9.7. Донныя адклады і заглейванне сажалак
Працэс заглейвання сажалак Беларусі вывучаны недастаткова. Аднак, як сведчаць матэрыялы даследавання працэса, сажалкі заносяцца галоўным чынам у выніку размыву і змыву паверхневых слаеў глебы з вадазбору. Асабліва інтенсівна гэты працэсс ідзе у час снегатаяння. Таму хуткасць заілення залежыць галоўным чынам ад інтенісўнасці эрозіі схілаў катлавін сажалак.
Рыс. 9.4. Графік сувязі слоя донных адкладаў (h) ад модуля цвёрдага сцёку з вадазбора сажалак (Мз)
Матэрыялы даследвання сажалак Беларусі сведчаць аб некаторых заканамернасцях іх заілення. Так, сярэдняя велічіня заілення сажалак складае ад 3 да 12 см у год. Заўважана, што з памяншеннем памераў сажалак павялічваецца інтеніўнасць заілення. Аб’ем донных адкладаў вагаецца ад 5 да 623 тыс. м3 . Амаль 80 % сажалак маюць аб’ем донных адкладаў 5-60 тыс. м3 пры узросце ад 3 да 60 гадоў.
Інтенсіўнасць заілення у сярэднім за год змяняецца ад 1,5 да 7,5 % і непастаянная на працягу усяго часу эксплуатацыі, памяншаецца па меры накаплення донных адкладаў. Адносіны першапачатковага аб’ему сажалкі (W0) да гадавога сцеку наносаў (R0) есць паказчык адноснага заілення. Чым большае значэнне гэтых суадносін, тым меньшая інтенсіўнасць заілення).
Найбольшы слой іла назіраецца у прыплаціннай і сярэдняй частках сажалак і вагаецца ад 0,5 да 2,2 м. Аднак гадавыя назіранні сведчаць аб заіленні сажалак ад вярхоўеў да плаціны. Так, у верхняй частцы адной з сажалак Нясвіжскага раена слой іла склаў 5 см за год, а сярэдняя велічіня — 2,2 см/год.
Заіленне сажалак цесна звязана з плошчай вадазбора. Чым меньшая плошча і большы ухіл вадазбора, тым больш значны змыв. Сярэдняя велічіня модуля сцеку наносаў складае 160 т/км2 .
Для умоў Беларусі залежнасць сярэдняга гадавога аб’ма заілення сажалак (R0 , тыс. м3/год) роўна (Кірвель, 1989):
R0 = α 0 - 0,04 Т + 0,03W + 0,11F ,
дзе Т — працягласць часу эксплуатацыі сажалак, год; W0 — першапачатковы аб’ем сажалкі, тыс. м3; F — плошча вадазбору, км2.
Пасля пераутварэння урўнення атрымаем залежнасць:
R0 = α 0 - 0,05 Т + 0,13F ,
дзе α — свабодны член, роўны 1,13 – 1,15 і залежыць ад мясцовых фактараў (рыс.9.4).
Заіленне зажалак з’яўляецца шматфактарным працэсам і залежыць ад паступлення алахтоннага і аўтахтоннага матэрыялу, марфалогіі катлавіны і гідралагічнага рэжыму сажалак. Такім чынам, працэс накаплення адкладаў цесна звязаны з працэсамі на вадазборы і унутры самога вадаема.
Сажалкі заіляюцца як мінеральнымі, так і арганічнымі рэчывамі. З павялічэннем ступені заілення сажалак павялічваецца доля арганічных рэчываў у донных адкладах ( ад 1-5 да 25 %).
Па хімічнаму і механічнаму саставу донныя адклады прадстаўляюць сабой высоказольныя тыпы і непрыгодныя для гаспадарчага выкарыстання.
9.8. Прызначэнне і асаблівасці выкарыстання сажалак
Сажалкі Беларусі выкарыстоўваюцца для арашэння, рыбаразвядзення, у гаспадарча-бытавых, супрацьпажарных мэтах і рэкрэацыі. Каля 20 % сажалак выкарыстоўваюцца комплексна.
Арашэнне. У летні малаводны перыяд для вегетацыі шматлікія культурныя расліны патрабуюць вялікую колькасць вады. Таму ступень прыроднага увільгатненя сельскагаспадарчых зямель служыць важным паказчыкам пры размеркаванні мясцовага сцеку з мэтай арашэння. Развіцце арашэння зямель затрымліваецца недахопам водных рэсурсаў і адсутнсуцю адпаведенай зарэгуляванасці мясцовага сцеку. Пачынаючы з 1972 года буудаўніцтву сажалак для арашэння надаецца большае значэнне. Па дадзеным 1986 года арашаемыя змелі склалі 150 тыс. га. Па разлікам для арашэння патрэбны буйныя сажалкі з аб’емам 200 — 250 тыс. м3. Рэзервы мясцовага сцеку дазваляюць забяспечыць арашэнне зямель плошчай звыш 10 млн га.
Ва умовах Беларусі з улікам паліўных норм аб’ем сажалкі (W) для арашэння разлічваецца па формуле:
W = Н S,
дзе Н — арашальная норма брута у цэлым за увесь перыяд; S — плошча арашаемых зямель. Патрабуемы аб’ем сажалкі залежыць ад плошчы вадазбору, якая павінна яго забяспечыць напаўненне за кошт паверхневага сцеку:
F = W/W0 ,
дзе W0 — сярэдні гадавы аб’ем сцеку, тыс. м3, які можна разлічыць па картам сцеку.
Эфектыўнасць выкарыстання сажалак характэрызуе каэфіціент карыснага выкарыстання Кк.в.:
Кк.в = Wвык/W ,
дзе Wвык — аб’ем вады, які выкарыстоўваецца для арашэння. Для умоў Беларусі гэты паказчык невлікі і складае каля 0,1. У некаторых выпадках пры комплексным выкарыстанні сажалак ен можа дасягнуць велічіні 0,48. У перспектыве для арашэння неабходна колькасць сажалак павялічыць амаль у 2 разы.
Гаспадарча-камунальнае (бытавое) выкарыстанне. Для гэтых мэт выкарыстоўваецца каля адной чвэрці сажалкавага фонду. Патрэбы у сажалках такога тыпу павялічваюцца і звязаны з канцэнтрацыях насельніцтва у паселішчах. Асноўная частка сажалак пабудавана у Мінскай і Магілеўскай абласцях. Яны выкарыстоўваюцца для водазабяспячэння жывелагадоўчых фермаў, у якасці вадапояў, для паліву агародаў. Даследваанні паказалі, што сажалкі у гэтых мэтах выкарыстоўваюцца яшчэ недастаткова, а тыпавыя праекты разлічвалісь у асноўным на падземныя воды. Па разлікам у рэспубліцы павінна быць яшчэ не меньш 2 тыс. сажалак гэтага профілю.
Рыбаразвядзенне. У краіне есць 18 дзяржаўных рыбгасаў, 8 рыбапітомнікаў, 9 поўнасістэмных сажалкавых гаспадарак у калгасах. Акрамя гэтага каля 100 сажалак выкарыстоўваецца для рыбаразвядзення. Каб поўнасцю забяспечыць насельніцтва рэспублікі таварнай рыбай неабходны сажалкавы фонд павялічыць на 170 тыс. га.
Асноўныя дзяржаўныя рыбгасы размешчаны у Брэсцкай, Гомельскай і Магілеўскай абласцях. Выкарыстанне сажалкавага фонду калгасамі для атрымання таварнай рыбы яшчэ не аторымала належнага развіцця на Беларусі. Вылавы рыбы вельмі вагаюцца па гадам, а рыбапрадуктыўнасць сажалак даволі нізкая. Многа сажалак патрабуюць паляпшэння гідралагічнага рэжыму і санітарнага стану.
Для рэкрэацыі выкарыстоўваецца 12 % існуючых сажалак. Сярэдняя іх плошча каля 15 га. Акрамя гэтага значная частка сажалак (каля 65 %), за выключэннем сажалак рыбагаспадарчага прызначэння, выкарыстоўваецца для адпачынку насельніцтва. У будучым рэкрэацыйнае выкарыстанне сажалак павінна пашырацца.
У сувязі з дэфіцытам энергарэсурсаў мэтазгодна рзглядацьсажалкі у якасці вадасховішчаў невялікіх ГЭС. Асноўныя прынцыпы выкарыстання водных рэсрсаў у энергетычных мэтах былі саруляваны яшчэ у плнах ГАЭЛРО. Згодна з яго рэалізацыяй на Беларусі да 1941 года дзейнічала 32 ГЭС сумарнай магутнасцю 1,4 тыс. кВт. Аднак ГЭС былі маламагутнымі і забяспечывалі энергіяй калгасы і асобныя паселішчы.