3. Есеп және өндірістік қорының қолдану нәтижелік көрсеткішінің анализі

Жұмыс пен өндірістік ресурстардың соңғы нәтижелері туралы мәліметтер негізінде өндірістік ресурстарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері есептеліп, сарапталады.

Сараптау нәтижелері 2.1 кестеде берілген.

Еңбек өнімділігі

П_тр=,

мұнда Т- жұмысшылардың орташа саны, адам.

Қорқайтымы

К_от=,

мұнда Q – қызмет көрсету көлемі (негізгі әрекеттен түсетін табыс); - негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны.

Қор сыйымдылығы (Қорқайтымының кері шамасы)

К_ем=.

Қор құралданғандығы

V=,

мұнда - жұмысшылардың орташа жылдық саны.

3.1 - кесте

БМ өндірістік ресурстарын пайдалану тиімділігі

Көрсеткіш	Кезең		динамика
	базалық	ағымдағы	Абсолютті, тг	Салыстырмалы, %
Еңбек өнімділігі Птр мың т/1 жұм	1.67	2.13	0.46	78.4
Қорқайтымы Кот тг/тг қызмет бойынша табыс бойынша	0.57	0.58	0.01	98.3
Қор құралданғандығы V мың тг/1 адам	2.9	3.68	0.78	78.8
Қор сыйымдылығы Кем тг/тг	0.00046	0.00046	0	100
Материал сыйымдылығы Км тг/тг	0.0003	0.0003	0	100
Энергия сыйымдылығы Кэн тг/тг	0.00046	0.00046	0	100

Еңбек өнімділігі

П_тр= К_от·V.

Егер П_тр - V салыстырғандағы К_от өсуінің арту қарқыны есебінен артатын болса, онда экономиканың қарқынды жолмен даму үстінде болғаны. Егер де V өсу қарқыны К_от өсу қарқынан жоғары болса, онда еңбек өнімділігі қосымша ресурстарды (өндірістің негізгі құралдарын) тарту есебінен артады, яғни, дамудың қарқынды жолы.

Өнімнің материалды-энегрия сыйымдылығы осы шығындар шамасының қызмет бірлігіне қатынасымен анықталады. Және бұл кезде материалдарға кеткен шығын айналым құралдарының орташа жылдық құнынан 40% тең деп, электр қуаты-60% тең деп алынады:

К_м=; К_{эн =},

мұнда: З_м, З_эн - материалдар мен электр қуатына кеткен шығындар.

Айналым құралдарының айналымдылық коэффициенті ( сандық жағынан айналым құралдарының ресурс сыйымдылығының кері шамасына тең)

К_об=,

мұнда - айналым құралдарының орташа жылдық шамасы.

К_айн Коэффициенті сарапқа алынған кезең ішінде айналым құралдары жасаған айналым санын сипаттайды ( бір жыл ішінде). Айналым құралдары неғұрлым көп айналым жасаса, оларды пайдалану тиімділігі соғұрлым жоғары болмақ.

Бір айналымның орташа ұзықтығы айналым құралдарының орташа қалдығын белгілі кезең ішіндегі (квартал, жыл) бір күндік қызмет көрсету көлеміне бөлумен есептеледі:

К_д=

,

\

мұнда Д- кезең ішіндегі күндер саны (жыл-360, квартал-90, ай-30).

Есептелген көрсеткіштер негізінде БМ даму бағытының экстенсивті немесе қарқындылығы туралы қорытынды жасауға болады.

4. Есеп және қшқ көрсеткішінің сипаттама динамикасының анализі

ҚШӘ өндірістік ресурстарының соңғы нәтижелерін және оларды пайдалану тиімділігін сараптағанда өндірістік жүйенің жекелеген элементтері қарастырылды. Жүйенің жалпы алғандағы тиімділігі туралы айту үшін, компонентердің көптігі мен жекелеген элементтердің динамикасы бүкіл жүйенің қызметіне әсерін білу қажет болады. Сараптаманың осы бір маңызды міндетін тек қана синтездеу - жекелеген элементтерді, олардың қасиеттері мен осы элементтердің жүйенің соңғы мақсатын шешудегі әсер ету дәрежесін ескере отырып, біріктіру арқылы шешуге болады.

Синтез- бұл біртұтас жүйе қызметінің сараптау барысында алынған, жекелеген элементтердің қасиеттері мен рөлі туралы мәліметтерді ескере отырып, қалпына келтіру. Синтездеу барысында жүйе элементтерінің өзара байланысы мен өзара әрекеті анықталады. Байланыс мекемелерінің ҚШӘ синтетикалық көрсеткіштерінің ішінде (жалпылау, интегралды) өнімнің, табыстың және өндіріс рентабелділігі бірлігінің өзіндік құны ең көп мәнге ие.

Өзіндік құнын сараптау үшін БМ пайдалану шығындарын есептеу керек, оның құрамына келесі элементтер кіреді:

- еңбек ақы қоры (ЕАҚ);

- әлеуметтік бірегей салық (ӘБС);

- амортизациялық төлемдер (А);

- материалдар мен қосалқы бөлшектер (М);

- өндірістік қажеттіліктерге арналған электр қуаты( Э_қ );

- басқа БМ келісім бойынша шығындар (З_кл );

- басқа шығындар (З_бқ );

Еңбек ақы қоры орташа айлық еңбек ақыдан ( базалық кезеңдегі – 20 000 тг, ағымдағы кезеңде 23 000 тг) және жұмысшылардың орташа санынан есептеледі, яғни

ФОТ = .

ЕСН - ФОТ 26 % құрайды.

Амортизациялық төлемдер амортизацияның орташа нормасынан анықталады: _а = 6% % - негізгі қорлардың орташа жылдық құнынан есептеледі, яғни, = · 0,06.

Курстық жұмыстағы материалдар мен қосалқы бөлшектерге кететін шығындар айналым құралдарының орташа жылдық құнынан 40 % көлемінде қабылданады : М = 0,40 ., ал өндіріс энергиясына шығындар – 60% , яғни, Э_қ = 0,6 .

Басқа БМ келісім бойынша желілік қызметке кеткен шығындар З_кл = 0,07 Д_ж.к. , басқа шығындар З_бқ = 0,12 ФОТ.

Жылдық пайдалану шығындары жоғарыда аталған элементтер бойынша шығындарды қосумен анықталады, оларды ескере отырып, БМ ҚШӘ синтетикалық көрсетекіштері есептеліп, сарапталады.

Синтетикалық көрсеткіштердің динамикасы сараптамасының нәтижелері 4.1 - кестеде берілген.

4.1 - кесте

БМ ҚШӘ синтетикалық көрсеткіштердің динамикасын есептеу және сараптау

Көрсеткіш	Кезең		Динамика
	базалық	ағымдағы	Абсолютті, тг	Салыстырмалы, %
пайдалану шығындары Э, млн.тг	43056638	209699952	166643314	125.83
Өнім бірлігінің өзіндік құны, С, тг	3306961.444	14462065.66	-11155134	43.73
Сатудан түскен кіріс, Пв тг	-43055296.94	-209668429.6	-166613132.6	486.9
Негізгі әрекеттен түскен кіріс, По.д тг	-43056638.94	-209668429.6	-136611791.6	486.9
Шығындар рентабелділігі, Рш %	0.002	0.002	0	100
Капитал рентабелділігі, Рк %	19.2	20.9	1.7	108.8

Өнім бірлігінің өзіндік құны (қызмет көлеміне 100 тг)

С=,

мұнда Э- пайдалану шығындары .

Есептелуі:

БМ кірісі (сатудан түскен)

П_в = Д_в-Э.

Есептелуі:

Негізгі әрекеттен түскен кіріс

П_о,_д = Д_о._д-Э.

Шығындар мен капиталдың рентабелділігі (салыстырмалы кіріс)

Р_и = Р_к = .

; ;

Күрделі құбылыстар динамикасы себептерін анықтау үшін (мысалы, БМ жұмысының синтетикалық көрсеткіштері) сараптауда индекстер теориясы мен динамикалығы қатар қолданылады. Индекстер бөлінеді:

- жеке-дара;

- жалпы (агрегатты, орташа арифметикалық);

- орташа мәндердің ( өнімнің өзіндік құны, орташа еңбек өнімділігі, қор қайтымы және т.б.).

Жалпы индекстер жалпы алғандағы күрделі құбылыстардың салыстырмалы сипаттамасын береді.

Күрделі деп өз ара тікелей өлшемдес болмайтын (жинақталмайтын) жекелеген элементтерден (қарпайым құбылыстар) тұратын құбылысты айтады. Жалпы индекстің негізгі формасы – агрегатты. Агрегатты индекс күрделі құбылыстардың жекелеген элементтерінің мәндерін жинақтауға мүмкіндік беретін өлшемдестерді қолдану арқылы құрылады. Агрегатты индекс бөлінеді:

өнімнің өзіндік құны I_с/с===1.51

еңбек өнімділігі I_Птр= =

мұнда С_т , С_б - ағымдағы және базалық кезеңдердегі қызмет бірлігінің өзіндік құны; Ц^б_і - базалық кезеңдегі і-қызметтің құны; q^т - есепті кезеңдегі қызмет саны; П^т_тр, П^б_тр - ағымдағы және базалық кезеңдердегі құнмен көрсетілетін еңбек өнімділігі; Т^т - ағымдағы кезеңдегі жұмысшылар саны.

Бұл формулаларда өлшемдес (таразылар) ретінде базалық кезеңдегі бағасы, қызмет саны және ағымдағы кезеңдегі жұмысшылар саны алынады. Сандық

Көрсеткіштер динамикасының индексі (І_Q) базалық кезеңдегі таразымен, ал сапалық ( І_С, І П_тр )- ағымдағы кезеңдегі таразымен есептеледі [ 1, 77-86 б).

Өндірістік процестер жекелеген элементтердің (бөліктердің ) сондай-ақ, ішкі және сыртқы әсер етуші факторлардың өзара байланысы жағдайында өрбиді. Жекелеген факторлардың нәтижелі белгіге тигізер әсерін анықтау үшін өзара байланысты индекс әдісін қолданады.

Өзара байланысты индекстер тәуелді құбылыстар динамикасы коэффициентінің сандық ара қатынасымен қойылады:

І = f ( І_А ,І_В, І_С , ).

Нәтижелі индекс факторлар индексі аталатын I_A,I_B,I_C қатардың функциясы болып табылады .

Өзара байланысты индекстердің жүйесі әсер етуші факторлардың деректері бойынша нәтижелі көрсеткіштердің мәнін табуға және жекелеген факторлардың сарапталатын көрсеткішке әсер ету себебі мен күшін түсіндіруге мүмкіндік береді. Әдетте өзара байланысты индекстердің жүйесі үдерістердің 2-факторлы үлгісі ретінде құрылады, мысалы: І П_тр = І_Q / І_Т Егер тереңдете талдау жүргізу қажет болса, онда 3-және 4- факторлы үлгілер құрылады.