8. Қимақ және Қыпшақ мемлекеттері, мекені, әлеуметтік-экономикалық, саяси тарихы.

Саяси тарихы.Қимақтар тарихының алғашқы кезеңі қытай деректерінде ұшырасатын яньмо тайпасы атауымен тығыз байланысты.Яньмо (немесе қимақтар) VIIғ. басында Моңғолияның солтүстік-батысында өмір сүрген. VIIғ. ортасында олар Алтайдың солтүстік бөктеріне, Ертіс маңына қарай қоныс аударған. 656ж. Батыс Түрік қағанаты құлағаннан кейін тайпа көзге түсе бастайды. Қимақ қағанаты (9-11 ғ.б.) - көне қазақ мемлекеті.

Кимақтар 7 ғ. қытай деректерінде айтылады. Синологтар оны "яньмо" тайпасымен бір деп қарайды.

840 ж. Орталық Моңғолиядағы Ұйғыр қағанаты ыдырағаннан кейін оған енген тайпалардың бір бөлігі (еймұр, баяндұр, татар) кимақ бірлестігінің өзегіне келіп қосылады. Сол кездері жеті тайпадан: еймұр, имек, қыпшақ, татар, баяндұр, ланиказ, ажлардан тұратын кимақ федерациясы құрылады. Кимақ патшасының титулы - "байгу" деп аталады. Ал 9 ғ. соңы мен 10 ғ. басында Кимақ қағанаты құрылғаннан бастап, олардың ханы түріктің ең жоғары лауазымы - қаған атын алады.10 ғ. ортасынан бастап, кимек қағанаты 4 болысқа бөлінетін болады. Кимек тайпаларының одағы қандас-туысқандық байланысқа негізделген құрылым болмаған, ол территориялық-әкімшілік қарым-қатынас принциптеріне сүйенген.

Қыпшақ хандығы – шамамен 11 – 13-ғасырларда қазіргі қазақ жерінде өмір сүрген мемлекеттік бірлестік. Қимақ (кимек) қағандығы ыдырағаннан кейін әскери-саяси билік қыпшақ ақсүйектерінің қолына көшті. Олар 11-ғасырдың 2-ширегінен бастап Арал мен Каспий өңірлерін жайлаған оғыз тайпаларын ығыстырды. “Оғыздар даласының” (Мафадат әл-ғұз) орнына Дешті Қыпшақ атауы орнықты. 11-ғасырдың ортасынан бастап қыпшақтар Еділден өтіп, батысқа қарай жылжиды. Кейіннен олар Византия империясы мен Болгария жеріне әлсін-әлсін шабуыл жасап, 1071 – 80 ж. Дунай өзеніне келіп жетті. Кейбір рулары басқа түркі тайпаларымен бірлесе отырып, Кіші Азияға тарай бастады. 11 – 12-ғасырларда Алтай мен Ертістен бастап Карпат пен Дунайға дейін созылған даланы мекендеген халықтардың бәрі қыпшақтар деп аталды. 12-ғасырдың ортасынан олар Сырдария бойындағы қалалар үшін Хорезммен соғысты. Қыпшақ ақсүйектерінің бір бөлігі Хорезм шаһына қызмет етті, сондықтан 13-ғасырдың басында хорезмдіктер Сыр бойына толық иелік етіп, Торғай, Ырғыз, Есіл, Нұра өзендерін жайлаған қыпшақтарға жорық жасай бастады. Шыңғыс хан шапқыншылығы қарсаңында қыпшақтар ыдырау алдында тұрды. Таққа тек бөрілі руынан шыққандар мұрагерлік жолмен сайланды.

9. Оғыз конфедерациясы. Әскери-саяси тарихы.

Оғыз мемлекеті. ІХ-Х ғасырларда Қарлүқ қағанатының солтүстік- батыс жағында, Сырдарияның орта және теменгі бойларында, Батыс Қазақстан өңірінде Оғыз тайпаларының мемлекеті қалыптасып, өмір сүрді.

Оғыздардың ата-бабаларының қоныстанған жерлері Ыстықкөлдің маңы. VIII ғ. ортасында Батыс түрік және Түргеш қағанаттары құлап, қарлүқтардың қысымымен оғыздар Сырдария бойына келіп қоныстанады. Жергілікті тайпалармен одақтасып, печенегтерге қарсы соғысып, олардан еуелі Сырдарияның теменгі ағысы мен Арал өнірін, кейін Орал мен Еділ өзендерінің аралығын алады. Печенегтермен соғыс барысында оғыз тайпаларының саяси бірлігі нығайып, оның құрамына осы өңірді ежелден мекөндепі келе жатқан көшпелі және жартылай кешпелі рулар мен тайпалар енеді. Махмүд Қашғари оғыз елінің 22 тайпаға бөлінгенін және ер тайпаның ез белгісі мен туы болғанын айтады.

Қыпшақ хандығы. XI ғ. басында кимек қағанаты қүлаған соң сол еңірде билік қыпшақ хандарының қолына көшеді. Кэіпшақтар этнос ретінде VIII ғ. Орталық және Шығыс Қазақстанда қалыптасқан. Қолдарына билік тигеннен кейін қыпшақ хандары Сырдария, Арал және Каспий өнірінен оғыздарды ығыстырып шығарады. XI ғ. ортасына қарай қыпшақтарға, Жетісудан езге, бүкіл Қазақстан елкесі қарайды. Енді бүл өңір Дешті-Қыпшақ деп атала бастайды.

XI XI ғ. ортасында қыпшақтар батысқа қарай жылжып Еділден өтіп Днепрге дейін жетіп, шығыста Алтай мен Ертістен батыста Еділ мен Оңтүстік Оралға дейін, оңтүстікте Балқаш көлінен солтүстікте Оңтүстік-Батыс Сібірдің орманды алқаптарына дейінгі жерді алып жатты. ХІ-ХІІ ғасырларда қыпшақ тайпалары Орталық Азия мен Шығыс Еуропадағы саны жағынан, жерінің көлемі жағынан ең үлкен тайпа болды. Қыпшақ қауымдастығы өз құрамына түркі тілдес кимек, куман, ежелгі башқыр, оғыз тайпаларымен бірге, иран тілді этникалық қауымның түрікгендірілген топтарын да қабылдайды.

XII XIIғ. аяғы XIII ғ. басында қыпшақ хандығы күйзеліске үшырап ыдырай бастайды. Оның негізгі себептері бір жағынан Хорезммен күрес, екінші жағынан орыс князьдарымен күрес болды.

Батыс Түрік қағанаты қүлағаннан кейін, VIII ғ. екінші жартысы мен IX ғ. басында кимек тайпалары үш бағытта: солтүстік батыстағы Оңтүстік Оралға, оңтүстік батыстағы Сырдария алқабы мен Оңтүстік Қазақстанға және оңтүстік бағыттағы Солтүстік Шығыс Жетісу жеріне өтіп, оғыздармен керші болады.

340 ж. Ұйғыр қағанаты қүлағаннан кейін оның құрамындағы біраз тайпалар кимек бірлестігіне қосылады. Осы түста кимек бірлестігінің құрамында: еймүр, имек, қыпшақ, татар, баяндур, ланиказ, ажлар атты жеті тайпа болды. Кимек тайпасының басшысы жабғу атағын иемденді.

IX ғ. бас кезінде кимектер Сырдарияға қарай қозғалып, қарлүқтармен одақтасып, оғыздарға Сырдария мен Арал өнірінен қанғар-печенег тайпаларын қуып шығуға көмекгесіп, ездеріне Алтайдан Ертіске дейінгі, батыста оңтүстік Орал таулары мен Еділ (Волга) өзеніне дейінгі өңірді қаратады. Енді кимек одағының құрамындағы тайпалар 12 жетеді. IX ғ. аяғы мен X ғ. бас кезінде Кимак мемлекетінің шекарасы тұрақтанып, олардың ханы қаған атын алады. Қағанның билігі шексіз болды. Ол ез қарамағындағы жерлерге билеушілерді тағайындады. Қаған мен билеушілердің билігі атадан балаға мүра болып қалып отырды.

X X ғасырдың бас кезінде Кимак қағанаты ішкі тартыстардың күшеюіне және Орталық Азиядан көшпелі тайпалардың қоныс аударуына байланысты ыдырады.