8. Пачатак рассялення славян на тэрыторыі Беларусі і славянізацыя балтаў

Славяне шырока рассяляліся на тэрыторыі нашага края ў раннім сярэднявеччы. У пачатку ранняга сярэднявечча, у прыватнасці ў 6 – 7 ст. н.э., кампактна, суцэльным масівам яны жылі толькі ў самых паўднёвых раёнах сучаснай тэрыторыі Беларусі, у басейне ракі Прыпяць, пераважна на поўдзень ад яе. Асноўным тыпам славянскіх пасяленняў былі селішчы (неўмацаваныя пасяленні). Звычайна яны размяшчаліся групамі ( па 3 – 4 у адной групе). Характэрны тып жытла славын – паўзямлянка.У адным з яе вуглоў, часцей за ўсё процілеглым ад уваходу, знаходзілася печ.

З 6 -7 стст. н.э. славяне пачынаюць пранікаць на поўнач - у балцкі арэал. Аб гэтым сведчаць славянскія культурныя элементы, якія знаходзяць у старажытнасцях тыпу Калочын – Банцараўшчына. У балцкім арэале ў гэты час з’яўляюцца паўзямлянкі з тыповым славянскім інтэр’ерам. Паўзямлянкі з печамі-каменкамі ў адным з вуглоў выяўлены ў археалагічных помніках Шчаткава ў ніжнім цячэнні р. Бярэзіна, Тайманава ў магілёўскім Падняпроўі, Дзядзілавічы, Гарадзішча, Рэвячкі на Міншчыне. У балтаў ачаг знаходзіўся ў цэнтры жытла.

Масавае рассяленне славын у балцкім арэале на тэрыторыі Беларусі адбываецца ў 8 – 9 стст. н.э. Вялікімі групамі яны пасяляюцца спачатку ў раёнах, размешчаных на поўначы ад р. Прыпяць. На гэтыя землі славяне прыйшлі з паўднёвага боку басейна р. Прыпяць. У 8 – 11 стст. н.э. славяне пасяляюцца ў Пасожжы. Гэтымі стагоддзямі датуюцца славянскія археалагічныя помнікі – круглыя курганы з пахаваннямі па абраду трупаспалення. У 9 ст. н.э. славяне рассяліліся і ў Падзвінні. К 9 -10 стст. н.э. славяне рассяляліся таксама ў Верхнім Панямонні.

Такім чынам, у 8 – 9 стст. н.э. адбыліся істотныя змены ў этнічным складзе і культуры насельніцтва на тэрыторыі Беларусі. Вялікія групы славян пасяліліся ва ўсіх яе рэгіёнах. Пачаліся цесныя кантакты славян з мясцовым балцкім насельніцьвам. Узаемадзеянне славян і балтаў істотна змяніла іх культуру. Балцкае насельніцьва было асімілявана. Ранейшая культура тыпу Калочын – Банцараўшчына ў 8 ст. знікла. У выніку славяна- балцкага сінтэзу к 9 – 10 стст. сфарміраваліся новыя славянскія этнічныя супольнасці, што неаднаразова ўпамінаюцца ў сярэдневяковых пісьмовых крыніцах, - дрыгавічы, крывічы і радзімічы. Яны займалі ў гэты час асноўную частку тэрыторыі Беларусі.

Дрыгавічы першапачаткова займалі значную частку Папрыпяцця. Паўднёвая мяжа дрыгавічоў праходзіла за Прыпяццю на поўдзень ад яе. Ад суседніх драўлян дрыгавічоў аддзялялі балоцістыя мясцовасці. Потым дрыгавічы прасунуліся на поўнач, апынуліся ў вярхоўях Нёмана. Мова дрыгавічоў была славянскай. Славянскімі па паходжанні былі і такія элементы іх культуры, як буйныя металічныя пацеркі, пакрытыя зерню, пярсцёнкападобныя скроневыя кольцы. Славянскімі былі сярпы, нажы, кераміка. Да элементаў балцкага паходжання ў культуры дрыгавічоў адносіліся спіральныя пярсцёнкі, змяінагаловыя бранзалеты, зоркападобныя спражкі. Аб змешаным славяна-балцкім паходжанні дрыгавічоў, верагодна, сведчыць і сама назва гэтай супольнасці. Корань гэтай назвы, магчыма, балцкі. У літоўскай мове шмат слоў з такім коранем (drёgnas – сыры, вільготны). На думку вядомага лінгвіста Ю. Хабургаева назва балцкай супольнасці ў парэччы Прыпяці мела форму dreguva. Пасля змешвання славян з балтамі і асіміляцыі балтаў у назве новай супольнасці, якая сфарміравалася, захавалася ранейшая аснова, да якой было дададзена славянскае “-ічы”. Так узнікла назва дрыгавічы.

Такога ж славяна-балцкага паходжання былі і радзімічы, якія сфарміраваліся ў Пасожжыі займалі гэтую тэрыторыю і ў пазнейшы час. Мова радзімічаў была славянскай. Славянскімі папаходжанні ў культуры радзімічаў былі таксама сяміпрамянёвыя кольцы, бразготкі, кераміка. Разам з тым у культуры радзімічаў былі і элементы балцкага паходжання. Да іх адносіліся бранзалеты са змяінымі галовамі на канцах, бронзавыя спіралькі, касцяныя прывескі ў выглядзе качак, зоркападобныя спражкі. Назва “радзімічы” верагодна, таксама змешанага славяна-балцкага паходжання. Самымі блізкімі да гэтай назвы з’яўляюцца балцкія (літіоўскія) словы radimas (знаходжанне), radimviete (месцазнаходжанне). У славянскай і балцкай назвах аснова (радзім) агульная, адрозніваюцца толькі канчаткі. Назва ўсходнеславянскай супольнасці заканчваецца на славянскае “-ічы”.

Змешанага славяна-балцкага паходжання была і самая вялікая ўсходнеславянская супольнасць таго часу – крывічы, што сфарміраваліся на тэрыторыі, размешчанай на поўначы ад дрыгавічоў і радзімічаў. Крывічы рассяляліся вельмі шырока. Паўночная мяжа крывічоў дасягнула вярхоў Волгі. Арэал іх рассялення, апрача Падзвіння, уключаў таксама і верхняе Падняпроў’е. Мова крывічоў была славянскай. Славянскімі па паходжанні элементамі культуры крывічоў з’яўляліся бранзалетападобныя скроневыя кольцы з завязанымі канцамі, крывіцкія бранзалеты, кераміка. Адначасова ў культуры крывічоў ёсць і элементы балцкага паходжання. Змешанага славяна-балцкага паходжання і сама назва гэтай супольнасці.

У выніку славяна-балцкага ўзаемадзеяння ўзніклі новыя этнічныя супольнасці, якія ўпамінаюцца ў сярэдневяковых крыніцах. Да ліку такіх супольнасцей на тэрыторыі сучаснай Беларусі адносіліся крывічы, дрыгавічы, радзімічы. У іх асяроддзі не было сацыяльнай роўнасці, з’явілася палітычнае кіраванне і свае князі. Крывічы, дрыгавічы і радзімічы ўяўлялі сабой не плямёны ці саюзы плямён, як сцвярджалася ў літаратуры раней, а протанароднасці (народнасці, якія пачыналі фарміравацца). Іх дзяржаўныя ўтварэнні называюць протадзяржавамі (дзяржавы, якія пачыналі стварацца).

(((((((( Рассяленне славян на тэрыторыи Беларуси. Дрыгавичы, радзимичы, крывичы. Паходжанне беларусау.

Асіміляцыя балтаў адбылася хуткімі тэмпамі – культурная і гаспадарчая перавага славян садзейнічалі гэтаму працэсу. Але і балты таксама паўдзельнічалі ў стварэнні новага народа – славяне пераймалі геаграфічныя назвы ад мясцовага насельніцтва, некаторыя рэлігійныя адметнасці і прадметы матэрыяльнай культуры. У выніку такой асіміляцыі да IX ст. на тэрыторыі Ўсходняй Еўропы ўтварылася 15 этнічных славянскіх аб’яднанняў (протанароднасцяў ці протадзяржаў) – згодна з летапісамі – “княжэнняў”. З іх на Беларусі – 3 аб’яднанні: дрыгавічы, радзімічы і крывічы (дакладней – крывічы-палачане).

Крывічы – мелі этнавызначальную прыкмету – драцяныя скроневыя (вісочныя) кольцы дыяметрам 5-11 см з завязанымі канцамі. Крывічы рассяляліся на поўначы Беларусі. Этнавызначальная прыкмета дрыгавічоў – спіральныя скроневыя кольцы. Дрыгавічы насялялі паўднёвыя і цэнтральныя раёны сучаснай Беларусі. Радзімічы насялялі паўднёва-усходнія раёны сучаснай Беларусі і іх этнавызначальная прыкмета – сяміпромневыя скроневыя кольцы.

З развіццём гістарычнай навукі (беларускай і суседніх дзяржаў) былі распрацаваны канцэпцыі паходжання беларусаў.

Старажытнаруская канцэпцыя распрацавана на прыканцы XIX – пачатку XX cтст. рускімі і беларускімі гісторыкамі А.А.Шахматавым, М.У.Токаравым, Я.І.Карнейчыкам. Яна з’яўлялася пануючай у савецкай гістарыяграфіі, атрымала падтрымку Сталіна. Асноўным палажэннем гэтай канцэпцыі было існавала так званай старажытнарускай народнасці ў межах адзінай старажытнарускай дзяржавы – Кіеўскай Русі. Менавіта са старажытнарускай народнасці растуць карані трох усходнеславянскіх народаў – рускіх, украінцаў і беларусаў. Недахопы гэтай тэорыі: не даказана існаванне гэтай адзінай старажытнарускай народнасці, больш таго, паміж існаваннем Кіеўскай Русі і станаўленнем рускіх, украінцаў і беларусаў як народнасцяў пралягае некалькі стагоддзяў. Існуе таксама дзве выключаючыя адна адну тэорыі паходжання беларусаў – вялікаруская і вялікапольская, складзеныя на хвалі супрацьстаяння польскай і рускай нацыянальнай ідэй у барацьбе за беларускія землі (канец XIX – пачатак XX стст.). Аўтары гэтых канцэпцый – славянафілы А.Сразнеўскі, А.Сабалеўскі і інш. і палякі Я.Галембоўскі, А.Рыпінскі. Пастулаты гэтых тэорый вельмі падобныя. Адны сцвярджалі, што беларусы – гэта рускія, а беларуская мова – гэта дыялект мовы рускай, але “пашкоджанай” польскім уплывам, другія –наадварот.

Аўтары крывічскай тэорыі – В.Пагодзін, В.Ластоўскі, М.Кастамараў – сцвярджалі, што продкі сучасных беларусаў – гэта крывічы-палачане. Аднак аўтары праігнаравалі ўдзел у станаўленні беларускага этнасу дрыгавічоў і радзімічаў. Гэтую акалічнасць улічылі аўтары крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкай тэорыі (Я.Карскі, В.Пічэта, М.Доўнар-Запольскі, М.Грынблат). Аднак і тут ёсць недакладнасці: беларуская народнасць склалася значна пазней, чым узніклі этнічныя суполкі крывічоў, радзімічаў і дрыгавічоў. Да таго ж, аўтары не ўлічылі ўплыву суседзяў-балтаў у фармаванні беларусаў.))))))))

Матэрыяльная і духоўная культура першабытнага грамадства

Каменны век. Позні палеаліт (35-8 тыс. гг. да н. э.)

Чалавек навучыўся здабываць і падтрымліваць агонь, будаваць прымітыўнае жыллё, авалодаў спосабамі палявання на буйных жывёл. З крамянёвых адшчэпаў вырабляліся прылады працы 20 тыпаў - рубіла, востраканечнікі, нажы, скрабкі; касцяныя іглы і г.д. Праабшчыны неандэртальцаў ужо клапаціліся аб суродзічах, хавалі памёршых, ажыццяўлялі калектыўныя работы. У познім палеаліце ўзнікла мастацтва. На сценах пячор, дзе жылі краманьёнцы, захаваліся малюнкі жывёл – аб’ектаў палявання. З іклаў маманта выразаліся статуэткі жанчын, выявы жывёл, птушак і рыб.У побыце былі касцяныя праколкі, іголкі, кінжалы, рагавыя жэзлы і інш. Асабліва прыгожыя вырабы знойдзены беларускімі археолагамі пры раскопках ў Юдзінаве і Елісеевічах.

Мезаліт (сярэдні каменны век, 8-5 тыс. гг. да н.э.). Напярэдадні мезаліта была вынайдзена магутная паляўнічая зброя – лук са стрэламі, якая шырока распаўсюдзілася сярод лясных плямён. Наканечнікі стрэл розных тыпаў рабіліся з крамянёвых пласцін. Пры дапамозе лука можна было забіваць жывёл на адлегласці да 100 м. Ва ўмовах лясной мясцовасці чалавеку даводзілася вырабляць у вялікай колькасці рубячыя прылады працы – сякеры, цяслы, долаты з крэмню, якія насаджваліся на рукаядкі. З’яўляюцца маленькія крамянёвыя пласцінкі (мікраліты) памерам 1-2 см, якія маюць выгляд ножыкаў, трохвугольнікаў, трапецый. Яны выкарыстоўваліся як устаўкі пры вырабе складаных прылад працы. Дзякуючы ўдасканаленню прылад працы, чалавек мог індывідуальна паляваць на дробных жывёл і птушак. Панавала прысвойваючая гаспадарка – чалавек толькі прысвойвае гатовыя прадукты прыроды, нічога не вырабляючы сам. Асноўнымі заняткамі з’яўляюцца: паляванне, рыбалоўства, збіральніцтва.

Неаліт (новы каменны век, 5-3 тыс. гг. да н.э.). Распаўсюджваюцца шліхтаваныя прылады працы, керамічная вытворчасць, архаічнае земляробства і жывёлагадоўля. Чалавек навучыўся вырабляць і абпальваць гліняны посуд. Гліняны посуд звычайна нізкі, шырокагорлы, з высокай канічнай прыдоннай часткай. Вострадонныя гаршкі трэба было ставіць у ямкі або паміж камянямі вогнішча. У познім неаліце паявіліся пасудзіны з плоскім донцам, вырабляліся невялікія кубкі, арнаментаваныя грузікі. Арнаментацыя посуду была вельмі багатая, ускладнена-геаметрычная, трохзанальная. Асаблівую прыгажосць надаюць авальныя лапчастыя наколы. На сценцы аднаго гаршка з паселішча Ліцвін змешчаны міфічны эпізод: мужчына-воін, які танцуе перад качкай. На посудзе з Кіеўшчыны захаваліся адбіткі зерня ячменя. Чалавек ўдасканаліў спосабы рыбнай лоўлі і палявання, а потм паступова пачынае пераходзіць да вытворчай гаспадаркі - гаспадарка, якая забяспечвала патрэбы жыхароў дзякуючы такім заняткам, як земляробства і жывелагадоўля. Амаль тысячагоддзе спатрэбілася для таго, каб развітая прысвойваючая гаспадарка, заснаваная на паляванні, збіральніцтве, рыбная лоўлі, і керамічная вытворчасць распаўсюдзіліся сярод усяго насельніцтва Беларусі. Яшчэ больш часу пайшло на авалоданне прымітыўным земляробствам і жывёлагадоўляй. Гэты велічэзны ў гісторыі чалавецтва гаспадарчы пераварот атрымаў назву неалітычнай рэвалюцыі.

Бронзавы век ( 2-1тысячагоддзе да н.э.). Разам з каменнымі пачаліся выкарыстоўвацца медныя і бронзавыя прылады працы. На тэрыторыю Беларусі медзь і бронза паступалі з Каўказа і Прыкарпацця праз абмен паміж плямёнамі.На тэрыторыі Беларусі пераважна ў магільніках знойдзена каля 80 бронзавых, некалькі медных рэчаў. Пачынаецца паўсюднае распаўсюджанне жывёлагадоўлі і першабытнага земляробства, прычым удзельная вага жывёлагадоўлі была больш значная. Насельніцтва разводзіла буйную і дробную рагатую жывёлу, коней, свіней. Невялікія ўчасткі зямлі апрацоўваліся каменнымі і рогавымі матыкамі. Жалі крамянёвымі сярпамі, зерне расціралі з дапамогай ручных зерняцёрак. Больш разнастайным па вызначэнню стаў гліняны посуд. Змянілася форма пасудзін. Іх дно было акруглым, затым сплошчаным і, нарэшце, зусім плоскім, што тлумачыцца з’яўленнем ачага з роўным подам і стала. Разам з тым узнікла маёмасная няроўнасць, вылучалася рода-племянная знаць.

Жалезны век (1 тысячагоддзе да н.э. – 5 ст. н.э.). Пачынаюць рабіць вырабы з жалезадля гаспадаркі, побыту і ваеннай справы. Здабываць жалеза на тэрыторыі Беларусі пачалі ў 700-600-я гады да нашай эры, а ў паўночнай яе частцына тры-чатыры стагоддзі пазней. Месцы здабычы жалезных руд размяшчаліся часта на берагах рэчак. Старажытныя майстры-металургі не маглі атрымаць такой высокай тэмпературы, пры якой плавіцца жалеза. Аднак яны вынайшлі больш просты спосаб здабываць яго з балотных руд. Балотную руду “варылі” ў пячах-домніцах. Такая печ рабілася з гліны і мелу ў папярэчніку 0,5 м. Ля самага дна знаходзіліся адтуліны, куды ўстаўляліся гліняныя трубкі – соплы. У прымітыўную домніцу засыпалі пластамі драўляны вугаль і раздробленую балотную руду. Вугаль падпальвалі і праз соплы ўздымалі халоднае “сырое” паветра. Пагэтаму працэс, які адбываўся ў печы, даследчыкі называюць сырадутным. Тэмпература падымалася да 1200 градусаў. Руда страчвала кісларод і пераўтваралася ў жалеза. Часцінкі яго апускаліся на дно печы, спякаліся і ўтваралі порыстую жалезную масу – крыцу. Калі печ астывала, крыцу даставалі, а потым у кузні награвалі ў горане і плюшчылі цяжкімі молатамі, каб выціснуць рэшткі шлака. Так атрымлівалася якаснае “крынічнае” жалеза.

Многія каменныя і бронзавыя прылады працы былі заменены жалезнымі. З дапамогай жалезнай сякеры можна было ачышчаць ад лесу значныя дзялянкі, якія былі неабходныдля падсечнай (ляднай) сістэмы земляробства, характэрнай для ранняга жалезнага веку. Ссечаныя дрэвы спальвалі і попелам угнойвалі глебу. У яе высявалі зерне і баранавалі “сукаваткай”, якую рабілі з верхавіны дрэва.Вырошчвалі проса, пшаніцу, бабы. Калі ўраджай рэзка зніжаўся, дзялянку пакідалі і пераходзілі на іншую, загадзя падрыхтаваную. Кінутае поле зарастала хмызняком і травой, станавілася “лядай”. Ляднае земляробства паступова ператваралася ў галоўны занятак старажытных плямён. Развіццё земляробства павысіла гаспадарчае значэнне жывёлагадоўлі (гадавалі рабочую жывёлу).

Жалеза з’яўлялася асноўным матэрыялам, з якога выраблялі зброю – наканечнікі стрэл, баявыя сякеры, нажы і інш. З дапамогай жалезных сякер і цяслаў уводзілі больш трывалыя, чым раней, жылыя і гаспадарчыя пабудовы. Жалезныя прылады працы забяспечалі далейшае развіццё іншых галін хатняга рамяства – апрацоўку дрэва, косці і рога жывёл. Значнага развіцця дасягнула апрацоўка бронзы і іншых каляровых металаў, з якіх звычайна выраблялі ўпрыгожанні. Ва ўсіх плямёнах пастаяннымі заняткамі сталі прадзенне і ткацтва, шыццё адзення, пляценне ды выраб глінянага посуду ручным спосабам (без прымянення ганчарнага круга). Разлажэнне першаабшчынных адносін, сутычкі паміж родамі і плямёнамі знайшлі адлюстраванне ў характары ўмацаваных пасёлкаў, рэшткі якіх называюцца гарадзішчамі.

Ответ на 4. Начало расселения славян. Восточнославянское объединение

Славяне выделились из индоевропейской этнической группы в самостоятельную примерно к середине I тысячелетия до н.э. Массовые миграции людей в эпоху Великого переселения народов ( III-VII ст. н.э.) влияли и на подвижность славян. В V-VI веках н.э. они появились на Балканах, откуда начали двигаться в сторону богатых римских провинций и на восток.

На територию Беларуси первые славяне пришли с юга примерно в VI-VII в., когда возраст балтских древностей тут достигал уже двух тысячелетий. Хронологичеки это совпало с началом распада общеславянского языка.

Двигаясь по реках славяне селились рядом с балтами. Они превосходили их по уровню социальной организации, имели более развитое хозяйство. Неизвестно, насколько мирным было сосуществование двух этнасов на територии Беларуси. На некоторых балтских городищах VII-VIII ст. зафиксированы следы пожаров, что может свидетельствовать про военные конфликты.

Пересчитывая восточнославянские племена, Географ Боварский в IX и Константин Порфирародный в X ст., а также "Повесть прошедших лет", созданная вначале XII ст., называют: вятичей, дриговичей, древлян, кривичей, полочан, полян, родимичей, северян, словенов, тиверцов, уличей, бужанов и дулебов, которых еще звали валынянами. Територию Беларуси занимали кривичи, дриговичи и родимичи.

Примерно с X века кривичи и дриговичи начали колонизацию Понемонии, заселеной племенами ятвягов по левую и литвы по правую сторону Немана. Туда же направились вoлыняне и древляне. Однако асимиляция балтов тут происходила очень медленно, потому Понемония еще веками оставалась смешенной балто-славянской зоной.

Кривичи, дриговичи и родимичи были не родоплеменными, а территориально-политическими образованиями. Колонизация земель, ранее обжитых иным населением, требовала от их мощной военной организации, возведения своих опорных пунктов - городов, которые выполняли функцию и административных центров, и форпостов освоения новой территории.

О том, как и когда расселились славяне на территории Беларуси, письменных источников почти не сохранилось. Поэтому до настоящего времени не стихают научные споры, имеют место различные точки зрения, гипотезы по всем этим вопросам. Основные данные, если не считать кратких сведений о расселении славян в «Повести временных лет», ученые черпают из археологических источников.

Археологи выделяют разные культуры и идентифицируют их с теми или иными этническими группами. Они отмечают, что на юге Беларуси сохранились памятники пражской культуры (культура раннеславянских племен, которые в V - VII вв. н.э. населяли территорию от Днепра и оз. Ильмень на восток и до р. Эльбы и Дуная на запад и юг). Или, точнее, его локального варианта - культуры типа Корчак (под ней понимается археологическая культура племен, которые в VI - VII вв. н.э. жили на территории северо-западной Украины и южной Беларуси). Считается бесспорным, что эти памятники принадлежат славянам. На основную территорию Беларуси и соседних регионов в V - VIII в.в. селились другие племена, которые оставляли после себя памятники так называемой банцеровской культуры. Свое название она получила от городища Банцеровщина на левом берегу Свислочи. Что касается принадлежности банцеровской культуры, то между учеными нет единого мнения. Одни считают ее балтской, другие - славянской. Происходит это от того, что при раскопках в материальной культуре обнаруживаются признаки культуры и славянской, и балтской.

Сторонником первой гипотезы является российский археолог В.Седов. Он создал теорию субстратного происхождения белорусов. Под балтским субстратом (от латинского термина - основа, подкладка) понимается этнокультурное население балтского этноса, оказавшее влияние на формирование белорусской народности. Сторонники этой теории утверждают, что в результате славянизации балтского населения, смешения с ним славянского, произошло отделение части восточно -славянской народности, что привело к становлению белорусского языка и народности.

Другие исследователи утверждают, что расселившись на территориях, которые ранее занимали балтские племена, славяне частично оттеснили их, частично уничтожили. И только небольшие островки балтов, которые вероятно подчинились славянам, сохранились в Подвиньи, Верхнем Поднепровье. Но за балтами остались правобережье среднего Понеманья и некоторые части территории между Неманом и Припятью.

Нет четкого общепризнанного мнения у исследователей и по вопросам формирования племенных союзов, которые составляли основу белорусского, русского и украинского этносов. Одни предполагают, что в результате интенсивного освоения славянами территории Беларуси, где ранее жили балты, в VIII - IX вв. сложились этнически близкие между собой племенные союзы: кривичи, дреговичи, радимичи, частично волыняне. На их основе образовался старобелорусский этнос. В его формировании приняли участие ятвяги и некоторые другие балтские племена.

Предки восточных славян, которые расселились в припятском Полесье, ассимилировали балтские племена. В результате на территории, которую занимали приднепровские балты, возникли восточнославянские племена дреговичи, кривичи, радимичи - предки современных белорусов. На территории, где раньше жили иранские племена, расселились поляне, древляне, северяне, волыняне - предки современных украинцев. Ассимиляция финоугорских племен привела к возникновению новгородских славян, вятичей, частично верхневолжских кривичей - предков современных русских.

Сторонники другой точки зрения представляют себе эту картину несколько иначе. Во-первых, они считают, что сторонники вышеизложенной гипотезы преувеличивают роль балтов в этногенезе белорусов. Другое дело, отмечают они, Среднее Понеманье, где балты составляли значительную часть населения еще на начало II тысячелетия. В славянизации этих земель значительная роль принадлежит волынянам, дреговичам, в меньшей степени - древлянам и кривичам. Они признают, что основу старобелорусского этноса составляли кривичи, дреговичи, радимичи, в меньшей степени - волыняне, большинство которых участвовало в этногенезе украинцев. Доказывают, что как часть волынян приняла участие в формировании белорусов, так и часть дреговичей - в этногенезе украинцев. Радимичи в равной степени участвовали в формировании белорусов и одной из групп русского этноса. Кривичи сыграли большую роль не только в формировании белорусов, но и в становлении северо-западной части русского этноса.

Главным занятием населения белорусских земель было земледелие. Восточные славяне принесли более прогрессивную форму земледелия - пахотную, но продолжали использовать и подсечное земледелие. Сеяли рожь, пшеницу, просо, ячмень, лен. Важную роль играло животноводство. Семьи, объединенные общностью хозяйственной жизни, образовали сельскую (соседскую) или территориальную общину. Обрабатываемая земля, леса и водоемы были собственностью всей общины. Семья пользовалась отдельным участком общинной земли - наделом.

В IX - XII вв. у восточных славян складывается феодальный уклад. В начале основная часть населения была свободными общинниками, которых называли «люди». Их социальное положение постепенно менялось: часть попадала в зависимое положение, часть оставалась относительно свободной. Зависимых людей называли «челядью». В составе челяди были категории населения, лишенные личной свободы - холопы.

О становлении классового общества свидетельствует не только зависимое положение отдельной категории населения, но и наличие дружины. Дружинники (или бояре) получали от князя право собирать дань с определенной территории. Сбор дани со свободного населения той территории, которой «владел» князь, называлось полюдьем. Постепенно дань становится феодальной рентой. В это время образуются города. Одни выросли из укрепленного сельского городища как Полоцк, другие как княжеские замки - Менск, Гродно, Заславль. Третьи возникали на торговых путях. Город состоял из частей: детинца, укрепленного валами, рвами, стенами; посада - место, где селились ремесленники и торговцы; и торга - места продажи и купли товаров.

Славяне исповедовали языческую религию. Они верили в бога солнца, огня, Перуна и др. Умерших хоронили в ямах, насыпая над ними курганы. Верили в загробную жизнь. Украшения носили из кости, меди, керамики.

6вопр

Религия древних славян

Верования древних славян (славянское язычество) – комплекс воззрений, верований и культов древних славянских племен, мощный религиозно-культурный пласт, по времени существования предшествующий христианскому.

Язычество – христианский теологический термин для общего обозначения всех верований, кроме христианства, ислама и иудаизма. Язычество – очень широкое понятие, охватывающее как примитивные религиозные представления древних народов (аниматизм, анимизм, культ предков, магию, тотемизм и др.), так и развитые политеистические системы культурных народов древнего мира: египтян, шумеров, греков, римлян, кельтов, скандинавов, славян и т.д. Поскольку религия славян сочетала в себе как архаичные элементы примитивных верований, так и представления о множестве богов, то использование данного термина по отношению к ней адекватно.

Первые упоминания о славянах (под именем «венедов») античными авторами датируются I-II вв. н.э., но на тот момент эти племена уже имеют достаточно развитую систему религиозных представлений, а также активно контактируют с другими этносами, частично перенимая их традиции.

Религия славян прошла долгий путь изменений от первобытных анимистических представлений до сложной и разветвленной системы политеистических верований.

Анимизм – одно из центральных и самых древних по времени возникновения славянских религиозных воззрений. Изначально он возникает как представление о существовании у человека его бестелесного двойника: духа, тени. Из этих представлений постепенно вырастает вера в существование души. Более того, одухотворенными оказываются не только люди. Все явления природы в воображении язычника имеют свои души.

Также у славян имели довольно широкое распространение тотемистические верования. Характерные тотемные звери славян – лось, медведь и кабан. С течением времени восхваление животных-предков приняло форму почитания священного животного того или иного божества. Так, священным животным Перуна считался кабан, а Велеса – медведь.

У славян так же были широко распространены растительные тотемы. Наиболее часто ими становились дубы, березы, вербы. Деревья широко почитались в языческие времена не только как предки, но и как священные предметы. Подтверждением этого может служить почитание священных рощ или же отдельно стоящих деревьев, у которых проводились определенные ритуалы.

Представления о душе порождают веру в души мертвых, своеобразный потусторонний мир, что, в свою очередь, приводит к появлению культа предков. Возникновение этих верований ученые связывают со становлением развитого общинно-родового строя у славян и выделением отдельного класса старейшин. Наиболее уважаемый старший родич почитался в семье и после своей физической смерти, в роли духа-покровителя. У некоторых племен даже было принято хоронить уважаемых родичей прямо в избе, под порогом или же в красном углу. Считалось, что таким образом предок-защитник убережет своих домашних от влияния злых сил.

Распространенный у славян культ предков со временем эволюционировал в полидемонизм. Демоны – это по сути своей те же духи, которые ранее воспринимались как двойники, «тени» вещей и живых существ. В процессе развития представлений, духи «отделяются» от своих прежних носителей и становятся самостоятельными сверхъестественными существами, имеющими антропоморфный образ.

С течением времени духи начинают различаться, у каждого духа появляется своя собственная «сфера влияния»; выделяются разные виды духов. Каждый их них становится «хозяином места», практически всесильным на своей территории. Различаются они по отношению к человеку, соответственно на «злых» и «добрых». Можно выделить также отдельную разновидность демонов, которые нейтральны по отношению к человеку. Это – домовые, а также другие виды духов, наиболее близких к людскому жилью: овинники, банники и т.д. Скорее всего, эти демоны – результат эволюции представлений о предках-хранителях.

Демоны, несмотря на всю свою сверхчеловеческую силу, это еще не боги. Демоны не творят. Они лишь являются хранителями определенной области. Боги же являются творцами. Невозможно назвать конкретный исторический момент, когда на смену полидемонизму приходят верования в богов, можно лишь предположить, что этот процесс был связан с распадом общинно-родового строя и становлением феодального государства-княжества. Религиозная традиция чутко отразила социально-культурные перемены, происходившие в древнеславянском обществе. В соответствии с тем, как разобщенные племена объединяются в племенные союзы, разобщенный многочисленный пантеон постепенно приобретает более четкие контуры. Выделяется определенная иерархия божеств, а верховный бог правящего племени признается главным над всеми другими. Но этот процесс так и не был завершен. Последняя попытка создать общий славянский пантеон была предпринята князем Владимиром Святославовичем сразу после его воцарения на киевском престоле в 980 г. В пантеон князя Владимира, так же называемый киевским, вошли шесть божеств. В основном это были южнославянские божества, причем их подбор не столько отражал действительные верования киевлян, сколько служил политическим целям. Во главе пантеона был поставлен бог Перун, покровитель князей и воинской дружины. Другие божества – Даждьбог, Стрибог, Хорс, Симаргл и единственное женское божество пантеона – Макошь. В то же время, один из наиболее уважаемых в народе богов – Велес, покровитель торговли, богатства и скота, не был включен в официальный княжеский пантеон, а его идол был расположен на Подоле, у подножия Старокиевской горы.

Однако данная религиозная реформа не принесла особых плодов и было принято решение заменить существующую веру новой, византийской. В 988 г. официальной религией Руси стало христианство. Наступил закат языческой эпохи.

Боги древних славян

Славяне не имели единого политеистического пантеона божеств. У каждого племени верования в богов носили значительные различия: складывался свой пантеон, одни и те же боги получали различные названия, не было единого для всех племен верховного бога. Хотя есть ряд божеств, которых исследователи признают общеславянскими. Это такие боги как Сварог, Перун, Макошь, Лада, Велес.

Сварог – бог неба и огня, отец других богов. Б.А.Рыбаков считал, что Сварог некогда был верховным божеством славян, но позднее его культ отошел на второй план по сравнению с культом Даждьбога, бога солнечного света.

Перун – бог громовержец, покровитель воинов и княжеской власти. У западных славян также известен под именем Перкунаса. Культ Перуна как верховного божества пытался установить в Киеве князь Владимир Святославович.

Макошь – богиня плодородия, покровительница рожениц, богиня судьбы. Также упоминается как богиня воды. Олицетворение женского начала. Как богиню плодородия, Макошь часто изображают с рогом, который считается символом достатка и благосостояния.

Лада и ее дочь Леля – богини «рожаницы», связанные с древним культом плодородия. Лада – богиня красоты, любви, покровительница летнего урожая. Леля – богиня весны, хранительница молодых побегов и всходов. На традиционных русских вышивках Лада и Леля изображаются стоящими рядом с «матерью урожая» Макошью.

Велес – «бог скота», покровитель купечества, бог богатства. Также упоминается как бог мертвых. Считается антагонистом Перуна, по крайней мере, в киевском пантеоне. Велес почитался и как покровитель путешественников. Подробнее о богах славян в статье "Боги славян".

Идолы в религии древних славян

Идолы – каменные и деревянные изваяния, передающие образ божества и служащие непременным атрибутом религиозных обрядов Древней Руси. До наших дней идолов сохранилось крайне мало, но это связано не только с гонениями на язычество, но и с тем, что славянские идолы в большинстве своем были деревянными. Вероятно, это связано с древним культом деревьев.

Чаще всего идолов ставили на пригорках, на берегах рек, по рощам. Были также маленькие домашние идолы, которых зачастую прятали от чужих глаз. Скорее всего, идолов делали по одному образцу, но они отличались оформлением. Например, идол Перуна в Киеве, как рассказывает летопись, был хоть и деревянным, но с серебряной головой и золотыми усами. Иногда идолов одевали, иногда возле них клали оружие. Некоторые идолы держали в руках рога (например, идол Макоши, с рогом, как символом достатка в руках) или чаши.

Характерно, что для славян, как и любых других язычников, идол – не просто изображение, он – само божество. Потому повредить изваяние – все равно что нанести вред самому богу. Поэтому когда в 988 г. киевлян должны были крестить, то многие из них прятали домашних идолов в киевских пещерах, спасая их от уничтожения. Подробнее об идолах в статье "Славянские идолы".

Заключение

Религия древних славян – довольно развитая система языческих верований, исповедуемся славянскими племенами до принятия христианства. Специфика славянского язычества заключается в свободном сосуществовании как развитых политеистических, так и архаических аграрных культов, анимистических и полидемонических представлений, культа предков. Другая характерная черта религии древних славян – ее неоднородность, различие между культами у разных племен, почитание разных божеств, отличная культовая практика в разных местностях. Язычество славян – это не только система культов, но и мировоззрение, мировосприятие, отразившееся в дальнейшем развитии культур славянских народов.

7вопр