Дәріс №4

Тақырыбы: Дінтанудың негізгі компоненттері

Дінтанудың жеке ғылыми пән болып шығуы діни-теологияның, философияның және ғылыми ойшыл өкілдерінің еңбектері арқасында дүниеге келді. Сондықтан әрбір білім өкілдерінің дінге деген методологиялық көзқарастары әр түрлі. Олардың ішінен теология бірінші дінтанушылық ілім болып бөлініп шықты. Қазіргі кезде дінтануды ғылыми тұрғыда қарастырғандықтан оның негізгі бөлімдеріне: дін философиясы, дін социологиясы, дін психологиясы, дін феноменологиясы және т.б. салалар жатады.

Дін философиясы. Дінтану пәнінде дін философиясы базалық орын алады. Себебі, қандай бір философиялық ағымдар болмасын өздеріне діни мәселелерін қосады. Алғашқы кезде діни өкілдер (богославтар) және теологтар философия категориялық ұстанымдарын өздерінің зерттеу жұмыстарына кеңінен қолдана отырып, дінді философиялық тұрғыда түсіндіре бастады. Ондай концепциялық ағымды діни философия деп атаймыз. ХҮІІ-ХҮШғг. ғылымның дамуымен, әлемге рационалдық көзқарастың күшеюіне байланысты, философтар дінді философиялық тұрғыда қарастыруының (зерттеуінің) салдарынан «дін философиясы» шықты. Философияның зерттеу әдістемесі - әмбебап және субстационалды. Әрбір зерттеу нысанына философия сындық көзқараспен қарайды. Оның әмбебаптық әдісі абстрактылы логикалық сызбадан тұрады. Ал субстанцианалды деп, философия өзінің «дәлелдеу» процесінде бір рационалды негізге байланыстыра отырып дәлелдейді (философиялық тас). Философия дін туралы негізгі мәселелерді де осы эмбебап және субстанционалды принциптермен зерттейді. Осындай әдістемелік зерттеулер арқасында дін философиясының алғашқы формалары «деистік» және «пантеистік» түрлері шықты. Бұларға да кейінгі тақырыптарда кеңірек тоқталып өтеміз. Бұлар туралы қысқаша айтатын болсақ, бірінші көзқарасты рационалдық тұрғыда Құдайды бірінші күш, сана есебінде қабылдайды да, әлемнің даму процесіне қатынастырмайды. Екінші көзқарас бойынша Құдай табиғатқа сіңіп, табиғат Құдай болып өз мүсінін жоғалтады. Қазіргі кезде дін философиясының түрлеріне: натурализм, материализм, экзистенциализм, прагматизм, позитивизм, аналитикалық философия, философиялық антропология, персонализм, неотомизм және т.б. жатады.

Дін социологиясы. Дінтану ғылымы социология ғылымымен де қатар дамиды. Социология (лат.-қоғам) - бүкіл қоғам туралы және жеке әлеуметтік жүйелердің дамуы мен қызметтану зандылықтары туралы ғылым. Социология жеке ғылым ретінде XIX ғасырдың ортасында қалыптасты. Қоғам өмірін философиялық тұрғыдан қарастырған, қоғамдағы діннің рөлін ғылыми тұрғыдан көрсете білген бірінші О.Конт (1798-1858) болды. Оның айтуынша, қоғамның дамуы бірінен соң бірі ауыстыратын үш сатыдан тұрады. Бірінші сатысы - теологиялық мерзім. Бұл сатыда қоғамдағы өзгерістер діни түсінікпен түсіндіріліп, барлық құбылыстар, қоғамның дамуы бір Құдайдың жасаған (телеологиялық) жолдармен жүріп жатады. Ол кезде қоғамдық тұрақтылық күшті болды, ондай кезеңнің шыңы Орта ғасыр кезі еді. Екінші бір сатысы - метафизикалық кезең. Ол кезенде адамдар жоғары, құдіретті күштерден бас тартып, барлық оқиғаларды абстракты мән мен себептілік арқылы түсіндірді. Бүл мезгілдің ең шыңы «ағартушылық» ғасыры болып саналады. Ол ғасыр келесі мезгілді дайындады. Үшінші кезеңді позитивті немесе ғылыми заман деп айтамыз. Бұл ғасырды діннің қоғамдық рөлдері өте темендеген уақыт дейміз. ХІХ-ХХ ғасырларда социология ғылымын әрі қарай көтерген ғалымдар М.Вебер (1864-1920) және Э.Дюркгейм (1858-1917) болды. Бұлардың еңбегінде бірінші рет дін социологиясы құрастырылды. Дін социологиясы өзінше жеке ғылым жүйесі болып қалыптасты.

Социолог, Канттың ізбасары Э.Дюркгейм қоғамдық дамуды үш фактордың әсері арқылы түсіндірді: халықтың қоныстану тығыздығы, қатынас жолдарының дамуы, бірлескен ұжымдық сана. Кез келген қоғамға әлеуметтік ынтымақтастық тән. Дін болса адамдардың қоғамдық сезімдерін жақсартады. ¥жымдардың жеке адамдарға тигізетін әсерлерін күшейтеді. Сондыктан, Э.Дюркгейм дінді қоғамдық өмірдің маңызды жағы деп есептейді. Оның пікірі бойынша, қоғам өз-өзіне дін арқылы табынады, өзін-өзі дін арқылы құдіретті етеді,

Бірақ Э.Дюркгейм қоғамдық прогресті бірте-бірте діни қатынастардан арылта бастайды. Бірақ та дінсіз қоғам болуы мүмкін емес. Қоғамдық прогресс бір кезде діннің негізін өзгертіп, Құдайсыз дінді тудырады, ол дін «адамгершілік діні» болып өзгереді.

Дін психологиясы. Дін психологиясын дінтанудың үлкен бір саласы ретінде қарастырамыз. Ол ғылыми пән ретінде ХІХ-ХХғғ. қалыптасты. Дін психологиясын дінге екі жақтама ретінде яғни жалпы психология және әлеуметтік психология тұрғысынан зерттейді. Дін психологиясын құрастырған атақты психологтар У.Джемс (1842-1910) және 3.Фрейд (1856-1939) болды.

Дін психологиясының дінге деген негізгі көзқарасы - қандай бір дін болмасын оның қайнар көзі адамды қоршап тұрған дүние емес, ол әрбір адамның ішінде, оның ішкі рухани дүниесінде, эмоционалды жігерінде. У.Джемстің айтуынша діннің көріну формаларын «діни тәжірибеден» білуге болады. Діни тәжірибе адамның терең психологиялық сезімімен байланысты.

З.Фрейдтің ілімі бойынша, адамның психикасы бір-бірімен байланыста үш деңгейлік компоненттен тұрады: санасыз қалып, саналының астында және саналы. Ең терең де, негізгісі - адамның психикасы, саналы компонент, Саналының астындағы, саналы компоненттер - санасыз компоненттің қондырмасы, екіншісі. Табиғи инстинкт, «бірінші әуестік» санасыз компоненттен шығады, оған «либидо» немесе сексуалдық әуестілік жатады. Санасыз әуестілікте үлкен «қиратушы» күш бар. Ол күшті шектеу үшін әлеуметтік институттар: норма,құқ, мәдениет. З.Фрейдтің шәкірті психоаналитик-дәрігер К.Г.Юнг (1865-1966). Діннің негізін ол да санасыздық деді, бірақ санасыздық жеке адамдық емес, «ұжымдық санасыздық» деді. Жеке адамның санасыздығы қайғыдан, әлсіздіктен, дәрменсіздіктен шығады. ¥жымдық санасыз — адамзаттық тәжірибені, барлық адамдарға тән ерекшелікті көрсетеді.

Діни философия және теология. Діни философия — дінтану мәселесінің үлкен болігі. Мүндай түсінік дін мен философияның тығыз ара-қатынасынан шығады. Ондай ара- қатынастығын түсіну үшін олардың бірлігі мен айырмашылығыіі түсіне алсақ, онда «діни философия» пәнін аныктаймыз. Біріншіден, қандай бір діни көзқарас болмасын, реалды көрініп турған нәрселерден (заттардан) тыс биік иррационалды иәрселердің барына сену деп алсақ, ол күштер күиделікті өмірге эсерін тигізетіндігіп діни козқарас дейміз. Екіишіден, қандай бір дін болмасын, адамды қоршап тұрған дүниені, өзінтану (гносеологиялық) жағы философиямеи лсақындаса түседі.

Философия (грек, -данышпандық) ілімі де, адамзаттың қоршағап дүниесін тану процесінде (гносеология) шығатын рационалды көзқарас десек, дін мен философияның арасындағы жалпы мәселелер сүрауларына жауап іздеу оларды біріктіреді.

Дін және философияның бірлігі - әмбебаптық, түтас дүниеге көзқарастығында. Жалпы, турақты даму күшін корсету, «қалай», «қайда» дамып бара жатырмыз сурауларьша өзінше жауап беру екі ілімді жақындастырады. Олардың айырмашылығына келетін болсақ, әлемде діни козқарас оте ерте (б.д.д. 100-40 мың жыл бурын) ғасырда иайда болды деп есептейміз. Қандай бір діни козқарас болмасын, оның бірінші мақсаты рухани практика жүзінде әлемді меңгеру болып есептеледі. Себебі діни теологиялық деңгейге дейін оның негізін құрған салт-жоралар (ритуал) мен киелі заттар үлкен орын алды Кейіннен үлкен діндерде шіркеулер, діни қауымдық одақтар оны дамытуда үлкен рол атқарды. Діннің иррационалдық козқарасы омірге рационалдық көзқарастыц тууына себеп болды.

Философия болса, алғашқы кезде адамның объективті дүниеге және өзі туралы түсініктерінің жиынтығын құрайтын ілім болып қалыптасты. Философияның негізгі мәселесі - сананың материяға, ойлаудың болмысқа қатынасы, осыдан шығатын адам мэселесін зерттейтін адамзат мэдениетінің ерекше саласы.

Діннің (теологияның) негізгі мәселесі- адам мен Құдай арасындағы қатынас. Философия - әлемді, қоғамның экономикалык қатынастарын және қоғамдық сананың формаларын, жалиы заңдылықтарын зертгейтін ілім. Дін - адамзаттың рухаии -тэжіриін жүзінде дүниеге қатьшасы болса, философия - дүниенің рухани теориясы деп аталады. Теология болса, философиядан дінді теориямсп негіздеуді күтеді.

Христиан теологиясы әрбір ғасырларда Библия (Інжіл) текстерін, догматтарын философияның үғымдық (категориялық) аппаратына көшіріп, әсіресе, Платон мен Аристотель философиясын қолданды. Философияның кейінгі қолдану жолын томизм деп атаймыз. Томизм (лат.-форма) - Фома Аквинский негізін қалаған католиктік философияның бастаушы бағыты.

Аксиология мәселесі теология этикасында ерекше қарастырылады. Сонымен, қандайда бір философиялық категорияны алып қарастырсақ та, ол діни философия арқылы теологиялық ілімге айналады. Сондықтан діни философияиы тереңірек жеке-жеке үлкен діндердің философиясы арқылы қарастырайық.