16. Қыпшақ хандығы.Қ-ң ортағасырлық тарихындағы қыпшақтар.(11ғ басы-1219ж)

«Қыпшақ»атауы алғаш рет 760ж ежелгі түрік руникалық ескерткіште аталады.Ертіс өңірін жайлаған қыпшақ-ң топтары қимақ-р басшылығымен тайпа-р одағын құрды.8ғ қыпшақтар қимақ-дан бөлініп батысқа қарай жылжиды.Бірақ қыпшақтар тәуелсіздікке жете алмайды.11ғ қимақ қағанаты тарап,әскери-саяси жетекшілік қыпшақтар хандықтарына көшеді.Қыпшақтар орт Азия ж/е оңт шығыс еуропаның елдерімен тікелей байл. Жасады.Шығыста қыпшақтардың жері «Дешті қыпшақ» д.а.Орыс-р қыпшақтарды «половецтер»д.а.11ғ 2 ширегінде қыпшақтар ақсиектері оғыздармен Сырдарияның орт. ж/е төменгі бойларынан,Арал мен Каспий өңірінен қуады.11ғ орт қыпшақтар Еділден батысқа өтіп,Византия,Венгрия халық-мен қарым-қатынас жасайды.Ертістен Днепрге дейінгі бүкіл зонаны алып жатқан Дешті қыпшақтың тар жоғарғы обл-н 2 этникалық терр-қ бірлікке бөледі:басында Тоқсоба ру-ң әулиеті тұрған Батыс қыпшақ бірлестігі ж/е Ел-бөрілі руының хан әулиеті билеген шығыс қыпшақ қағанаты.Қыпшақтардың этникалық қауым-қ қазақтар.Терр-ді құрылуы 3 кезеңнен тұрды:7ғ 2 жарт. 8ғ аяғы;8ғ аяғы-11ғ;11ғ басы-12ғ.Алайда қыпшақ жұртының құрылып,қалып-ң соңғы кезеңін монғол басқыншылыы үзіп тастайды.11ғ орт қыпшақтар Алтай мен Ертістен бастап,Батыс Еділ мен оңт Оралға дейін,Балхаш көлінен оңт-батыс Сібірдің орман дала аймақтарына дейін қоныстанды.Хандықтың құрылысы:Қыпшақ хандықтарының өкімет билігі мұра болып атадан балаға берілді.Хан-р шығатын ру ел-бөрілі рун.Қыпшақ ханд. 2 қағанатқа бөлінді::Оң қанат Жайық өзені,сол қанат-Сығанақ.Хандық-ң орт Торғай қаласы.Ру-р мен тайпа-р әлеуметтік маңызына қарай бөлінді.Мүлік теңсіздігі болды.Қыпшақтардың ханд-ерте феод. мемл. болды,ол көне түрік мемл-ң дәстүрін дамып,жалғ.қыпшақтардың Қарахан-мен аса күрделі қарым-қатынас болды.Олар жер үшін соғысты 12ғ 2 жарт. қыпшақ ханд. ыдырай бастады.Себебі-көрші тайпа-р Хорезм ханд-ң әскерін нег. қыпшақ-р құрды.Қыпшақ ханд ыдырауының 2-ші себебі ішкі қайшылықтар.Монғол шапқыншылығынан кейін қыпшақ ханд түбегейлі жойылды.

17. 5-12Ғ қ тұрғындарының рухани мәд-ті. (тіл, жазба,ауызшашығармашылық, ғылым мен өнер.)

5-7ғ Қ террер.)

5-7ғ Қ террлық көшпелі халықтарын біріктірген жаңа мемлекет- Ұлы түрік қағанаты п.б. Қиыр Шығыспен, Жерорта теңіз мәд-мен қатынас үзілмеді. Түрік тайпа-ң материалдық мәдениеті өндірістің негізгі тәсілі ретінде көшпелі мал шаруашылығы берілген:аңшылық,жер шар-ғы,мал санын ұлғайту арқ мал шар-ғы жаты.Көшудің ж/е жайылым-ң жол бағыттары ұзақ уақыт бойында тұрақты болды ж/е дала жазықтарын ұзақ игеру процесінде қалыптасты.Түріктер:жылқы,қой,сиыр,түйе өсірді.Отырықшы жер игеру мәдениеті Қ-ң оңт-де ж/е 7 суда дамыды.Жүзім шар-ғы,бақташылық дамыды.Суармалы жер шар-н дамытуда каналдар,арықтар пайд.Оңт қ-н ж/е Жетісу барлық орта ғасыр бойында,қала мәдениеттің орта-қ, болды:испиджаб,сығанақ,тараз,алмалық т.б.Әр қалада қоғамдық монша болды. Қала бірнеше бөліктерден болды:орт-та басшы ғимараты орн. қамал оны қоршам ақсүйек,көпес,тұрғындары тұратын –шахристан болды.Кәсіпте: тері мен жүн өңдеу,киіз үйлер,арбалар жасау,ұсталық,металлургия,ағаш пен сүйекті өңдеу зергерлік дамыды.Сауда ақша дамуын қажет етті.Суяб,Тараз,Отрар сияқты қалаларда монета сарайлары болды.Рухани мәдениетке сана өрісіндегі адам қызметінің өнімдерін (тіл,жазба,ауызша,дін,өнер) жатқызылды.6-8 ғ Қ-ң түрік тілдес тайпа-ры арасында ауызша поэмалық дәстүр болды.Ауызша шағарма дамыды.(поэмалар,этикалық поэзия дәстүрі) .Оның элементтері Күлтегін мен Білге қаған(5-7ғ) қабыр-ң үстінгі плиталарының мәтінінде көрсетілген.Жазбалар теңеулер мен метафорларға қаныққан.Ежелгі эпостар «қорқыт ата», «қорқыт ата кітабы», «оғыз-нама» шығарылды.

«Құтты-білім» (Құдатғу-білік)- Ж.Баласағұнның ең ірі шығармасы, бізге жеткен әдеб-ң тұңғыш ескерткіші. Бұл шығармада ақынның өз заманының өмір шындығын, қоғамдық сана, белгілі бір әлеуметтік саясаттың бірі. 12ғ Түркістанда тұрған Қ.А. Яссауи өз заманының ойшылы, ақыны болды. Ол Қ-да мұсылман дінін таратты.Еңбегі-«Диуани-хикмет» (Даналық тур. кітап) өлеңдер жинағы. Яссауи суффизм (сопылық) ғылымын қолданып, «Жеке игіліктің арам пайдасына қарсы шықты, аскетизм мен бой ұсынушылықты уағыздады.»

Ғ-ң ортасында көшпенділердің астрономия, география т.б. жаратылыстану ғылымдары б-ша білімдері ғылыми трактаттар түрінде жаңа бейне алды. Ғалым-энциклопедист Әбу-Насыр-Әл-Фараби Фарабта туған. Ол барлық ғылымдарды тәжірибелік(этикалық саясат) деп бөлді. Ол философия, ойлау тур. ғылым, матем, медицина, астрон-я, физика, теория, ән-күй б-ша трактаттар жазды. «2-ші ұстаз»(Аристотельден кейін) атағын алды. М.Ә. Қашғари –тамаша лингвист, географ. «Диуани Лұғат ат-түрк» (түрік тілдерінің сөздігі)еңбегінде түркі тілдес елдердің өмірін, тұрмысын, шаруашылығын жазды.

Діні сол кезде – моноатеистік дін болды. Теңгір жоғары құдыретті,барлығын көреген тәңір, әлемді жаратушы б.т. Әйел тәңірі- от басы ошағы мен баланың қамқоршысы. Ұмай анна болды. 6-9ғ Орт. Азия, Шығ. Түркістанның түркі тілдес тұрғыны ара-да буддизм, манихейшілік, христиандық тарады. Бұдан кешірек исламдану басталды.

18. Моңғрл имп-ң құрылуы. Моңғолдардың Орта Азия мен Қазақстан аумағын жаулауы. Отырар қорғанысы. 12ғ аяғы мен 13ғ бас кезінде Моңғол терр-нда үлкен көшпелі мемл. құрылды. Оны Тимучин(1155ж) басқарды. Ол Керулен және Орхон өзендерінің бойында негізделген. Кейін туыстық тайп-ң бірі болып және көрші елдерді жаулап алу арқ. Моңғол мемлекеті тек Орта Азияда ғана емес, бүкіл әлемдегі ұлы империяға айналды. 1203ж онымен Кирий және Найман хандықтары қиратылды. 1207-11 ж Моңғол имп. Сібір және Шығыс Түркістанды жапулап алды. 1215ж Пекин де жауланды, ал 1217ж моңғолдар Хуанхэ өзенінің солт. жақтарындағы барлық жерлерді жаулап алды. 1206ж Темучин бүкіл моңғолдық хан атағына және Шыңғыс хан титулына ие болды. Моңғол имп-ң құрылуы бұрын аз байланысты тайпалардың бірігуіне және өзара соғыстарды тоқтатуға әкелді. Жетісудағы Қарақытай мемл-нде және Оңт.Қаз-да политикалық қайшылықтар болып жатты. Мауреннахр қаласы Гурханның билік астынан босай бастады. Қарлұқ және Қарахан билеушілері Хорезмнің қол астына көше бастады. 1207 ж Қарақытайлықтар Бұхарадан, кейін Тараздан айрылды. Содан басқа Гурханның Құйлық пен Алмалық билеушілерімен наразылығы туындалды. Қиын жағдайға түскен Гурхан наймандық Куч-лук-тан көмек сұрады. 13ғ талқандалған наймандар Куч-лук басшылығымен Жетісуға қашты. Мұнда ол талқандалған найман мен Керейіт отрядтарын жинады да Гурхан қол астына кірді. 1210 ж Қарахандар Хорезмммен шайқаып, жеңілді. Бұл жағдайды Баласағұн қаласын тұрғындары пайдаланды. Гурхан өз астанасын басып алды да, Қарахандықтар оны 3 күн бойы тоңады. Қарлұқтардың ұнатпаушылығын Куч-лук пайдаланды. Ол Гурханды қамауға алды да, биліктен бас тартуға күштеді. 1212ж Чигулу қайтыс болып, наймандықтардың ханы Жетісудың билеушісі болып тағайындалды. Оның билік астына Сайрам, Ташкент қалалары, Ферғананың солт. Жағы кірді. Хорезмнің бас жауы болып, Куч-лук мұсылмандарды қуа бастады. Қойлық билеушісі Асланхан, кейін Бұзар наймандардан бөлінді де өздерін Шыңғыс ханның боданы боп жариялады. Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға шабуыл жасауға дайындалды. Ол әсіресе Оңт.Қаз-ң гүлденіп бара жатқан қалаларына және Жетісуға көз салды.