1.3. Первые государства – княжества на территории Беларуси

Восточнославянские союзы племен чувствовали родство между собой, они были близки по языку, культуре, обычаям, имели много общих внешних интересов. Все это создавало условия для политического обьединения восточных славян, что и произошло во второй половине IX в. Во главе этого обьединения стала династия Рюриковичей, а главным городом - Киев. Однако империя Рюриковичей не была централизованным государственным образованием. Она представляла собой политические обьединения феодалов вокруг великого князя с целью отпора постоянным набегам внешних врагов и сбора дани с собственного населения.

Территория современной Беларуси находилась на западной окраине Киевской Руси. Вначале здесь существовали Полоцкое и Туровское княжества. По мере развития феодальных отношений некоторые княжества делали попытки выйти из-под власти Киева. Одним из первых начал обособляться Полоцк. Полоцк впервые упоминается в источниках под 864г.

В последней четверти X в. шла упорная борьба за великокняжеский престол между сыновьями Киевского князя Святослава и Киевским князем Ярополком, Новгородским князем Владимиром. Каждый из них стремился иметь Полоцкое княжество своим союзником. С этой целью Владимир решил жениться на дочери Полоцкого князя Рогволода Рогнеде, но встретил с ее стороны решительный отказ. Тогда Владимир захватил Полоцк, убил Рогволода, силой взял себе в жены Рогнеду и стал Великим Киевским князем. В крупнейшие города в качестве своих наместников Владимир направил своих сыновей. Его сын от Рогнеды Изяслав получил Полоцк.

После смерти Изяслава в Полоцке княжили его сыновья и внуки. Наивысшего расцвета Полоцкое княжество достигло при князе Брячиславе (1001-1044гг.) и Всеславе (Чародее) (1044-1101 гг.). В это время расширились границы княжества. Оно занимало территорию теперешней Витебской области, северную часть Минской и несколько соседних районов. В вассальной зависимости от княжества были земли, которые простирались по нижнему течению Западной Двины, где находились города Кукенойс и Герцике. Полочане контролировали торговый путь «из варяг в греки», собирали дань с балтских племен.

Между Полоцком и Киевом велась борьба, которая продолжалась с перерывами более 100 лет. Полоцкие князья дважды занимали Новгород, вели борьбу за Псков и Смоленск. В 1067г. произошла битва на реке Немига, шла война с Владимиром Мономахом. В 1127г. сын Мономаха Великий князь Киевский Изяслав организовал большой поход коалиции южно-русских князей против Полоцка. Затем полоцкая земля распалась на удельные княжества: Полоцкое, Минское, Друцкое, Изяславское, Логойское и др.

Во второй половине XII в. в восточную Прибалтику стали проникать крестоносцы. Предки латышей и эстонцев к этому времени не имели своей государственности и были язычниками. Северная опасность со стороны немецких крестовых орденов была замаскирована миссионерской деятельностью. В 1186г. полоцкий князь Владимир разрешил немцу Мейнарду вести христианскую работу среди подчиненных Полоцку ливов. Крестоносцев интересовало не столько миссионерство, сколько завоевание новых земель в Прибалтике.

В 1201 г. при епископе Асберте (с разрешения полоцкого князя) была построена крепость Рига. В 1202 г. здесь был создан при помощи римского папы орден меченосцев, который в 1237 г. стал называться Ливонским. Появление немецких крестоносцев в Прибалтике стало угрожать полоцким князьям потерей этих земель. Поэтому летом 1203 г. дружина Полоцкого князя Владимира Всеславича осадила немецкие крепости Икскюль и Гольм. Но этот поход был неудачным. В 1208 г. крестоносцы захватили Кукенойс, в 1209 г. разграбили и сожгли Герцике.

Чтобы противостоять опасности, Полоцк и Витебск установили связь с Новгородской землей, что позволило им нанести поражение шведам на Неве в 1240 г., и 5 апреля 1242 г. разбить немецких крестоносцев на Чудском озере. В 1260 г. литовцы вместе с русскими и белорусскими войсками нанесли поражение крестоносцам на озере Дурбе. Таким образом, коалиции всех сил северной части Европы удалось отстоять свою независимость.

Туровское княжество образовалось на территории южной Беларуси в бассейне Припяти и ее притоков. Столица княжества – город Туров упоминается в летописи под 980 г. До конца X в. Туровское княжество развивалось как самостоятельное. Здесь руководила династия князей. С конца X в. в Турове княжит сын Великого князя Киевского Святополк, который вел борьбу за самостоятельность княжества. С 1054 г. по 1119 г. Туровским княжеством владели князь Изяслав (сын Ярослава Мудрого) и его сыновья. С 1113 г. княжество перешло к наследникам В. Мономаха. В 50-е годы XII ст. Туровским княжеством овладел Юрий Ярославович, который вернул княжество династии князя Изяслава. Особенностью общественно-политического строя Туровского княжества было наличие в городе и князя, и посадника, что было еще характерно только для Новгорода Великого.

В это время жители Беларуси оказали упорное сопротивление монголо-татарам, когда они, опустошая Русь, двинулись в 1240 – 1242 гг. на Запад. Фланговые отряды Батыя прошли через южную часть Беларуси, опустошили и разграбили Мозырь, Туров, Пинск, Брест. В середине и второй половине XIII в. монголо-татары еще не раз осуществляли набеги на белорусские и литовские земли, но завоевать и подчинить их им не удалось. В конце XII – начале XIV в. Туровская земля была целиком присоединена к Великому княжеству Литовскому.

11вопр

Полоцк

На мяжы VIII-ІX стст. вакол Полацка пачало складвацца аб'яднанне крывічоў, якое ў першай палове ІХ ст. сфарміравалася ў самастойную тэрытарыяльную, палітычную і эканамічную адзінку і на аснове якога аформілася раннедзяржаўнае Полацкае княжанне. Полацк упершыню прыгадваецца ў летапісах ужо ў 864 г. як адзін з важнейшых гарадоў Усходняй Еўропы. Сваім раннім узнікненнем і інтэнсіўным развіццём Полацкая зямля ў многім абавязана воднаму шляху "з варагаў у грэкі", які злучаў праз сістэму рэк Дняпра, Дзвіны, Ловаці і Волхава поўдзень кантынента з поўначчу, усход з захадам. Гэта важная магістраль, па якой у асноўным ішоў міжнародны гандаль і ажыццяўляліся паходы на Візантыю, стала воссю дзяржаваўтваральнага працэсу ва Усходняй Еўропе і статус Кіева, Полацка і Ноўгарада як важных еўрапейскіх палітычных цэнтраў. У X-XI стст. Полацкае княства з'яўлялася адным з буйнейшых і магутнейшых княстваў на тэрыторыі Усходняй Еўропы і сапернічала з Кіевам і Ноўгарадам у аб'яднанні зямель. Па сацыяльна-эканамічнаму і культурнаму ўзроўню яно не саступала развітым дзяржавам таго часу. У 862 г. ноўгарадскі князь Рурык вырашыў накіраваць намеснікаў у гарады, якія знаходзіліся ў сферы ўплыву Ноўгарада. Аднаго з іх ён паслаў у Полацк. У адказ на гэта кіеўскія князі Аскольд і Дзір, якія мелі ў Полацку свае інтарэсы, у 865 г. арганізавалі паход на Полацк і "много зла створиша" палачанам. Тым часам Паўночная Русь (Ноўгарад) і Паўднёвая Русь (Кіеў) аб'ядналіся. Пераемнік Рурыка Алег, які стаў у 882 г. вялікім кіеўскім князем, прызначыў крывічам як сваім падданым плаціць даніну на карысць Кіева, што, аднак, не прывяло да поўнай страты самастойнасці Полацкага княства. Крывічы ўдзельнічалі ў паходах кіеўскіх князёў 911 і 944 гг. на Візантыю. Але ў 40-70-я гады Х ст. Полацк выйшаў з-пад улады Кіева і аднавіў сваю палітычную самастойнасць. У другой палове 10ст. летапісы згадваюць першага полацкага князя Рагвалода, які прыйшоў з-за мора, "трымаў, валадарыў і княжыў Полацкую зямлю". Вызначэнне, якое далі летапісцы полацкаму князю, сведчыць аб завяршэнні першага этапа ва ўсталяванні полацкага гаспадарства: з'яўленне межаў, зацвярджэнне палітычнай сістэмы, упарадкаванне ўнутраных гаспадарчых адносін. Працэс утварэння першай полацкай дзяржавы Рагвалода супаў з усталяваннем многіх славянскіх еўрапейскіх гаспадарстваў: чэхаў і мараваў, харватаў і славенцаў, палякаў, а таксама першых дзяржаў у Скандынавіі - Даніі, Швецыі, Нарвегіі. На землях Усходняй Еўропы ўсталяваліся тры моцныя дзяржаўныя цэнтры. Сярод іх акрамя крывіцкага Полацка палянскі Кіеў і славянскі Ноўгарад. Апошні быў пад моцным уплывам скандынаваў. Каля 970 - 980 гг. да полацкай князёўны Рагнеды - дачкі Рагвалода - пасваталіся два браты: Уладзімір наўгародскі і Яраполк кіеўскі. Рагнеда абрала Яраполка. Абражаны адмоваю Уладзімір робіць напад на Полацк і прымусам бярэ Рагнеду ў жонкі. Пасля ён забівае падманам свайго брата і становіцца валадаром Кіева. На перыяд каля 20 гадоў утвараецца "імперыя Рурыкавічаў" з цэнтрам у Кіеве, якая часам атаясамліваецца з Кіеўскай Руссю. Але гэтае штучнае ўтварэнне не мела надзейных унутраных мацуючых ніцяў і трымалася на даніне, якую выплачвалі Кіеву астатнія землі. Пасля спробы забіць Уладзіміра полацкая княжна Рагнеда была выслана на Бацькаўшчыну, дзе для яе быў засн'аваны новы горад Ізяслаўль - у гонар сына Ізяслава (сучаснае Заслаўе). Ад Рагнеды Уладзімір меў чатырох сыноў - Ізяслава, Яраслава (Мудрага), Мсціслава (чарнігаўскі князь) і Усевалада (князь уладзіміра-валынскі) і дзвюх дачок - Прадславу (была замужам за чэшскім князем Баляславам III Рудым) і Прэміславу (была замужам за вугорскім прынцам Ласла Сара Лысым). У канцы жыцця Рагнеда пастрыглася ў манашкі пад імем Анастасіі. Памерла ў 1000 г.

Князь Ізяслаў памёр у 1001 г. Ён паклаў пачатак полацкай княжацкай дынастыі. Пераемнікам стаў князь Брачыслаў Ізяславіч (1001 - 1044). Пры ім пачала складвацца другая полацкая дзяржава, росквіт якой прыпаў на сярэдзіну - другую палову XI ст. У часы Брачыслава пашыраюцца межы Полацкай зямлі, у першую чаргу на захад і поўнач. Паўстаюць новыя гарады і сярод іх Брачыслаўль (названы так у гонар князя - сучасны Браслаў) і гарады па сярэднім рэчышчы Дзвіны - Кукейнас, Герсіка (зараз на тэрыторыі Латвіі). Палачане цалкам кантралююць гандлёвы шлях па Дзвіне аж да Варажскага (Балтыйскага) мора, збіраюць даніну з балтыйскіх плямён.

Разам з тым абвастраліся адносіны паміж Полацкам і Ноўгарадам. Гэта было выклікана, верагодна, барацьбой за прыярытэтнае права кантролю над скандынаўска-візантыйскім экспартам-імпартам па шляху "з варагаў у грэкі". Два буйнейшыя адгалінаванні гэтага шляху праходзілі праз Полацк і Ноўгарад. У першай палове XI ст. актыўнасць на гэтым шляху рэзка зменшылася, адпаведна і колькасць тавараў і дабрабыт дзяржаў-саперніц. Да таго ж узніклі тэрытарыяльныя спрэчкі на памежжы, спрэчкі за кантроль над Кіевам. Згодна з крыніцамі, да 1026 г. Брачыслаў полацкі і Яраслаў наўгародскі кіравалі Кіевам праз сваіх намеснікаў. Магчыма, Брачыслаў адзін час быў таксама і князем кіеўскім. Напружанасць адносін паміж суседзямі дапаўнялася традыцыямі звычаёвага права, па якім Ноўгарад быў кроўным ворагам Полацка пасля забойства Рагвалода і зняволення Рагнеды.

У 1021 г. Брачыслаў полацкі нападае на Ноўгарад і захоплівае яго. Тады ж паміж Брачыславам і Яраславам адбылася бітва на р.Судамір. У выніку была заключана мірная дамова паміж князьмі як паміж братамі і Полацкай зямлі вернуты гарады Віцебск і Усвяты. У 1026 г. Яраслаў стаў кіеўскім князем і мірная дамова была парушана. Пасля 1036 г. на тэрыторыі Усходняй Еўропы засталіся толькі два княжацкія радаводы: Яраславічы і Рагвалодавічы. Абодва па жаночай лініі вялі пачатак ад Рагнеды полацкай.

Пасля смерці Брачыслава на яго месца заступіў сын Усяслаў празваны Чарадзеем (каля 1029 - 1101), бо, па паданні, быў народжаны ад чарадзейства. Да 60-х гг. XI ст. уся дзейнасць полацкага князя была скіравана на ўладкаванне сваёй дзяржавы. Да Полацкай зямлі ў XI сг. належаць Віцебск, Заслаўе, Друцк, Браслаў, Менск, Орша, Лагойск, Лукомль і згаданыя вышэй Кукейнас і Герсіка. Растуць плошчы гарадоў, часам нават адбываецца іх перанос на новыя месцы. Уласна Полацк займае ў гэтьга часы больш за 20 га з насельніцтвам 10 - 15 тыс. чалавек. Тут хутка развіваюцца гандаль і рамяство.

Але з 1065 г. аднаўляецца зацятая барацьба з Ноўгарадам і Кіевам. Яна абумоўлена тым, што пасля смерці Яраслава Мудрага ў 1054 г. землі уласна Кіеўскай Русі былі падзелены паміж усімі яго сынамі (іх было сем), але з цягам часу ўлада апынулася ў руках траіх: Ізяслава, Святаслава і Усевалада. Гэтыя браты Яраславічы пачалі прыбіраць да рук землі малодшых князёў - траюрадных пляменнікаў, парушаючы тым самым запавет бацькі. Мелі яны намер захапіць і Полацкую зямлю. У такіх абставінах Полацк выступаў гарантам спадчыннага права і захавання справядлівасці.

У перыяд з 1065 па 1078 г. адбываюцца бітвы паміж Усяславам Чарадзеем і Яраславічамі за Пскоў, Ноўгарад, Менск, Смаленск. У 1067 г. полацкі князь трашгае ў палон і 14 месяцаў сядзіць у кіеўскай турме-порубе разам з двума сынамі. У выніку паўстання кіяўлян 15 верасня 1068 г. ён становіцца вялікім князем кіеўскім, але ў хуткім часе вяртаецца да сябе ў Полацк. Усведамляючы праўду за Усяславам, на яго баку выступаюць такія вядомыя дзеячы XI ст., як кіеўскі ігумен Антоні Пячэрскі і Нікан Летапісец. Апошні раз Усяслаў заступаецца за князёў-выгнаннікаў Барыса смаленскага, Расціслава наўгародскага і Алега чарнігаўскага ў 1078 г. Пасля гэтага аж да смерці ў 1101 г. ён знікае са старонак летапісаў.

Тым часам у канцы XI - пачатку XII ст. адбываюцца знакамітыя з'езды князёў у Любечы, Увецічах, каля Долабскага возера. На з'ездах вырашаецца пытанне аб падзеле зямель Кіеўскай Русі: "Хай кожны трымае вотчыну сваю". Полацкіх князёў на гэтых з'ездах не было.' Яшчэ пры жыцці Усяслаў размеркаваў асобныя княствы Полацкай зямлі паміж шасцю сынамі (Давыдам, Барысам, Глебам, Раманам, Расціславам, Святаславам (Юрыем)). Найбольш буйное княства - Полацкае - дасталася Барысу, Менскае - Глебу. Асабліва актыўную палітыку па ўмацаванні свайго княства праводзіў Глеб менскі. Гэта выклікала незадаволенасць Кіева, бо Менскае княства ў асноўным размяшчалася на этнічных дрыгавіцкіх землях. Частка ж гэтых зямель падпарадкоўвалася Кіеву. Войны Кіева і Менска скончыліся палонам Глеба і яго смерцю, відавочна, прымусовай, у Кіеве ў 1119 г.

Нягледзячы на раздробленасць Полацкай зямлі, якая часам прыводіла да спрэчак і крывавых боек паміж самімі полацка-менскімі князямі Усяславічамі, на Полацкую зямлю звонку паглядалі як на ранейшую цэласную дзяржаву. Роля і аўтарытэт полацкіх валадароў не давалі спакою паўднёва-рускім князям. У 1129 г. кіеўскі князь Мсціслаў, аб'яднаўшы вялікія сілы, напаў на палачан. У выніку ўвесь радавод - князі Расціслаў, Святаслаў, Васіль, Іван, Давыд, былі схоплены і разам з сем'ямі высланы ў Візантьпо. Там яны ў якасці военачальнікаў змагаліся на тэрыторыі Малой Азіі з сарацынамі. Жывымі засталіся Васіль ды Іван, якія ў 1138 - 1139 гт. вярнуліся на радзіму.

У пачатку XII ст. у грамадска-палітычным жыцці Полацкай зямлі пачалі адбывацца вялікія зрухі. Актывізавалася веча - агульны сход гараджан для вырашэння розна-баковых пытанняў. Веча выганяла і запрашала князёў, заключала мірныя дамовы і аб'яўляла войны, рэгулявала адносіны паміж рамеснікамі, заключала гандлёвыя дагаворы. Веча стала таксама і вышэйшай судовай інстанцыяй. Гэта было абумоўлена паглыбленнем і развіццём шматукладнай гаспадаркі ў грамадстве. Феадальны ўклад паступова перамагаў традыцыйную родаплемянную вытворчасць і рабаўладальніцкую эксшгуатацыю. Паступова на першы план выступалі баяры і дружыннікі, якія праз пачатковае права збіраць даніну з дазволу князя падпарадкоўвалі сабе свабодных вытворцаў. Даніна змяняецца феадальнай рэнтай, з'яўляюцца вотчыны і воласці, разбураецца патрыярхальны ўклад, у гарадах ствараюцца першыя цэхавыя арганізацыі па ўзоры "братчын". Паміж "старэйшымі" і "малодшымі" князямі ўсталёўваюцца васалітэтныя (падпарадкаваныя) адносіны. Узрастае актыўнасць царквы як буйнога землеўладальніка. Але гэты час быў менавіта пераходным да феадалізму, бо захоўваліся і вольныя сяляне-абшчыннікі, і вольныя рамеснікі, і рабы - "халопы", "смерды". Рамяство яшчэ не аддзялілася канчаткова ад сельскай гаспадаркі. Разам з тым інтарэсы новых класаў, якія нараджаліся, і старых княжацка-патрыярхальных інстытутаў усё часцей прыходзілі ў супярэчнасць.

туров

дрыгавіцкае княжанне пераўтвараецца ў феадальнае Тураўскае княства, якое ўжо з'яўлялася тэрытарыяльна-палітычнай адзінкай. Сталіца княства - горад Тураў - прыгадваецца пад 980 г., калі на Беларусі з'яўляюцца князі, магчыма, браты - Рагвалод і Тур. Ад апошняга, як паведамляе летапіс, "тураўцы празваліся". Першая звестка і падзеі 988 г., калі былі вызначаны межы Тураўскай зямлі, сведчаць аб тым, што Тураўшчына з самага пачатку развівалася як самастойная дзяржаўная адзінка з усімі адпавядаючымі гэтай пабудове інстытутамі. Галоўнай складанасцю ў фарміраванні гэтай дзяржавы было тое, што яна займала не ўсю этнічную тэрыторыю дрыгавічоў, а толькі землі левага берага Прыпяці з гарадамі Туравам, Слуцкам, пазней - Бярэсцем. На поўначы землі вакол Менска належалі Полацкай дзяржаве, на поўдні і ўсходзе - Брагінская вобласць - Кіеўскаму княству, Рэчыцкая - Чарнігаўскаму, на захадзе частка зямель была ва ўладанні ўладзіміра-валынскіх князёў. Разам з тым гістарычныя крыніцы дазваляюць меркаваць, што да канца X ст. у Тураве кіравала ўласная дынастыя князёў, чый радавод быў спынены падчас утварэння "імперыі Уладзіміра Святаславіча".

У 988 г. Уладзімір кіеўскі выдзеліў Тураўскую зямлю свайму трэцяму сыну Святаполку. Гэта сведчыць аб вялікай значнасці і ролі Тураўскага княства. Акрамя таго, Святаполк быў сынам Уладзіміра Святаславіча ад грачанкі - былой жонкі Яраполка. Як паведамляе летапіс, калі Уладзімір забіў свайго брата Яраполка, грачанка была ўжо цяжарнай. Верагодна, Святаполк не быў упэўнены ў бацькоўстве Уладзіміра, што праявілася ў далейшым у яго імкненні да незалежнасці Тураўшчыны ад Кіева. Ён зрабіў гэту спробу яшчэ ў 1012 г. пры жыцці Уладзіміра, узяўшы напярэдадні шлюб з дачкой польскага караля Баляслава Харобрага і запрасіўшы да сябе каталіцкага епіскапа Рэйнберна. Менавіта апошнім, можна меркаваць, выклікана такое страшэннае непрыняцце асобы Святаполка кіеўскімі летапісцамі.

Аднак у барацьбе Святаполка за самостойнасць Тураўскай зямлі былі падставы геапалітычнага плана. Справа ў тым, што Тураўшчына знаходзілася ў выгадным геаграфічным становішчы. Яна ляжала на шляху з Полынчы ў Кіеў. Акрамя таго, праз Тураў праходзіла адно з адгалінаванняў знакамітага шляху "з вараг у грэкі". Да таго ж тут былі надзвычай ураджайныя і багатыя ворныя землі.

Пасля смерці Уладзіміра Святаславіча ў 1015 г. менавіта Святаполк тураўскі становіцца кіеўскім князем, але пакідае за сабой і Тураўскую зямлю. 3 гэтым не пагадзіўся Яраслаў Мудры і распачаў супраць Святаполка вайну. Пасля бітвы на р.Альце ў 1019 г. па дарозе ў Польшчу Святаполк гіне.

Напрыканцы свайго жыцця Яраслаў Мудры - князь кіеўскі - аддаў Тураўшчыну свайму сыну Ізяславу. Верагодна, гэта адбылося да смерці вялікага князя ў 1054 г. і сведчыць пра ўстойлівасць дзяржаўна-княжацкай традыцыі ў Тураве, таксама як і пра пастаянства тэрыторыі гэтай дзяржавы. Пасля смерці Яраслава Ізяслаў становіцца вялікім князем кіеўскім, але пакідае за сабой і Тураў. Два сыны Ізяслава - Яраполк і Святаполк - трымалі за сабой Тураў. Але ў 1113 г. са смерцю Святаполка ўлада Ізясла-вічаў у Тураве скончылася і сталіца разам з княствам перайшла да роду Манамахавічаў. Яны трымалі княства ў якасці дадатку да сваіх асноўных уладанняў - Кіева, Пераяслаўя і іншых зямель. Але гэта было права сілы, а не вынік прыналежнасці Тураўскай зямлі да Кіеўшчыны.

У сярэдзіне XII ст. паміж паўднёварускімі князямі адбывалася зацятая барацьба за валоданне Кіевам. Разам з Кіевам з рук у рукі пераходзіў і Тураў - то да суздальскіх, то да валынскіх князёў. Але ў 50-я гг. XII ст. на тураўскім троне апынуўся князь Юрый Яраславіч, які вярнуў зямлю ва ўладанне дынастыі Ізяславічаў. 3 гэтым не жадалі мірыцца кіеўскія князі. Аб'яднаўшыся ў 1158 г., яны зрабілі паход на Тураў, каб адабраць яго ў Юрыя. Відавочна, што Юрый Яраславіч быў не толькі ўдалым военачальнікам, але і карыстаўся павагай тураўцаў, іх поўнай падтрымкай. Ён клапаціўся ў першую чаргу пра жыхароў зямлі, разглядаючы княства як сваю законную спадчыну. Толькі гэтым і моцнай фартыфікацыяй горада можна растлумачыць, што дзесяцідзённая аблога была паспяхова вытрымана. Таксама бьгў адбіты напад на Тураў валынскіх князёў у 1160 г. На гэты раз варожыя войскі прастаялі пад сценамі горада тры тыдні.

Праз цяжкую барацьбу Тураўскае княства аднавіла сваю самастойнасць і незалежнасць. На Тураўшчыне аднавілася самастойная княжацкая дынастыя - неабходная ўмова дзяржаўнага існавання. У наступныя дзесяцігоддзі зямлёй кіруюць сыны Юрыя: Святаполк, Іван, Глеб, Яраслаў, Яраполк. Былі ў Юрыя і дзве дачкі - Ганна і Малфрыд. У гэты час Тураўская зямля падзялілася на ўдзельныя княствы: Тураўскае, Пінскае, Клецкае, Слуцкае, Дубровіцкае. У кожным з іх кіравалі сыны Юрыя Яраславіча. Аднак некаторыя землі трапілі ў залежнасць ад кіеўскіх і галіцка-валынскіх князёў. Але, нягледзячы на ўдзельную раздробленасць, можна меркаваць, што Тураўская зямля і ў XII ст. успрымалася цэласнай дзяржаўна-палітычнай адзінкай. У летапісах згадваюцца "з Турава Святаполчычы" (1204) і "князі Тураўскія" (1274). Маецда на ўвазе дынастыя Святаполка Юр'евіча і ўвогуле ўсе ўнукі Юрыя Яраславіча. Тураў паранейшаму разглядаецца як цэнтр усёй дзяржавы.

Сярод гарадоў Тураўскага княства найбуйнейшымі былі Пінск і Бярэсце, меншымі - Кобрын, Камянец, Драгічын, Бельск, Мельнік, Мазыр, Рагачоў, Брагін. У крыніцах XII - XIII стст. досыць часта згадваюцца першыя два. Недалёка ад Бярэсця прайшлі мангола-татары і на навакольных палях было "многа пабітых". Аб зруйнаванні самога горада звестак няма. З'яўляючыся пагранічнымі, гарады часта адбівалі напады польскіх і літоўскіх дружын. Разам з галіцка-валынскімі князямі тураўцы і пінчукі хадзілі паходамі на Літву (1251 - 1252, 1275). Але неўзабаве, у канцы XIII - пачатку XIV ст., Тураўская зямля была цалкам далучана да Вялікага Княства Літоўскага. Адбылося гэта падчас праўлення Віценя і Гедыміна.

Туровское княжество

Туровское княжество было расположено в земле дреговичей (см.), по среднему и нижнему течению Припяти. Главным городом княжества был Туров, упоминаемый в первый раз в летописи под 980 г.; важнейшими из других городов Т. княжества были Пинск, сделавшийся впоследствии главным городом самостоятельного Пинского княжества (см.), Мозырь и Слуцк. Первым самостоятельным князем в Турове был старший сын Владимира св., Святополк, прозванный Окаянным (см.). При Ярославе I в Турове сидел старший сын его Изяслав. По смерти Ярослава I Изяслав сделался великим князем, но сохранил за собой и княжество Т. Когда в 1078 г. Изяслав был убит и брат его Всеволод занял великое княжение киевское, Т. княжество было отдано младшему сыну Изяслава, Ярополку, в придачу к Волыни. В это время Туров начал терять свое значение, и киевские князья им почти не интересуются. В 1088 г. по смерти Ярополка в Туров перешел брат его Святополк Изяславич, княживший до тех пор в Новгороде. В 1093 г. Святополк II сделался вел. князем киевским, но Туров оставил за собой. После Святополка II значение Турова падает еще больше, хотя при Вячеславе Владимировиче (с 1128 г.) Т. княжество делается почти независимым от Киевского. Причина слабости Т. княжества лежала, вероятно, в развитии удельной системы и распадении на мелкие княжества. Уже при Вячеславе Владимировиче Т. земля распалась на два удела, Т. и Клецкий, где княжил внук Святополка II Вячеслав Ярославич. Вячеслав Владимирович то уходил в Переяслав, то снова возвращался в Туров. Юрий Долгорукий отдал Туров своему сыну Борису. В начале великого княжения Изяслава Давидовича в Турове был князем внук Святополка II, Юрий Ярославич. Изяслав потребовал, чтобы он уступил Туров внуку Владимира Мономаха, Владимиру Мстиславичу. Дело дошло до кровопролития. Все это ослабляло Т. княжество. При Гедимине княжество Т. перешло под власть Литвы. Ср. Пинское княжество (см.) См. М. В. Довнар-Запольский, "Очерк истории кривичской и дреговичской земель до конца XII в." (Киев, 1891).

Полоцкое княжество

ПОЛОЦКОЕ КНЯЖЕСТВО, древнерусское княжество, включавшее земли по Западной Двине, Березине, Неману. Возникло в 10 в. на базе племенного объединения полочан с центром в Полоцке. В конце 10 в. включено князем Владимиром Святославичем в Древнерусское государство; обособилось ок. 1021. В 12 в. распалось на уделы. С 1307 в Великом княжестве Литовском с сохранением автономии, окончательно ликвидированной в 1385. русское княжество, возникшее в X в. с центром в Полоцке. Располагалось в бассейне pp. Западная Двина, Березина, Неман, на важном для Руси торговом водном пути, что способствовало раннему развитию в Полоцкой земле самостоятельной экономики и культуры. Полоцкая знать стремилась к обособлению от Киева. В к. X в. кн. Владимир Святославич завладел Полоцким княжеством, убив полоцкого кн. Рогволода, а позднее отдал его своему сыну Изяславу. При Брячиславе Изяславиче (1001—44) началась долгая борьба Полоцкого княжества с Киевом, приведшая после 1021 к его обособлению. Наибольшего значения Полоцкое княжество достигло при Всеславе Брячиславиче (1044 — 1101). При его сыновьях начались междоусобные войны, дробление на уделы (Минское, Витебское и др. княжества) и войны с Киевом. В к. XII — н. XIII вв. произошел упадок политического значения Полоцкого княжества, большинство его городов перешло к Смоленску; владения в низовье Западной Двины захватили немецкие рыцари. К сер. XIII в. Полоцкое княжество подчинилось литовским князьям. В 1307 было присоединено к Литве с сохранением автономии, ликвидированной в 1385.

12вопр

Беларускія землі ў перыяд феадальнай раздробленасці

На пачатку XII ст. Старажытнаруская дзяржава распалася на асобныя княствы і феадальныя рэспублікі. У гэты перыяд Кіеўская Русь ужо не ўяўляла сабой адзінага палітычнага цэлага і складалася з шэрага асобных зямель - княжанняў. Землі Беларусі ўваходзілі ў склад Полацкага, Тураўскага, Пінскага, Новагародскага і часткова Смаленскага, Чарнігаўскага, Кіеўскага і Уладзіміра-Валынскага кня-стваў.

Працэс палітычнага драблення на пачатку XIII ст. пайшоў яшчэ хутчэй. Адным з першых фактычна незалежных ад Кіева стала Полацкае княства.

Свайго апагея барацьба паміж кіеўскімі Яраславічамі (нашчадкамі Яраслава Мудрага) і полацкімі Ізяславічамі (нашчадкамі Уладзіміра і Рагнеды, Рагвалодавымі ўнукамі) дасягнула ў перыяд княжання Усяслава (1044 - 1101). Летапісы паведамляюць, што князь шмат працаваў дзеля дабрабыту Полацкай зямлі, забываючыся пра сон і адпачынак. Пра яго ўжо пры жыцці складалася мноства легенд і паданняў. Летапісы апавядаюць пра тое, што Усяслаў быў чарадзеем і мог перабягаць шэрым ваўком сотні вёрстаў. Хадзіла паданне, што ён і нарадзіўся ад чарадзейства з асобнай радзімай адзнакай, ад якой быццам бы залежала ўся яго незвычайная сіла. Каб "чарадзейны знак" не кідаўся людзям у вочы, князь заўсёды насіў на галаве павязку. Чарадзеем малюе Усяслава і аўтар "Слова пра паход Ігаравы".

Пакуль быў яшчэ жывы Яраслаў Мудры, Усяслаў не думаў аб аддзяленні Полацкага княства ад Кіеўшчыны. Пасля яго смерці (1054) кіеўскі прастол заняў старэйшы сын Ізяслаў, тытулаваны на вялікага князя, чарнігаўскі - Святаслаў, пераяслаўскі - Усевалад. Напачатку і з імі Усяслаў жыў у згодзе, нават прымаў удзел у сумесных паходах паўднёвых князёў супраць полаўцаў, якія ўвесь час пагражалі Кіеву. Так доўжылася да 60-х гадоў XI ст. 3 гэтага часу зноў разгараецца барацьба Полацка з Кіевам, якая не сціхае да самай смерці Усяслава.

У 1065 г. Усяслаў аблажыў Пскоў, а ў наступным годзе ўзяў Ноўгарад, забраўшы як вайсковы здабытак царкоўную маёмасць з Сафійскага сабора. У адказ тры браты — Ізяслаў, Святаслаў і Усе-валад - аб'ядналіся і выступілі супраць Усяслава. Першым горадам, які апынуўся на іх шляху, быў Мінск. Горад быў абложаны і ўзяты. Кіеўскія князі павялі свае войскі далей па р.Нямізе і тут сустрэліся з войскамі Усяслава. Маленькая рэчка 3 сакавіка 1067 г. "бачыла" на сваіх берагах страшную бітву. Аўтар "Слова пра паход Ігаравы" пісаў: "На Немнзе снопы стелют головамн, молотят цепамн булатны-мн, на току жнзнь кладут, веют душу от тела. Немнгн кровавые брегн не жнтом былн посеяны, а костьмн сынов русскнх". Рэчкі Нямігі цяпер няма. Па яе рэчышчы праходзіць вуліца Няміга ў Мінску.

Летам 1067 г. Яраславічы, якія сталі лагерам пад Оршай, запрасілі да сябе ў шацёр для перагавораў Усяслава з двума сынамі, гарантуючы яму бяспеку, але, парушыўшы абяцанне, паланілі яго, адвезлі ў Кіеў і пасадзілі ў вязніцу. У 1068 г. кіяўляне паўсталі супраць свайго князя Ізяслава, вызвалілі Усяслава і абвясцілі яго вялікім князем Кіеўскай Русі.

Далей падзеі разгортваліся наступным чынам. Пазбаўлены кіеўскага прастола, Ізяслаў звярнуўся за дапамогай да польскага караля Ба-ляслава; апошні з войскамі з'явіўся пад Кіевам. Насустрач яму выступіў Усяслаў з кіеўскім апалчэннем. Сярод кіяўлян была, відаць, нейкая нязгода. Не жадаючы ўблытвацца ў няпэўную справу, князь-чарадзей кінуў войска і сярод ночы ўцёк на радзіму — у Полацк. Феадальныя ўсобіцы працягваліся. 3 канца 70-х гадоў XI ст. у барацьбу з полацкімі князямі ўключыўся Уладзімір Манамах. У яе выніку моцна пацярпелі полацкія гарады: у 1078 г. - Лагойск, Лукомль, Друцк, а каля 1084 г. - Мінск. Пасля смерці Усяслава Полацкая зямля была падзелена паміж яго сынамі (іх было 6), якія потым сталі надзяляць валасцямі сваіх дзяцей. З'явіўся шэраг асобных княстваў: Полацкае, Мінскае, Віцебскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Лагойскае, Стрэжаўскае, Гарадзецкае. Прастол у Полацку лічыўся галоўным. Гэты горад працягваў заставацца найважнейшым палітычным цэнтрам.

У XII ст. вялікае значэнне набывае Мінскае княства. Першы мінскі князь Глеб Усяславіч у 1116 г. захапіў частку тэрыторыі дрыгавічоў. Уладзімір Манамах разам з чарнігаўскім, смаленскім, пераяслаўскім князямі пачаў паход на Мінскае і Друцкае княствы. Оршу і Копысь

Манамах перадаў Смаленску. У 1119 г. яму ўдалося захапіць Мінск і на некаторы час прылучыць да велікакняжацкіх уладанняў. Паланёны Глеб Усяславіч быў адпраўлены ў Кіеў.

У сярэдзіне XII ст. спробу аб'яднаць Мінскае і Полацкае княствы зрабіў мінскі князь Расціслаў Глебавіч, запрошаны полацкім вечам на княжанне ў Полацк. Свайго князя Рагвалода палачане адправілі ў Мінск, дзе яго ўтрымлівалі ў "вялікае патрэбе". Але Рагвалод здолеў уцячы, яму ўдалося вярнуць сабе Друцк. У самім Полацку ўспыхнуў мяцеж гараджан супраць Расціслава і яго людзей. Даведаўшыся пра змову, Расціслаў уцёк у Мінск, а палачане зноў паклікалі да сябе Рагвалода. Вайна паміж Расціславам і Рагвалодам не прывяла да перамогі ніводнага з іх, аб'яднаць княствы не ўдалося.

У сучаснай гістарычнай літаратуры выказваюцца новыя погляды па пытаннях феадальнай раздробленасці. Так, М.Ермаловіч лічыць, што раз'яднанасць беларускіх, у прыватнасці полацкіх, зямель у XIII ст. не трэба перабольшваць, што феадальная раздробленасць, якая была вынікам феадальнага спосабу вытворчасці, з'явілася на той час не толькі заканамерным, але і прагрэсіўным этапам гістарычнага развіцця. Справа ў тым, што ў нетрах самой феа-дальнай раздробленасці выспявалі ўмовы для ўмацавання беларускіх зямель. Ствараліся лепшыя магчымасці для асваення зямель і прыродных рэсурсаў, росту гарадоў, развіцця земляробства і рамёстваў. А гэта садзейнічала таварнай вытворчасці, вяло да эканамічнага і палітычнага збліжэння паасобных зямель. У якасці прыкладу Ермаловіч прыводзіць Полацкую зямлю. "Менавіта ў Полацкай зямлі, - сцвярджае ён, - раней пачаўся працэс феа-дальнай раздробленасці, ён раней і закончыўся" (Ермаловіч М.І. Па слядах аднаго міфа. Мн., 1991. С. 11).

Тэндэнцыя да збліжэння з іншымі беларускімі землямі назіралася таксама ў Турава-Пінскім княстве. 1 хоць на тэрыторыі Турава-Пінскай зямлі пасля яе выхаду з-пад уплыву Кіева (1158) узнік шэраг асобных удзелаў, князі іх дзейнічалі згуртавана. У пачатку XIII ст. Турава-Пінская зямля ўсё болып і болып звязвае свой лёс з Новагародскай зямлёй у барацьбе супраць агульнага ворага — галіцка-валынскіх князёў. Аб гэтым сведчыць тое, што ў 1228 г. новагародцы ўдзельнічалі на баку Расціслава Пінскага ў яго барацьбе з Данілам Галіцкім.

Аб росце згуртаванасці, а не раздробленасці беларускіх зямель сведчыць, на думку М.Ермаловіча, узвышэнне Новагародскай зямлі, на долю якой "выпала гістарычная роля стаць у другой палове XIII ст. ядром аб'яднання беларускіх і балцка-літоўскіх зямель у адзіную дзяр-жаву".

Да сярэдзіны XIII ст. Новагародская зямля дасягнула высокага эканамічнага і культурнага развіцця. Гэтаму садзейнічаў шэраг прычын. Тут было добра развіта земляробства. Тут выплаўлялася жалеза і была наладжана вытворчасць разнастайных вырабаў з яго, апрацоўваліся каляровыя і каштоўныя металы. Існавалі ганчарнае, кастарэзнае і іншыя рамёствы. Па насычанасці жалезнымі знаходкамі Новагародак быў адным з самых багатых у гэтых адносінах гарадоў (Гуревпч Ф.Д. Древннй Новогрудок. Л., 1981. С. 138 - 139 ). Новагародак меў шырокія знешнія сувязі. Ён вёў ажыўлены гандаль з паўднёварускімі гарадамі, Прыбалтыкай і Полылчай, Візантыяй і Блізкім'Усходам. На Новагародскай зямлі было шмат гарадоў: Слонім, Ваўкавыск, Гродна, Зэльва, Свіслач і інш. Гэтыя гарады з'яўляліся цэнтрамі асобных удзелаў. Аднак усе яны аб'ядноўваліся вакол Новагародка. Летапісы, адзначае М.Ермаловіч, не зарэгістравалі ніводнага выпадку міжусобнай барацьбы князёў Новагародскай зямлі. Так што няма падстаў гаварыць аб феадальнай раздробленасці на гэтай зямлі.

Адначасова тут ва ўмовах скрыжавання этнічна разнастайнага насельніцтва фарміравалася новая арыгінальная культура. Археолаг Ф.Д.Гурэвіч піша, што ў ёй дзівосна перапляталіся мясцовыя, паўднёвыя і заходнія рысы, але дамінавала ўсходнеславянская куль-тура. Магчыма, што менавіта ў гэтых умовах былі закладзены пер-шаасновы белар.ускай народнасці. Яшчэ болып смелыя высновы робіць М.Ермаловіч. Ён піша, што ў сярэдзіне XIII ст. цэнтр палітычнага жыцця Беларусі перайшоў з Полацка ў Новагародак, які "стаў ася-родкам зараджэння новай дзяржаўнасці". Гэтыя высновы з'яўляюцца дыскусійнымі. 3 імі нельга пагадзіцца цалкам. Але наяўнасць розных пунктаў гледжання па такіх актуальных пытаннях садзейнічае па-глыбленаму вывучэнню нашай мінуўшчыны.

13вопрЗОЛОТАЯ ОРДА (УЛУС ДЖУЧИ)

Монголо-татарское феодальное государство (в вост. источниках Улус Джучи), основано в начале 40-х годов XIII века ханом Батыем(1208-1255+), внукомЧингисханав результате завоевательных походов монголов. В состав Золотой Орды входили Западная Сибирь, Северный Хорезм,Волжская Болгария, Северный Кавказ, Крым, Дешт-и-Кипчак (Кипчакская степь от Иртыша до Дуная). Крайним юго-восточным пределом Золотой Орды был Южный Казахстан (ныне г.Джамбул), а крайним северо-восточным - г.Тюмень и Искер (близ совр. г.Тобольска) в Западной Сибири. С севера на юг Орда простиралась от среднего течения р.Камы до г.Дербента. Вся эта гигантская территория была достаточно однородна в ландшафтном отношении - в основном это была степь.

Русские княжества находились от Золотой Орды в вассальной зависимости (см. Русь и Орда"), установленной в результатемонголо-татарского нашествия на Русь. Русские князья приезжали в ставку хана за ярлыком, подтверждающим их великокняжескую власть, иногда подолгу жили здесь, далеко не всегда по своей воле (см."О приездах русских князей в Орду"). Сюда они привозили дань, так называемый "ордынский выход", и богатые подарки ордынским вельможам. Русские князья с их приближенными, русские купцы и многочисленные русские ремесленники составляли в Сарае обширную колонию. Поэтому еще в 1261 году была учреждена особая Сарайская православная епископия. Имелся в Сарае и православный храм.

Власть хана была неограниченной. В окружении хана, кроме членов его дома (сыновей, братьев и племянников) были крупные представители золотоордынской знати - беги (нойоны). Государственными делами руководил бекляре-бек (князь над князьями), отдельными отраслями - везиры. В города и области (улусы) рассылались даруги, главной обязанностью которых был сбор налогов и податей. Наряду с даругами назначались военачальники - баскаки. Государственное устройство Орды носило полувоенный характер. Наиболее важные должности занимали члены правящей династии, царевичи (огланы), владевшие уделами в Золотой Орде и стоявшие во главе войска. Из среды бегов (нойонов) и тарханов выходили основные командные кадры войска: темники, тысячники, сотники, а также бакаулы (чиновники, распределявшие военное содержание, добычу и т.д.).

Орда была основана на очень удобно расположенных землях: здесь пролегала магистраль древней караванной торговли, отсюда было ближе к другим монгольским государствам. Купцы из далекого Египта, Средней Азии, Кавказа, Крыма, Волжской Булгарии,Западной Европы, Индии приезжали в Сарай-Бату со своими товарами. Ханы поощряли развитие торговли и ремесел. На берегах Волги, Яика (Урал), в Крыму и др. территориях строились города.

Население Орды представляло самые различные народности и верования. Завоеватели-монголы не составляли большинства населения. Они растворились в массе покоренных народов, главным образом тюркского происхождения, в первую очередь, кыпчаков. Самое же главное заключалось в том, что культурная полоса на Нижней Волге оказалась такой близкой от степи, что здесь легко сочеталось оседлое и кочевое хозяйство. Основным населением городов и степи оставались половцы. В степи также действовал феодальный закон - вся земля принадлежала феодалу, которому подчинялись рядовые кочевники. Все средневековые города, расположенные в низовьях Волги и ее протоков, со временем были затоплены водой, и жителям пришлось их покинуть.

Исторически это гигантское полугосударство-полукочевье просуществовало недолго. Государственное устройство Золотой Орды было самым примитивным. Единство Орды держалось на системе жестокого террора. Наивысшего расцвета Золотая Орда достигла при хане Узбеке (1313-1342гг.). После хана Узбека Орда переживала период феодальной раздробленности. Падение Золотой Орды, ускоренное Куликовской битвой(1380г.) и жестоким походомТамерланав 1395 году, было столь же скорым, как и ее рождение.

В XV веке Золотая Орда распалась на Ногайскую Орду(начало XV века),Казанское(1438г.),Крымское(1443г.),Астраханское(1459г.),Сибирское(конец XV века), Большую Орду и другие ханства.

14вопр

Орден меченосцев и Тевтонский орден

Однако, потеряв некоторые земли на востоке, полоцкие князья все-таки расширили свои владения на северо-западе за счет соседних прибалтийских земель. В нижнем течении Западной Двины они основали города-крепости Кукенойс и Герцике. Племена ливов, живших на побережье Рижского залива, обязаны были платить полоцким князьям дань. Если в первой половине XIII в. авторитет Полоцкого княжества был достаточно высоким, то в середине XIII в. положение меняется. Ослабленное бесконечными войнами и междуусобицами, оно все гораздо больше ослабевало, чем сразу же воспользовались внешние враги.

С XIII в. западным и северо-западным землям Руси стала грозить серьезная опасность – агрессия немецких феодалов. В XII в. они начали проникать в Прибалтику, племена которой не успели еще создать свою государственность. За католическими миссионерами шли немецкие рыцари. После обращения местного языческого населения в христианскую веру они стали расширять свою власть на все гораздо большую территорию и создали в Прибалтике сильную феодально-религиозную организацию – орден меченосцев.

Планомерный захват Прибалтики был связан с именем епископа Альберта Буксггаудена, который построил в устье Западной Двины сильную крепость – Ригу (1201). Небольшие, хорошо укрепленные замки, возведенные по всей Прибалтике, стали опорой их власти. Успехам рыцарей способствовали германский император и римский папа, а также руководители других стран феодальной Европы. Захваченные земли орден меченосцев назвал Ливонией.

Не только балтским племенам, но и западнорусским княжеством приходилось вступать в борьбу с орденом. Прибалтика, через которую проходил путь по Западной Двине в Балтийское море, с давних времен интересовало Полоцкое княжество. Не выдержали натиска ордена основанные там Полоцком города Кукенойс и Герцике и попали в вассальную зависимость от рижского епископа. Орден перехватил у Полоцка право контроля и сбора дани с водного пути в Балтийское море. Даже перед угрозой большой опасности полоцкие князья не остановили междоусобиц, не объединились, чтобы дать отпор немецким рыцарям.

15вопр

1. Причинами образования Великого княжества Ли-товского (ВКЛ) были следующие. Внешнеполитические причины связаны с необходимостью организации оборонЫ от рыцарей-крестоносцев. Внутриполитические причины требовали преодолеть феодальную раздробленность. Эко-номические причины были связаны с отделением ремесла от сельского хозяйства и развитием торговых отношений между разными территориями, что содействовало их объ¬единению.

2. Процесс образования ВКЛ начался в середине XIII в. вместе с возвышением Новогородского княжества. Этому способствовали его удаленность от района борьбы с кресто-носцами, высокий уровень развития сельского хозяйства, ремесла и торговли. Основные события, положившие начало образованию ВКЛ, разворачивались в верхнем и среднем течении реки Неман — на территории, охватывающей современные севе-ро-западные земли Беларуси (Гродненская область) и час¬тично восточные земли современной Литовской Респуб¬лики. В процессах образования государства приняли участие восточнославянское христианское население белорусских земель и балтское языческое население литовских земель. Согласно предположению некоторых историков именно 11оиогородское княжество и его местное население сыгра¬ли важную роль в объединении белорусских земель и об¬разовании первоначального княжества Литовского. Также существует версия, что определяющую роль в образовании княжества сыграли литовские феодалы, которые захватили белорусские земли. Летопись сообщает о Литве Миндовга, одного из мест¬ных балтских князей, вынужденного в результате междо¬усобной борьбы направиться с остатками своей дружины с балтской территории в соседний Новогородок (тепереш¬ний Новогрудок). Здесь этот князь-язычник принял хри¬стианство и сделал город своей резиденцией. В 1253 г. про¬изошла коронация Миндовга. При великом князе Гедимине в 1316 -1341 гг. боль¬шая часть современных белорусских земель вошла в со¬став ВКЛ. Территория ВКЛ увеличилась приблизительно в 3 раза. Примерно три четверти населения ВКЛ до середи¬ны XIV в. составляли, как считают ученые, представители белорусской народности.

Восточнославянские земли в составе Великого княжества Литовского. В течении XIV - начала XV вв. многие территории, ранее входившие в состав Киевской Руси, оказались под властью великих князей Литовских. Это Полоцкие, Черниговские, Киевские, Брянские земли, Волынь. В начале XV в. Витовт смог захватить и присоединить к своим владениям и Смоленское княжество. Литва, таким образом, оказалась крупнейшим государством Восточной Европы.  Славянское население составляло большинство подданных этого государства и, так как оно находилось на более высоком уровне культурного развития, чем собственно литовцы, оказывало на них значительное влияние. Язык славянского населения стал официальным языком Великого княжества Литовского, многие литовские князья принимали православие и обрусевали, продолжали действовать правовые нормы, восходящие к Русской правде. Литовские правители первоначально не вмешивались во внутреннюю жизнь присоединенных славянских земель, ограничиваясь лишь требованием выплаты дани и военной службы.  Однако со второй половины XIV в. усиливается польское влияние в Литве. Начало этому процессу положил брак великого князя литовского Ягайло с польской королевой Ядвигой (1385 г.). К союзу эти два государства подталкивали общие внешнеполитические интересы - борьба с экспансией Тевтонского ордена, который в равной мере угрожал и Литве и Польше. Одним из условий заключения брака Ягайло с Ядвигой являлось введение в Литве в качестве официальной религии католицизма. Сам Ягайло принял крещение по католическому обряду и стал одновременно королем польским (под именем Владислава) и великим князем литовским. Таким образом состоялась первая польско-литовская уния.  Часть литовской знати была недовольна начавшимся проникновением в Литву польских порядков. При ее поддержке власть в Великом княжестве захватил двоюродный брат Ягайло Витовт. В конечном итоге, Литва осталась фактически самостоятельным государством, а положения унии остались на бумаге. Координировались лишь основные направления внешней политики двух государств. Подобная политика привела к решающей победе соединенных сил Польши и Литвы над войсками Тевтонского ордена в знаменитой Грюнвальдской битве (15 июля 1410 г.). Основную роль в разгроме немцев сыграли русские полки, находившиеся в составе литовской армии Витовта.  В 1413 г. была заключена вторая Польско-Литовская уния (Городельская). По условиям соглашения литовские католики получали преимущества перед представителями православной знати при занятии некоторых государственных постов, литовские дворяне (шляхта), принявшие католичество, получали теперь права польской шляхты. Местное управление постепенно перестраивалось на польский манер: вводились местные сеймы и так далее. Ускорилось проникновение польского языка и культуры.  Постепенное расширение привилегий католической шляхты привело к тому, что многие представители православной знати переходили в католицизм и ополячивались, перенимая польский язык и культуру. С течением времени, особенно после принятия церковной Флорентийской унии, давление на православное население Великого княжества Литовского усилилось, что вызывало недовольство многих православных магнатов и славянского населения. Ухудшение положения православных в Литве явственно обозначилось еще во время междоусобной войны, вспыхнувшей после смерти Витовта. Великое княжество Литовское фактически разделилось на две части: собственно в Литве великим князем был провозглашен Сигизмунд Кейстутьевич, а русские земли поддерживали Свидригайло Ольгердовича - он был объявлен великим князем Русским. Однако в результате кровопролитных столкновений победу одержал Сигизмунд, продолживший политику полонизации, все сильнее привязывавшую Литву к Польше. Эта политика продолжалась и при следующих великих князьях: Казимире, Александре и других.  Окончательно же процесс слияния Польши и Литвы завершился при великом князе Сигизмунде-Августе (одновременно он являлся королем Польши). В 1569 г. была заключена Люблинская уния. В ее результате образовалось одно государство - Речь Посполитая. Великое княжество Литовское, правда, продолжало сохранять некоторую автономию, но было уменьшено в размерах.  В XV в. начинают формироваться украинская и белорусская народности. Некоторые различия в языке, материальной культуре среди восточных славян наблюдались и ранее, но в это время на территории Великого княжества Литовского на основе древнерусского литературного языка формируется старобелорусский язык. Затем, на его основе, в результате проникновения в него оборотов живой разговорной речи и отдельных слов из польского языка образуется украинский и белорусский языки. Кроме языка складывается определенная общность экономической жизни, культуры и быта. Однако это заняло не одно столетие, а в XV в. этот процесс лишь начинался.

16вопр

Эвалюцыя ВКЛ ад аднаўладдзя да саслоўна-прадстаўнічай манархіі.

У ВКЛ на працягу канца XIV – першай паловы XVI адбывалася фарміраванне саслоуна-прадстаунічай манархіі.Заканадаўчыя акты(Прывілеі 1447,Судзебнік 1468,Статуты 1529,1566,1588) замацоўвалі геты дзяржаўна-палітычны лад.Згодна статусных нормаў галоўным кіраўніком княства лічыўся вялікі князь літоўскі. Ён узначальваў узброеныя сілы, мог абвяшчаць вайну, заключаць мір, уступаць у саюзы з іншымі дзяржавамі. У XIV ст. пры ім існавала велікакняжацкая дума па аналогіі з маскоўскай. Але ж, у адрозненне ад апошняй, дума ў Вялікім княстве Літоўскім не была дзяржаўнай структурай (установай). Гэта была рада пры вялікім князю, да якой ён далучаў усіх (з яго пункту погляду) карысных і патрэбных людзей. На першым этапе галоўную ролю ў думе адыгрывалі князі. 3 умацаваннем Вітаўта на прастоле пасля пагрому абласных князёў велікакняжацкая дума стала пераважна складацца з вядомых баяр, якія дапамагалі Вітаўту сесці на прастол. Паступова баярства дабівалася ўсё большых прывілей і абмяжоўвала ўладу вялікага князя.

Дума трансфармавалася ў прадстаўнічую ўстанову - паны-раду.

Назва і структура гэтай установы мелі яўны польскі ўплыў. У Гарадзельскім прывілеі 1413 г. было запісана толькі адно абмежаванне на доступ у раду: "В совещании о государственных делах должны допускаться только католики на том основании, что разница веры порождает разномыслие и во всем остальном, и иноверцы не держат государственных тайн". Такім чынам, для беларускага праваслаўнага баярства ўваход туды быў закрыты. У склад рады ўваходзілі вышэйшыя службовыя асобы дзяржавы: канцлер (кіраўнік дзяржаўнай канцылярыі), гетман (камандуючы ўзброенымі сіламі), падскарбі (кіраўнік фінансаў), маршалак (найвышэйшы ўраднік ВКЛ), ваяводы, кашталяны (у службовай іерархіі займалі месца пасля ваяводы), некаторыя старосты, а таксама каталіцкія біскупы і найбуйнейшыя феадалы. У звычайны час рада складалася з вузкага кола людзей пры вялікім князю. Але асноўныя справы вырашаліся на пасяджэннях рады з удзелам прадстаўнікоў павятовай шляхты. Такія сходы называліся сеймамі.

Асаблівую ролю ў сістэме дзяржаўнага кіравання меў вальны сейм. I нa яго пасяджэннях удзельнічалі ўсе сябры рады, важнейшыя чыны цантральнага і мясцовага кіравання, прадстаўнікі каталіцкага і праваслаўнага духавенства, а таксама па два дэпутаты ад шляхты з кожнага павета. Сейм абмяркоўваў галоўныя пытанні ўнутранай палітыкі, заканадаўчыя акты, устанаўліваў падаткі, вырашаў судовыя справы, выбіраў вялікага князя і зацвярджаў кандыдатаў на важнейшыя дзяржаўныя пасады. Так Далітычны рэжым Вялікага княства Літоўскага ўсё болыц прымаў абрысы парламенцкай манархіі. Прывілеі 1413, 1432 гг. ставілі пэўныя межы для велікакняжацкай улады ў дачыненні да асобы, маёмасці і д_ЗЯржаўных павіннасцей.

Вялікія князі літоўскія, выбраныя на польскі прастол, стараліся ўлагоджваць феадалаў княства, каб мець магчымасць "сядзець адразу на двух крэслах" і трымаць абедзве дзяржа_Вы "ў саюзе і любові". Прывілеем 1447г. Казімір дараваў феадалам розных катэгорый усе правы і вольнасці, якімі ў Каралеўстве Польскім валодалі адпаведныя саслоўі. Дзякуючы гэтым уступкам вялікі _КНязь страціў уладу над значнай часткай насельніцтва, якая трапіла пад уладу землеўладальнікАЎ- Сяляне, аддадзеныя прыватным уласнікам, вызваляліся ад дзяржаўных павіннасцей. Вялікі _КНязь страціў крыніцу папаўнення казны і быў пастаўлены ў мат_Эр_ЬІЯЛЬНу_Ю залежнасць ад землеўладальнікаў-феадалаў, да якіх вымуша_Ны быў звяртацца, калі зусім спустошвалася казна. Феадалы ж атрымалі магчымасць дабівацца ад князя ўсё новых правоў, вольнасцей і прывілеяў.

Прывілей 1492 г. устанавіў, што толькі ра_Шэнні гаспадара з паны-радай адаюць сілу закону, які быў абавязк0_ВЬІМ і для самога вялікага князя. Ён не меў права іх мяняць без згоды з радай. Прывілей 1506 г. пайшоў яшчэ далей: ён увёў катэгарычнае правіла - усе законы і распараджэнні агульнага характару павінны выдавацца князем толькі са згоды паны-рады. У Статуце 1529 г. гаварылася аб неабходнасці выдаваць прывілеі выключна на вальным сейме. Так развіццё канстытуцыяналізму, пачатак якому быў пакладзены ў XV ст., прымала ўсё больш акрэсленыя абрысы.

У дзяржаве, прасякнутай прынцыпамі федэралізму, натуральна, перавагу павінна было атрымаць мясцовае кіраванне як па ліку ўстаноў, так і па выканаўчых функцыях. Арганіза_Цыя мясцовага кіравання была дастаткова складанай. У краіне захоўваліся яшчэ некаторыя старажытныя княствы на чале з князямі, праўда пазбаўленымі былых сваіх прывілеяў. Частка княстваў была ператворана ў ваяводствы на чале з ваяводамі. Больш дробнай тэрытарыяльнай адзінкай былі паветы, галоўнай асобай у якіх з'яўляўся староста. Мясцовыя войскі ўзначальвалі кашталяны. Зборам падаткаў займаліся ключнікі. Мелася мноства і іншых пасад, праз якія вялося кіраванне на месцах: сельскія старосты, намеснікі-дзяржаўцы, ціву_Ны, соцкія, дзесяцкія, войты, старцы. Асобнае кіраванне мелі некаторыя гарады.

Мясцовае кіраванне таксама мела свой прадстаунічы орган - сеймік. Сеймікі збіраліся ў ваяводствах і паветах, у іх _Працы ўдзельнічалі ўсе мясцовыя феадалы. На сейміках выбіраліся дэпутаты ў вальны сейм.

Такім чынам, у XIV - XVI стст. у Вялікім княстве Літоўскім склалася дакладная і акрэсленая сістэма саслоуна-прад_Стаўнічай манархіі.

Государственный строй ВКЛ XIV – первой половины XV вв.

ВКЛ по форме правления представляло собой феодальную монархию. Во главе государства был великий князь. Фактически избирался Радой, формальной – Сеймом.

Основные обязанности: организация обороны; сбор дани; поддержание внутреннего порядка; руководство исполнительными органами; подписание законов; назначал на высшие должности; осуществлял судебные функции. Власть великого князя не была абсолютной и ограничивался во-первых крупными феодалами, многие из которых входили в состав Рады, во-вторых, Сеймом.

Власть великого князя опиралась на Раду, которая возникала из совета князя – его ближайших советников. Численность Рады – от 20 до 60 человек. Состав: родственники великого князя, высшие должностные лица, верхушка духовенства. Иностранцы и простой люд не допускались. Рада являлась исполнительным органом. Значение Рады было велико и фактически ни один вопрос, относящийся к компетенции различных высших органов, не решался без его обсуждения в Раде.

Сейм представлял собой сословно-представительный орган и состоял из шляхтичей. Вначале мог принимать участие любой шляхтич, затем депутаты на Сейм избирались на поветовых сеймиках. Полномочия Сейма (изначально): избрание великого князя по предложению Рады; унии с Польшей. В последующем полномочия расширяются. Сейм созывался по мере необходимости и мог заседать от нескольких дней до нескольких месяцев.

Особенность госаппарата ВКЛ в отсутствии коллегиальных отраслевых органов управления. Вместо них была система должностей, основанных на принципах назначения, кормления и совмещения должностей.

Канцлер – заведовал канцелярией и был хранителем большой государственной печати, без которой ни один нормативный акт не имел юридической силы. Участвовал в разработке нормативных актов, ведал архивом и корреспонденцией. В подчинении: подканцлер, писари и др.

Земский маршал – следил за соблюдением этикета при дворе и охраной не только при дворе, но и в любом месте, куда князь выезжал, мог председательствовать на заседаниях Сейма и Рады, принимал послов, осуществлял рассмотрение судебных дел, связанных с правонарушениями во время работы Сейма.

Подскарбий – заведовал казной, доходами и расходами; осуществлял управление государственным имуществом.

Гетман – ведал вооруженными силами; командовал войском, организовывал оборону, военные походы; заведовал комплектованием и снабжением войска.

Местные органы управления преимущественно возглавлялись князьями-вассалами, воеводами, наместниками, тиунами. Более узкие вопросы в области управления решали ключники, городничие, лесничие Коллегиальными органами на ме‑­стах оставались сходы, вече, соймы, копы, которые ре‑шали важные актуальные вопросы

Государственный строй ВКЛ второй половины XV – XVI вв.

Унификация системы местных органов власти и управления произошла в результате административной реформы 1564-1566 гг. Вся территория ВКЛ была разделена на 13 воеводств и 30 поветов. Последние в свою очередь состояли из волостей, сел и городов.

Во главе воеводства стоял воевода, назначался ВК и Радой. Осуществлял военные, полицейские, админист‑­

ративные и хозяйственные функции. Опирался на много‑­

численный штат местных должностных лиц, находящих‑­

ся в его подчинении (подвоевода – заведовал канцелярией, каштелян – заместитель, командовал вооруженными силами, ключники – собирали налоги, лесничие, мостничие и др.). Компетенция воеводы: поддержание порядка, сбор налогов, организация вооруженных сил, исполнение правосудия.

Во главе повета был поветовый староста. Его компетенция на территории повета аналогична компетенции воеводы в воеводстве. Помощники: подстароста – судебные полномочия, поветовый маршалок – командовал поветовым ополчением.

В воеводства и поветах существовал сословно-коллегиальный орган – сеймик. Созывался примерно раз в год, участовала только шляхта, решали все местные вопросы, избирали представителей на вальный Сейм.

В воластях главой был державец. Во главе городской администрации и суда стоял войт. Назначался Радой из феодалов или горожан. Работала городская Рада, существовали общие собрания горжан.

По форме правления ВКЛ была сословно-представительной монархией. Рада и Сейм ограничивали власть великого князя. По государственному устройству ВКЛ была сначала федераций, затем унитарным государством, однако отдельные его части имели определенную автономию.

17вопр

Кревская уния 9-06-2010, 22:34 |

Смерть великого князя Ольгерда вызвала глубокий внутренний разлад в Великом Княжестве Литовском.

Старшие сыновья Ольгерда не согласились с тем, что власть в Вильне перешла к Ягайле. Соглашение последнего с немецкими рыцарями привело к тому, что родной брат Ольгерда старый князь Кейстут в 1381 году занял Вильню, лишил своего племянника власти и арестовал его, но затем отпустил на свободу. А следующим летом уже Ягайло при поддержке немецкого рыцарства и виленских горожан захватил Кейстута и заточил его в башне Кревского замка, где 15 августа 1382 года князь был удушен. Сын же Кейстута, Витовт, смог бежать из неволи и нашел пристанище у крестоносцев в Мальборке.

Захватив великокняжеский престол, Ягайло вынужден был укреплять свою власть, так как его не признавали князья Андрей Полоцкий, Дмитрий Брянский и самый главный соперник — Витовт, который начал приводить на земли Великого Княжества войска рыцарей.

Только летом 1384 года Ягайло и Витовт пришли к соглашению. Витовт вернулся из Пруссии и получил свои Городенщину и Берестейщину. Однако Андрей Ольгердович вместе с подвластной ему Полотчиной отдался под покровительство Инфлянтского ордена. Таким образом, Великое Княжество оказалось в весьма сложной ситуации.

Ягайло искал союза с соседними государствами. Существовала возможность избрать сближение либо с Москвой, либо с Польшей. Еще в конце 1382 года Ягайло через свою мать Ульяну провел переговоры с Москвой и даже достиг с московским князем Дмитрием Ивановичем предварительной договоренности.

Предусматривалось, что Ягайло примет христианство восточного обряда и женится на дочери московского правителя Софии. Но когда Москва потребовала от него признать себя вассалом («младшим братом») князя Дмитрия и крестить в православие «всю Литву», в Вильне от такой перспективы отказались.

Ягайло находился в шатком положении, и преимущество было отдано блоку с Польшей, с послами которой велись переговоры еще в 1383 году. Уния Великого Княжества и Короны тогда отвечала интересам обеих сторон. Она позволяла объединить силы двух государств против общего врага — крестоносцев. Немецкая экспансия в Польше достигла угрожающих масштабов. Полякам важно было обеспечить спокойствие своих границ и со стороны Великого Княжества Литовского, так как литвины только за один поход в 1376 году вывели из Польши 23 тысячи пленных.

В перспективе польские магнаты рассчитывали, видимо, на свое доминирование в соседней державе. Их особенно привлекали земли Волыни и Подолья.

В январе 1385 года виленская делегация провела переговоры в Кракове, а летом поляки приехали в Великое Княжество.

Акт унии был подписан 14 августа в Беларуси, в княжеской башне Кревского замка. Ягайло получил право вступить в брак с польской королевой Ядвигой и стать королем Польши. С этой целью он обязывался принять католичество и крестить в него братьев, родственников и других подданных, освободить пленных христиан (поляков), выплатить 200000 флоринов за срыв соглашения о брачном союзе Ядвиги с Вильгельмом Габсбургом, вернуть захваченные территории и навсегда присоединить свои земли к Королевству Польскому.

Окончательное утверждение унии произошло в 1386 году, после того как Ягайло крестился на Вавельской кафедре в Кракове, вступил в брак с Ядвигой и 4 марта торжественно короновался. Официально он начал носить титул «короля Польши, верховного князя Литовского и дедича Русского».

С юридической стороны акт Кревской унии (кстати, некоторые иследователи считают этот документ более поздней фальсификацией, так как он был неизвестен при жизни Ягайлы и о нем нет упоминаний в белорусских летописях) означал инкорпорацию Великого Княжества Литовского в состав Польши. Однако на практике инкорпорировать такое сильное государство было невозможно. Благодаря политической активности недовольных унией общественных кругов Великого Княжества Литовского этот план так и не стал реальностью. Уже в 1386 году восстал князь Андрей Полоцкий, считавший, что после принятия католичества Ягайло не имеет права быть главой Великого Княжества.

Виленско-Радомская уния

Закрепить фактическую независимость Великого княжества Литовского Витовт стремился в официальных документах. Первым этапом на этом пути необходимо было добиться равноправия с Польским королевством.

В 1401 году он подписал Виленско-Радомскую унию, в которой был оформлен государственно-политический союз Великого княжества Литовского и Польского королевства. В соглашении Великому княжеству придавался такой же статус, какой имело Польское королевство, хотя и содержало некоторые дискриминационные условия по отношению к княжеству. Оба государства должны были совместно действовать против врагов, признавались права Витовта на самостоятельное управление, а также наследственные права Ягайло и его авторитет в управлении общими делами. Он признавался наивысшим князем литовским.

Утверждение Витовта в статусе великого князя не встретило понимания со стороны Свидригайло, который считал, что Великое княжество должно принадлежать ему, сыну Ольгерда. Он обратился за помощь у Ягайло. Ягайло отказал. Свидригайло бежал к крестоносцам, которые пообещали ему помощь в борьбе за великокняжеский престол, но при условии, что он отдаст им в вечное владение Жемайтию и признает свою полную зависимость от ордена. Свидригайло, как это делали в свое время и Ягайло, и Витовт, подписал соглашение. Он рассчитывал, что его поддержат бояре Подолья, Волыни, Киева, а также православные бояре белорусских земель. Пониженные в правах, по сравнению с боярами-католиками, православные видели в Свидригайло своего защитника.

Витовт жестоко расправлялся со сторонниками Свидригайло. Происходили взаимные вторжения, которые, однако, ничего не дали, кроме грабежа и разрушений. Вскоре крестоносцы отказали в помощи Свидригайло, и магистр начал переговоры с Витовтом. Свидригайло предстал перед Витовтом в Вильно, бросился на колени и был прощен. Он получил во владение Черниговскую и Северскую земли, но по-прежнему желал великокняжеского престола в Вильно.

Чтобы добиться цели Свидригайло использовал ухудшение отношений Витовта со своим тестем — московским великим князем Василием Дмитриевичем, после попытки Витовта в 1405 году присоединить к Великому княжеству Псков. Поддержанный тверским князем, Василий предпринял военные действия против Великого княжества, попытавшись взять Вязьму и Козельск. Эти события имели большие политические последствия. Они положили начало длительному периоду открытых конфликтов между Вильно и Москвой, чем стали активно пользоваться недовольные политикой Витовта удельные князья и бояре Великого княжества Литовского, которые на протяжении нескольких столетий, перебегая, служили то одной стороне, то другой.

Первым из перешедших на службу к московскому князю был Александр Гольшанский. Он был ласково принят и получил во владение богатый город Переяславль. В 1408 в Москву с большой свитой прибыл Свидригайло, которые также был щедро награжден.

Напряжение на границах обоих государств возрастало, но до войны не дошло. В сентябре князья заключили мир.

Городельская уния

Великий князь Витовт, продолжая добиваться незави-

симости ВКЛ от Польши, стремился разорвать свои зависи-

мые отношения с польским королем Ягайло. С этой целью на

съезде феодалов Польши и ВКЛ, который прошел в 1413 г.

в замке Городля (на реке Западный Буг), была подписана Городельская уния — союз между ВКЛ и Польшей. По усло-

виям унии сохранялась самостоятельность ВКЛ.

Уния 1413 г. подтвердила союз ВКЛ с Польским королевством, но в отличие от Кревской унии 1385 г. власть в ВКЛ стала практически принадлежать Витовту. В этой связи возникла идея о присвоении Витовту титула короля и превращении ВКЛ в королевство. На сентябрь 1430 г. была назначена дата коронации Витовта. Но посланная германским императором королевская корона была перехвачена польскими феодалами, которые не желали возвышения ВКЛ. При Витовте ВКЛ стало одним из крупнейших государств в Европе, которое простиралось от Балтийского до Чёрного моря.

18вопр

Ответ на 13. Внешняя политика ВКЛ: борьба с крестоносцами и татарами, соперничество с Московской державой

1. В начале XIII в. на белорусских землях начинается борь¬ба с немецкими рыцарями-крестоносцами. Они под видом распространения христианской (католической) веры стремились к захвату территорий на Востоке. С помощью католической цер¬кви крестоносцы создали на прибалтийских землях военно-ре¬лигиозные организации — орден Меченосцев (Ливонский ор¬ден) и Тевтонский орден. В 1237 г. они объединились и создали на прибалтийских землях государство со столицей в Мальборке (Пруссия). Крестоносцы высадились в устье Западной Двины. Строя здесь небольшие замки-крепости, они подготовили по¬чву для завоевания земель по течению Западной Двины и хрис¬тианизации местного населения.

Завоевательские планы крестоносцев столкнулись с интере¬сами Полоцка, которому грозила прежде всего потеря земель в нижнем течении Западной Двины, где находились города-кре¬пости Кукенойс и Герцике. В борьбе с крестоносцами при защи¬те города-крепости Кукенойс отличился князь Вячко (Вячеслав), происходивший из династии полоцких князей. Однако под дав¬лением превосходящих сил крестоносцев Вячко вынужден был в 1208 г. сжечь крепость. Через год крестоносцами был захва¬чен и сожжен Герцике. Пять раз они пытались захватить По¬лоцк.

Крестоносцы угрожали не только Полоцку, но и Новгороду. Поэтому борьба с немецкими рыцарями и шведскими феодала¬ми стала их общим делом. Так, в битве со шведскими рыцаря¬ми на реке Нева в 1240 г. в составе новгородского войска ис¬ключительной отвагой отличился воин-полочанин Яков. Союз Полоцка и Новгорода содействовал поражению крестоносцев в 1242 г. в битве на Чудском озере, получившей название «Ледо¬вое побоище». Победитель этих двух битв князь Александр Не¬вский был женат на дочери полоцкого князя Брячислава.

Нашествие крестоносцев с Запада стало одной из причин, обусловившей образование ВКЛ. Немецкие рыцари пытались захватить Понеманье, четырежды подходили к Новогородку. В 1314г. староста Городни (современное Гродно) Давид Го-роденский со своей дружиной отбил их нападение на Нового-родок. Во время похода в захваченные крестоносцами земли Давыд Городенский был предательски убит и похоронен на бе¬регу Немана возле древней Коложи, давшей имя Коложской церкви.

В 1331 г. при великом князе Гедимине произошла победная битва войска ВКЛ с рыцарями Тевтонского ордена на реке Ак-мяне (территория современной Литвы), а в 1348 г. при великом князе Ольгерде — на реке Стреве (приток Немана). Войско ВКЛ, усиленное полками из Берестья (современный Брест), Полоцка, Витебска, Смоленска, сражалось с крестоносцами, на помощь которым прибыли наемники — рыцари из Франции и Англии. Битва не принесла полной победы рыцарям.

2. Решающее значение в борьбе с крестоносцами имела Грюнвальдская битва. В 1408 г. на совете польского короля Ягайла и великого князя литовского Витовта было принято решение о совместной войне с крестоносцами. Она проходила в 1409—1411 гг. и получила название «Великой». События этой войны описаны польским историком XV в. Яном Длугашем. Поэт Ян Вислицкий посвятил этому событию поэму «Прусская война», написанную на латинском языке в начале XVI в. На¬звание «Прусская» объясняется тем, что крестоносцы создали свое государство на землях прусов — западных балтов, род¬ственных литовцам.

Главным событием «Великой войны» стала битва под Грюн-вальдом (нынешнее Дубровно на территории Польши). Она со¬стоялась 15 июля 1410 г. и явилась одной из крупнейших битв средневековья. Войско ВКЛ составляли 40 хоругвей — бое¬вых отрядов количеством от 60 до 600 копий. «Копьем» назы¬валась боевая тройка: рыцарь-наездник, оруженосец и лучник. Войско ВКЛ возглавил великий князь литовский Витовт, полу¬чивший за свои боевые качества прозвище «Гром победы». Польское королевство выставило 50 отрядов. Общее руковод¬ство объединенным войском ВКЛ и Польского королевства осу¬ществлял польский король Ягайло. В объединенном войске были также хоругви с Украины, русская дружина из Новгоро¬да Великого, отряд из Чехии под руководством будущего ге¬роя гуситского движения Яна Жижки и татарская конница. По подсчетам историков, войско союзников насчитывало около 40 тыс. чел.

Войско крестоносцев насчитывало более 30 тыс. воинов, имевших лучшее вооружение. Руководил ими великий магистр (руководитель) Тевтонского ордена Ульрих фон Юнгинген. Битва началась с атаки конницы Витовта. Крестоносцы, строй которых I напоминал «клин», намеренно отступили до скрытых от глаз бом¬бард — пушек, стрелявших каменными ядрами. Однако это не остановило конницу Витовта. Тогда тяжеловооруженная конни¬ца крестоносцев нанесла ответный удар и заставила отступать часть войска Витовта. Исключительную стойкость в этот момент проявили три полка из Смоленского княжества. Два из них со¬единились позже с отрядами польского войска, которое пере¬шло в наступление. Союзники окружили рыцарей и нанесли решающее поражение.

Один из эпизодов Грюнвальдской битвы нашел отражение на одноименной картине польского художника XIX в. Яна Ма-тейки. Этому событию посвящены произведения художест¬венной литературы, в том числе известный роман польского писателя XIX в. Генрика Сенкевича «Крестоносцы», роман современного белорусского писателя К. Тарасова «Погоня на Грюнвальд».

19вопр

Начало борьбы с Золотой Ордой датируется 1240— 1241 гг. Именно к этому времени относятся летописные сведе¬ния об опустошении монголо-татарами Берестья. До появле¬ния в белорусских землях монголо-татары завоевали Китай, Среднюю Азию, Закавказье, большую часть русских земель и создали свое государство — Золотую Орду. На Руси объеди¬ненные в мощную армию азиатские племена называли монго¬ло-татарами, а чаще — просто татарами (в огромном войске ко¬чевников собственно монголами были только военачальники и знать). На русских землях кочевники-завоеватели установили иго — свою власть. Они руководили через выдачу местным кня¬зьям грамот —ярлыков на право сбора дани для монголо-татар¬ского хана. Иногда ханы собирали дань с русских княжеств с помощью сборщиков — баскаков. На белорусские земли монголо-татары совершали лишь от-дельные нападения, во время которых грабили, брали местных жителей в плен. Но своей власти на белорусских землях им установить не удалось. В 1363 г. великий литовский князь Ольгерд разбил трех та-тарских ханов на реке Синие Воды (территория современной Ук¬раины). В результате этой победы монголо-татары были вытес¬нены с украинских земель. 7 сентября 1380 г. князь Андрей Полоцкий участвовал в Куликовской битве на стороне москов-ского князя Дмитрия Ивановича, получившего за победу в бит¬ве прозвище «Донской». Трагически завершилась для войска ВКЛ во главе с великим князем Витовтом битва с татарами на реке Ворскле (территория современной Украины) в 1399 г. С конца XIV в. начинается расселение татар на белорусских землях. Первоначально это были плененные во время набегов и битв. В ВКЛ татары составляли этническое меньшинство, это значит небольшой по количеству народ в сравнении с основным населением. Татарская конница в качестве союзников Ягайла и Витовта участвовала в Грюнвальдской битве против кресто¬носцев. Татарское население внесло свой посильный вклад в развитие хозяйства и культуры ВКЛ.

20вопр

Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у складзе ВКЛ

У дру­гой палове XIII — першай палове XVI ст. у Беларусі прадоўжіўся працэс фарміравання і ўдасканальвання феадальных ндносін. Галоўным багаццем з'яўлялася зямля, галоўным гаснадарчым заняткам абсалютнай большасці насельніцтва — зсмляробства, непарыўна звязанае з жывёлагадоўляй. Формы феадальнай уласнасці, феадальных правоў і абавязкаў складваліся паступова. Вярхоўным землеўладальнікам лічыўся вялікі князь. Разам з тым землі падзяляліся на дзярэаўныя і прыватныя. У сваю чаргу дзяржаўныя землі былі дзвюх катэгорый: воласці і гаспадарскія двары. Прыватныя землі таксама падзяляліся на свецкія і царкоўныя маёнткі. У валасцях ворыўныя землі знаходзіліся ва ўладанні грамады і ў асабістым карыстанні сялян, акрамя лугоў, сенажацей, вадаёмаў, якімі карысталіся калектыўна. Воласць звы­чайна аб'ядноўвала некалькі вёсак і з'яўлялася адміністрацыйнай адзінкай. Гаспадарчыя двары належалі непасрэдна князю і кіраваліся яго адміністрацыяй. Да XVI ст. дакладнага падзелу на асабістыя ўладанні вялікага князя і іншыя дзяржаўныя землі не існавала. У 1588 г. былі выдзелены велікакняжацкія сталовыя маёнткі (эканоміі). У канцы XIV ст. дзяржаўныя землі значна пашырыліся за кошт ліквідацыі буйных удзельных княстваў і ўвядзення намесніцтваў. У XV — XVI стст. феадалам і царкве былі пажалаваны значныя ўгоддзі. Калі ў XIV ст. на дзяржаўных землях жыло болып за палову насельніцтва, то ў першай чвэрці XVI ст. — толькі адна трэць.

Рост феадальнага землеўладання ў XV — XVI стст. адбываўся наступнымі шляхамі:

1. вялікі князь надзяляў зямлёю сваіх падданых за ваенную і дзяржаўную службу, дараваў землі царкве;

2. буйныя феадалы надзялялі зямлёю сваіх васалаў за ваенную і адміністрацыйную службу, ахвяравалі зямлю царкве;

3)купля-продаж зямлі, залог з наступным адчужэннем.

Дробных землеўладальнікаў, якія атрымлівалі зямлю за службу ў войску, спачатку называлі баярамі, а пазней шляхтай. Сярод буйных землеўладальнікаў былі князі, магнаты, паны. У канцы XVI ст. усе землеўладальнікі былі ўраўнаваны ў правах, а ўсё саслоўе начало называцца шляхтай. Шляхецкае званне стала спадчынным. Паступова змяняўся і прававы статус сялян. Сяляне страчвалі права распараджацца зямлёю і сталі землекарыстальнікамі ў феадалаў. Пазбаўлялася традыцыйных правоў сялянская абшчына. У залежнасці ад суадносін павіннасцей і ролі ў феадальнай гаспадарцы сяляне падзяляліся на: 1) цяглых; 2) асадных; 3) агароднікаў; 4) слуг.

Людзі цяглыя асноўную павіннасць — паншчыну — адбывалі на зямлі феадала. Асадныя выплачвалі грашовую ран­гу. Агароднікамі станавіліся збяднелыя сяляне, якія атрымлівалі невялікі зямельны ўчастак і выконвалі паншчыну адзін дзень у тыдзень, a іх жонкі — шэсць дзён летам. Сяляне-слугі былі прывілеяванай часткай вясковага насельніцтва, яны займаліся кваліфікаванай або адміністрацыйнай працай (воіны, лоўчыя, егеры, рамеснікі, наглядчыкі і інш.). Па ступені феадальнай залежнасці сяляне падзяляліся на тры асноўныя катэгорыі: 1) людзей пахожых; 2) людзей непахожых; 3) чэлядзь нявольную. Спачатку большасць сялян былі пахожымі— маглі пераходзіць ад аднаго феадала да другога, але толькі ўвосень, пас­ля заканчэння палявых работ, са згоды гаспадара і пасля выплаты ўсіх павіннасцей. У канцы XVI ст. практычна ўсе сяляне сталі непахожымі, былі запрыгонены. Чэлядзь нянольная ўяўляла сабой катэгорыю хатніх рабоў і не мела зямсльных надзелаў.

Можна выдзеліць наступныя этапы запрыгоньвання сялян.

1. «Прывілей» (указ) 1447 г. вялікага князя літоўскага Кпзіміра канчаткова замацаваў права феадалаў на вотчынны суд і абмежаваў тым самым абшчынныя правы.

2. Першы Статут Вялікага княства Літоўскага 1529 г. цдмаўляў сялянам у праве ўласнасці на зямлю, якое замацоў-нплася за феадальным саслоўем. Сяляне страцілі права распа-рнджацца зямлёю без згоды феадалаў.

3. «Устава на валокі» 1557 г. фактычна замацоўвала ся-діін за «прынятымі» імі зямельнымі надзеламі — валокамі.

4. Другі Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 г. увёў 10 гадовы тэрмін пошуку беглых або ўкрадзеных сялян, а таксама адміністрацыйныя пакаранні супраць тых, хто хаваў сялян.

Трэці Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. па-вялічыў тэрмін пошуку беглых сялян да 20 гадоў. Статут залічваў у разрад «непахожых» тых сялян, якія пражылі на землях феадалаў 10 і больш гадоў. Тэарэтычна селянін мог адкупіцца, але выплаціць адкупныя сумы было надзвычай цяжка. Такім чынам, працэс запрыгоньвання ў цэлым завяршыўся. Развіццё таварна-грашовых адносін выклікала неабходнасць удасканальвання феадальнай сістэмы гаспадарання, вы карыстання яе не толькі для простага самазабеспячэння вотчыны з яе натуральнай гаспадаркай, але і для вытворчасці прадукцыі на продаж, павелічэння грашовых даходаў для задавальнення запатрабаванняў вышэйшага феадальнага саслоўя, якія ўзрасталі. 3 XV ст. узнікаюць фальваркі — маёнткі з панскай ворыўнай зямлёй, гаспадарчымі і жылымі пабудовамі, рамеснымі майстэрнямі, гародамі, сенажацямі, лясамі, якія апрацоўвалі сяляне навакольных вёсак. Феадалы памяншалі надзелы сялян і за іх кошт фарміравалі ўласную гаспадарку. Сяляне па новых законах станавіліся землекарыстальнікамі і за права карыстацца зямлёй павінны былі працаваць у фаль-варку.

21вопр

У XIII-XVI стст. на беларускіх землях інтэнсіўна развіваюцца гарады і мястэчкі, якія ўсё ў большай ступені канцэнтравалі рамесніцтва, гандаль, станавіліся цэнтрамі ажыўленага палітычнага і культурнага жыцця насельніцтва Беларусі. У крыніцах XIV - першай паловы XVII стет. упамінаецца прыкладна 350 гарадскіх паселішчаў на тэрыторыі сучаснай Беларусі, з якіх пераважную большасць складалі мястэчкі ў 200-300 дамоў, з некалькімі вуліцамі і 2-3 тыс. жыхароў. У сярэдзіне XVII ст. з 2,8-3 млн. жыхароў Беларусі ў гарадах і мястэчках пражывала 350-400 тыс. чалавек, або 12-13%. Га-радское насельніцтва фарміравалася за кошт уцёкаў прыгон-ных сялян, перасялення вольных сялян, натуральнага прыросту. Але частыя войны і масавыя эпідэміі зводзілі натуральны прырост да мінімуму.

80% гараджан складалі беларусы (літвіны). Этнічны склад гарадскога насельніцтва істотна дапаўняўся рускімі, яўрэямі, палякамі, украінцамі, немцамі і татарамі, якія складалі ад 20, а ў некаторых гарадах - да 40% насельніцтва. Разнастайным быў канфесійны склад гараджан: праваслаўныя, католікі, уніяты, іўдзеі, мусульмане, кальвіністы і іншыя, але пераважалі хрысціяне.

Гарады мелі неаднародную сацыяльную структуру. Вярхуш-ку складала багатая частка купецтва і рамесніцкія майстры, якім належала ўся ўлада ў горадзе. Уплывовы пласт складалі таксама прадстаўнікі ваенна-служылага саслоўя - баяры. Ся-род гарадской вярхушкі была і шляхта, якая масава перасяляла-ся ў гарады на працягу XVI - першай паловы XVII стст. Гарадскі патрыцыят складаў каля 25% іх насельніцтва. Най-болып шматлікую групу гараджан складалі дробныя гандляры, радавыя рамеснікі, чаляднікі і іх сем'і. Гэты сярэдні слой складаў 40-50% усіх жыхароў, улічваючы, што частку іх складала таксама духавенства, чыны ўрадавай адміністрацыі і інш. Най-больш абяздоленай часткай гарадскога люду былі так званыя "люзныя людзі" і "гульцяі" - даведзеныя да галечы і абеззямеле-ныя сяляне, вымушаныя пакінуць сваю гаспадарку і шукаць прытулку ў горадзе. У пачатку XVII ст. іх колькасць даходзіла да адной трэці гарадскога насельніцтва.

Гарады і мястэчкі існавалі як на дзяржаўных вялікакняжацкіх, так і прыватнаўласніцкіх землях. Больш 40% усіх гарадскіх пасяленняў Беларусі ў першай палове XVI ст. падпарадкоўваліся юрысдыкцыі буйных магнатаў (Слуцк, Ста­ры Быхаў, Клецк, Копысь, Тураў, Шклоў, Зэльва, Маладзечна, Смаргонь, Лагойск і інш.).

Жыхары мястэчак і невялікіх гарадоў побач з рамяством і гандлем займаліся апрацоўкай зямлі і сельскагаспадарчымі промысламі.

Невялікімі тады былі і гарады. Гарады з насельніцтвам 10 тыс. жыхароў і болып лічыліся буйнымі. Да іх адносіліся По-лацк, Віцебск, Слуцк, Магілёў, Пінск.

Дзеля абароны сваіх інтарэсаў рамеснікі стваралі свае ўлас-ныя карпарацыі. Такімі аб'яднаннямі сталі цэхі. Цэхі ў беларускіх гарадах былі трох тыпаў: спецыялізаваныя (уваходзілі рамеснікі адной прафесіі); аб'яднаныя (уваходзілі рамеснікі дзвюх і больш блізкіх прафесій) і зборныя (уваходзілі прадстаўнікі розных прафесій). Апошнія карпарацыі ўзнікалі тады, калі ў тым ці іншым горадзе было мала рамеснікаў адной спецыяльнасці.

Аб'яднаныя ў цэхі рамеснікі падзяляліся на майстроў, чаляднікаў і вучняў. На чале цэха стаяў цэхмістр (стараста), які аднагалосна выбіраўся цэхавымі майстрамі. Пры выбранні ўлічваліся яго ўзрост, прафесійныя якасці, маёмаснае і асабістае юрыдычнае становішча. Майстры наймалі чаляднікаў і вучняў. Колькасць членаў цэха вагалася ў межах 60-150 чалавек, з якіх чаляднікі складалі ад 40 да 60%. Чаляднік быў абавязаны прайсці курс навучання майстэрству на працягу 2-3 і больш гадоў, здзейсніць "вандроўку" ў іншы горад ці нават краіну з мэтай пераймання вопыту ў майстроў. Умовай выбрання ў цэха-выя майстры, акрамя галасавання, была добра і якасна зробленая"штука" альбо "шэдэўр" (прафесійны выраб), "пачастунак", або "каляцыя" для ўсіх членаў цэха і прадугледжаны статутам уступ­ны ўзнос у цэхавую касу. Тэрмін вучнёуства складаў 3-5 гадоў, на працягу якіх вучні вельмі прыгняталіся.

Дзейнасць цэха і кожнага яго члена рэгламентавалася стату­там. Статут ахоўваў гарадскі рынак ад канкурэнтаў і быў накіра-ваны як супраць нецэхавых рамеснікаў - "партачоў", так і супраць прыезджых рамеснікаў і купцоў.

Рост рамяства садзейнічаў развіццю гандлёвай дзейнасці. У буйных гарадах таргі наладжваліся двойчы, у невялікіх гарадах і мястэчках - раз у тыдзень. У перадсвяточныя дні ў буйных гарадах арганізоўваліся кірмашы, якія маглі цягнуцца некалькі дзён.

Гандлёвыя сувязі звязвалі горад з вёскамі і мястэчкамі, а буйныя гарады - паміж сабой. Буйнейшымі гандлёвымі цэнт-рамі Беларусі былі Віцебск, Полацк, Менск, Магілёў, Бярэсце. Гарады гандлявалі таксама з Расіяй, Полынчай, Турцыяй, Малдавіяй і інш. Больш як 20 буйных "шляхоў і гасцінцаў" звязвалі беларускія гарады паміж сабой і з кірмашамі Варша­вы, Любліна, Літвы, Венгрыі, Смаленска, Украіны. Беларускія купцы выконвалі пасрэдніцкую ролю ў гандлёвых сувязях Расіі з Польшчай. Купцы аб'ядноўваліся ў братчыны, якія ахоўвалі ма-напольнае становішча мясцовага купецтва на гандаль у сваім горадзе. Вялікім цяжарам для купецтва былі мытныя зборы, якія яны абавязаны былі плаціць не толькі пры правозе тавару ў другую краіну за дазвол на яго продаж у іншым горадзе, але і плаціць феадалам за праезд па збудаваных імі мастах, насыпах, а то і проста па дарозе, якая праходзіла праз іх уладанні.