34. Xyii-xyiii гг. Казак-жонгар согыстары. «Актабан шубырынды». Ордабасындагы маслихат.

1718 ж кэктемiнде Аякэз эзенiнiн жагасында казак-жонгар жасактарынын арасында 3 кунге созылган кантэгiс шайкас болды.Урыстын алгашкы екi кунiнде казак жагы басым болганымен бiрiмен бiрi кыргикабак болып журген Эбiлхайыр мен Кайып султаннын ынтымагы болмагандыктан шайкас акыры женiлiспен аякталды.Жонгарлардын казак жерiне каптап кiруi де, ойрат-жонгар тайпаларынын одагынын ныгаюы да шамалы узiлiспен 100 жылга созылган 3 жонгар билеушiлерiнiн атына байланысты. Олардын алгашкысы 1640ж ойрат тайпаларынын курылтайында барлык жонгарлардын билеушiсi-контайшы атагын алган Батыр.Бiрак контайшы батырдын шапкыншылыгын кезiнде алдымен Жэнгiр хан, одан кейiн Тэуке хан тойтарып отырды жэне эздерi де жонгарларга шапкыншылык жасап отырды. Казак-жонгар тартысындагы жагдай 18г басында айтарлыктай эзгердi. Бул кездегi жонгар билеушiсi Сыбан-Рабдан(1699-1727) Кытай империясымен араздасып калып, Кытайлыктар ойраттарды тубiрiмен жерден ыгыстырды.Сондыктан олар букiл халык болып Казакстан жерiне ауа бастады.Тэуке баласы Болаттын тусында казак ауылдарына жонгарлар тосыннан шапкыншылык жасады.Жау келiп калганда бейкам отырган ауылдар мен кыстаулардан адамдар баспана iздеп жан-жакка бытырады. Кiмнiн болсын ойлаганы бiр басынын камы, эйткенi жау жауыздык кэрсетiп, тиген жерiн эртеп,эшiрiп, енкейген кэрi мен енбектеген кэрi нi де аямады. Бул сойкан халык есiнде «Актабан шубырынды,Алка кэл сулама» деген атпен калды.Казак батырлары курган кол 1726-1727ж кысында Торгай даласындагы Буланты, Бэлентi деген эзендердiн жагасында жонгар баскыншылары iрi соккы берiлдi. Кол жеткен женiс халык енсесiн кэтерiп тастады.Букiл халык басына келген зiл зала барлык жуздер мен улыстардын экпе-араздыкты койып, бiрiгiп, бас косуына ыкпал еттi. 1728 ж Ордабасы деп аталып кеткен тэбенiн аймагында барлык жуздiн хан – султандарынын, би-батырларынын, жасактарынын бас косуы болды.Бул маслихатка бауырлас кыргыз бен каракалпактын да би-батырлары эздерiнiн жасактарымен келдi.Букiлхалыктык жиында шешiлген мэселе-букiлхалык болып атамекендi жаудан тазарту, ол ушiн букiлхалыктык жасак куру болды. Онын колбасшысы болып кiшi жуз ханы Эбiлкайыр белгiлендi. Сол жылдын эзiнде казак жасагы женiске ие болды.

35. XyiiIгг.Казак халкынын тэуелсiздiк ушiн куресi. Аныракай шайкасы. Батырлар.

1729 ж Балхаш кэлiнiн онт. жонгар баскыншыларымен шайкас болды. Бiрнеше кунге созылган катты урыста жонгар нояндары женiлдi. Осыган орай урыс аланы Аныракай даласы деп, немесе калмактардын аныраган жерi д.а. 1727 жылы Сыбан-Рабдан элiп, орнына Калдан-Церен(1727-46) болды. Онын тусында жонгарлар казак жерiне шапкыншылык жасады, бiрак калмак жасактарынын бул шабуылдарын орта жуз ханы Абылай тойтарып отырды. 1746ж К-Ц олген сон, жонгар басшылары арасында билiкке таласу басталды. Бул кыркысты «Бэлiп ал да, билей бер» деп атаган. Абылай хан шебер пайдаланып жонгар хандыгын элсiреттi. Шыгыстан оларды Кытай басшылары кырып-жойды. 1758 ж Кытай эскер басшылары Ужар-хой жэне Фуде Сараман Жонгарияга дейiнгi жерде жонгарларды кыргынга ушыратты. Жонгария мем-т болудан калды.Бiрнеше жылга созылган казак-жогар, казак-калмак кыркысы-жонгарлардын тарих сахынасынан мулдем куруымен аякталды.

36