43.Бэкей ордасынын курылуы, Тайманов пен Этемiсов бастаган кэтерiлiс (1836-1837)
Кiшi жуз уш жуз iшiндегi ен кэп жердi иеленген аймактардын бiрi. Ол Жайык пен Тобылдан бастап Сырдариянын тэменгi агысына дейiнгi алкапты камтып жатыр. XIX гасыр басында Кiшi жуздiн кейбiр ауылдары Ресей империясы курамына эткен Жайык пен Едiл эзендерi тэменгi аралыгында болды. Ол кейiн Бэкей ордасынын негiзiн салган хандыкты немесе Iшкi
Орданы курды. Ал нагыз халыктык, феодалдарга карсы болган козгалыс 1836-1838 жылдары Бэкей ордасында болган Исатай мен Махамбет бастаган кэтерiлiс болды. Отарлык езгiнiн касiретiн ен бiрiншi кэрген Кiшi жуз болды. Эйткенi Кiшi жуздi Ресей эзiне алдымен косып алды. Отарлык езгiнiн ен киын таукыметi казак кауымдастарынын жерiн талан-таржга салып, орыс-казактар, патша экiмшiлiгi, жергiлiктi фоедал шонжарлар басып алды. Бэкей ордасындагы шаруалар букарасынын жагдайы ауыр болды. Бэкей ордасы 1801ж Едiл мен Жайыктын арасында шанырак кэтердi. Жерi де аз, халкы да аз халык болды. Бэкей хандыгы сол Бэкей эулетiнiн феодалдык иелiгi болды. Жэнгiр хан мен онын манайындагылардын шексiз зомбылыгы халыкты кэтерiлiске шыгармай коймаушы едi. Кэтерiлiстiн негiзгi козгаушы кушi казак шаруалары.Оган старшын, билердiн бiркатар экiлдерi катысты. Кэтерлiске старшындар Исатай, Махамбет басшылык еттi. Кэтерiлiс 1836 жылы басталды. Оны Берiш руынан шыккан Исатай Тайманулы баскарды. Деректерге караганда Исатай 1812ж Бэкей ханнан Каспийдiн жагалауынан жер алып, Жэнгiр ханнын бiрнеше рет елшiлiк тапсырмаларын орындады. Кейiн ханнын озбырлынына эрдайым наразы болган Исатайды эзiнен алыстаткан.1814ж Орынбор шекаралык комессиясы старшындыкка бекiткен 1817ж бастап Исатай патша чиновниктерiмен байланысы салкындай бастады.
44.Кенесары бастаган казактардын улт-азаттык козгалысы (1837-1847)
Казактардын XYIII-XIXгг. болган барлык баска iрi кэтерiлiстерiнен Кенесары кэтерiлiсiнiн ерекшелiгi, оган 3 жуздiн букара халкы тугел катысты. Кенесары кэтерiлiсi алгашкы жылдарын эзiнде-ак галамат кулаш жайып, букiлi халык кэтерген козгалыска айналды. Куазакстаннын букiл халыктыгы, кен канат жаюы, айкын кэр нген саяси сипаты Кенесарынын эз не тэн ерекшелiгi деуге болады. Кенесарынын кэтерiлiсiне басты рулардын бэрi катысты. Улы жузiбен орта жуздiн бiркатар рулары Кенесарынын коластына бiрiккен 1838ж бастап катысты.Султан Кенесары Касымулы кэтерiлiсiнiн Кiшi жузжерiн шарпуы Исатай кэтер-н басуды тездеттi.И.Апировский Исатайды талкандауга барлык куштердi жумылдырды. Кенесары колы Акмола, Кэкшетау, Кызылжар сиякты казак станицияларымен камалдарына шабуыл жасап эзiне карсы болган старшындар мен султандардын ауылдарын шауып алды. Осындай эрекеттерiн ол будан былай да токтаткан жок. Патша экiметi бурынгы эскери белдеулердi бекiтiп, жанадан Торгайдын, Ыргыздын жэне Есiлдiн бойларынан бекiнiс белдеулерiн салып, Кенесарыны Каракумга карай ыгыстыра бердi. Сондыктан да Кенесары онтустiкке, Сырдариянын орта агысына немесе Кокан хандыгынын жер не карай шегiнуге мэжбур болды. Кокандаыктардын шабуылга шыгуы жэне ауылдарда оба дертiнiн басталуы оны улы жуз жерiне-Жетiсуга мэжбур еттi. Патшалык Ресейден улы жуз ауылдарына кау п тэнiп турган, сондыктан ол ауылдар Кенесары кол астына косыла бастады. Бiрак Кенесары Ресей патшалыгымен согыспады да, Алатау кыргыздары жерiне этiп кеттi. Бiрак кыргыздар бiрден Кенесарыны душпандык ниетпен карсы алды. Кенесары эте киын жагдайда турганда онын колын улы жуз жасактары тастап кеттi. Орта азияны жаулап алуга шыккан орыс эскерлерiнiн басшылары Кенесары козгалысын андып отырды. Олар кыргыз манаптарымен байланыс жасап, оларды Кенесарыга карсы айдап салып отырды. Акырында улы жуз топтары да тастап кеткен Кенесарынын шагын жасагын Кыргыз манаптары казiргi Топтак каласынын каласынын манында коршап алып, жойып жiбердi. Кенесарынын эзiн, iнiсi Наурызбайды т.б айырылмас серiктерiн азаптап элтiрдi. Сол ушiн дала губернаторынан патша укiметi сый алды. Сонымен Казакстаннын Ресей отарына айналуынын каншама зулымдыктары болды. Патша укiметiнiн отаршылдык саясаты баска батыс елдерiнiн саясатынан ешб р кем болган жок. Кайта халык ушiн касiреттi ерекшелiгi-ол онын жерiн тартып алып, именденуi. Алдымен жерiн именденiп, экiмшiлiк баскаруын эзгертiп, кейiн жерiнiн байлыгын да имендене бастады. Гасырлар бойы еркiмен эскен эзiнi н отаны мен тэуелсiздiгiн жаулардан коргаган халык мундай кыспакка шыдамай 19г басында тынымсыз кэтерiлiстiн туын кэтерiп отырды.
45
