің, ол төле + й + ді

Стереотип устного рассуждения: айту – убираю окончание неопределенной формы и получаю основу – айт, затем смотрю на конечный звук основы – согласный, значит, либо –а, либо – е, так как основа в целом твердая, выбираю – а – айт + а; при третьем шаге смотрю, кто выполняет действие: если я – «мен», то присоединяю личное окнчание –мын/-мін, выбираю первое, так как основа твердая – айт + а + мын. В четвертом шаге нет необходимости, так как это не 2 лицо мн.числа.

Не все глаголы образуются от основы неопределенной формы. Например, глагол «оқу» от основы повелительного наклонения – оқы. В этом случае: оқы + й + мын, но так как ы+й в казахском языке передается через дифтонг «и», получаем оқимын – я учусь, читаю

Отдельно оговариваем: қою – қоямын ( по написанию противоречит правилу, в казахском языке не допускается стечение 2 гласных), но ФНС – қою – қой – қой+а (сочетание й + а передается через «я») – қоя + мын. То же самое жуу – жу + а(так как у в данном случае согласный, а не гласный) + мын. В итоге получаем : жуамын, киемін, қуамын и т.д.

Окончание 3 лица нулевое, но, как выше говорилось, во избежание омонимии с деепричастиями на –а/-е/-й как показатель глагольности присоединяется – ды/ді: - Ол көр + е + ді, бар + а + ды, төле + й + ді, Сергей көмектес + е + ді.

Тапсырма: керекті жұрнақ пен жалғауды қойыңыздар:

А) Сендер жұмыстан нешеде (во сколько) шығ …? амыз, сың, сің, сыңдар, сіңдер, ады)

Мен жұмысқа сағат сегізде шығ… …(амын, амыз, асың, асің, асыңдар, сіңдер, ады)

Мен жұмыстан сағат алтыда кел…(емін, еміз, есің, есіз, есіздер, есіңдер).

Мен жұмыстан келген соң кішкене демал… …(амын, амыз, асың, асің, асыңдар, сіңдер, ады)

Кешке жақын балаларыммен бірге біз біраз қыдыр… …(амын, амыз, асың, асің, асыңдар, сіңдер, ады)

Біз түскі тамақты асханада іш……(емін, есің, еміз, есіз, есіздер, есіңдер).

Б) Сен жұмысқа нешеде бар…? (амын, асың, амыз, асыз, асыздар, асыңдар).

Сен жұмыстан кейін не істе…? (ймін, йміз, йсің, йсіз, йсіздер, йсіңдер).

Сен қашан үй жина…? (ймын, йсың, ймыз, йсыз, йсыздар, йсыңдар).

Сен бүгін қайда бол…? (амын, асың, амыз, асыз, асыздар, асыңдар).

Теледидарды нешеге дейін көр…? (емін, еміз, есің, есіз, есіздер, есіңдер).

В) Ол үйге кеш қайт… (ты, ті, ады, ді)

Сергей киім үтікте…(йді, йсің, ймін), кір жу…(амын, асың, ады), үйді жина… (ймын, ймін, йсың, йсің, йды,йді).

Марина бүгін қонаққа бар…(амын, амін, асың, асің, ады, ді).

Асқар таңертең ерте тұр… (ты, ті, ады, ді)

Наташа жақсы биле… (ті, йды, йді)

Г) Біз онымен бірге тамақ пісір… (емін, еміз, есің, есіз, есіздер, есіңдер).

Біз кешке жақын сөйлес…(емін, еміз, есің, есіз, есіздер, есіңдер)., ақылдас…(- амын, - амыз, - асың, - асыңдар, - асыз, - - асыздар), әңгімелес……(емін, еміз, есің, есіз, есіздер, есіңдер).

Біз дүкендерді арала…(- ймын, - ймыз, - йсың, - йсыңдар, - йсыз, - -йсыздар), базарға бар… (- амын, - амыз, - асың, - асыңдар, - асыз, - асыздар);

Біз кешке көріс….…(емін, еміз, есің, есіз, есіздер, есіңдер).

Екеуіміз телефон арқылы сөйлес… …(емін, еміз, есің, есіз, есіздер, есіңдер).

Д) Сендер бізге қашан кел……(емін, еміз, есің, есіз, есіздер, есіңдер)?

Сіздер қайда оқ…? (-имын, - имыз, - исың, - исыңдар, - исыз, - исыздар);

Сіздер жылдық есепті қашан тапсыра…? (- амын, - амыз, - асың, - асыңдар, - асыз, - асыздар)

Сендер жарысқа қатыс… ма? (- амын, - амыз, - асың, - асыңдар, - асыз, - асыздар)

16) СептеуліктерПослелоги В казахском языке последовательность событий, сменяющих друг друга, их направленность могут передаваться при помощи различных послелогов /септеуліктер/ при существительных, числительных, местоимениях.

Чаще всего используются послелоги– кейін, соң (после), требующие постановки знаменательных слов в форме Исходного падежа/Шығыс септік/, а также дейін, шейін (до), қарай, таман (к, приблизительно, к), требующие окончаний Дательного падежа/Барыс септік/ у знаменательных слов:

Жұмыстан кейін – после работы

демалыстан соң – после отдыха, выходного

содан кейін – после этого

бұдан соң – после этого

бестен кейін – после пяти

одан кейін – после того

бірден бастап – начиная с часа и т.д.

үйге дейін – до дома

түске шейін – до обеда

кешке таман – к вечеру

алтыға қарай – к шести

бұған дейін – до этого

бестен жетіге дейін ( от пяти до семи)

кешке жақын (вечером) и т.д.

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]