- •КрынIцы гIсторыI БеларусI (спроба гiсторыка-генетычнага
- •I кампаратыўнага агляду)
- •Уводзіны
- •Што такое гістарычныя крыніцы
- •Класіфікацыя і сістэматызацыя гістарычных крыніц
- •Прадмет крыніцазнаўства. Тэарэтычнае і прыкладное крыніцазнаўства
- •Гістарычная крыніца і гістарычны дапаможнік. Крыніцазнаўства і гістарыяграфія
- •Праблемы вывучэння рэчавых і іншых відаў непісьмовых крыніц
- •Пошук гістарычных крыніц. Крыніцазнаўчая эўрыстыка
- •Аналiз гiстарычнай крынiцы
- •I. ДакументальныЯ крынIцы.
- •1. Заканадаўчыя дакументы.
- •1.1. Агульная характарыстыка.
- •1.2. Матэрыялы заканадаўства зямель Русi IX-XIII стст.
- •1.3. Заканадаўства Вялiкага княства Лiтоўскага.
- •1.4. Заканадаўства Расiйскай iмперыi (канец XVIII ст. - пачатак XX ст.).
- •1.5. Заканадаўчыя дакументы навейшага часу.
- •2. Актавыя матэрыялы
- •2.4.Этапы развiцця актавых матэрыялаў.
- •3. Матэрыялы справаводства
- •3.1. Агульная характарыстыка.
- •3.2. Матэрыялы справаводства перыяду Вялікага княства Літоўскага (XIV-XVIII стст.). “Лiтоўская метрыка”.
- •3.3. Дакументы справаводства перыяду Расійскай імперыі.
- •3.4. Дакументы справаводства савецкага часу.
- •4. Эканоміка-геаграфічныя, гаспадарчыя і статыстычныя апісанні. Статыстычныя матэрыялы.
- •4.2. Перадвесне статыстыкі. Гаспадарчыя апісанні і дакументы фіскальнага ўліку насельніцтва XVI-XVIII стст.
- •4.3.Эканоміка-геаграфічныя і гаспадарчыя апісанні, матэрыялы фіскальнага ўліку канца XVIII - першай паловы хіх стст.
- •4.4 Статыстычныя крыніцы другой паловы хіх -- пачатку хх стст.
- •4.5. Статыстычныя крыніцы навейшага часу.
- •Іі. Апавядальныя крыніцы.
- •1. Летапісы і хронікі.
- •1.1. Агульная характарыстыка.
- •1.2. Этапы летапiсання на Беларусi.
- •1.3. “Аповесць мiнулых гадоў” як гiстарычная крынiца.
- •1.4. Узнiкненне мясцовых летапiсных цэнтраў. Полацкi летапiс.
- •1.5. Лацiнамоўныя хронiкi XII-XIII стст. Як крынiцы па гiсторыi Беларусi.
- •1.6. Cагi як гiстарычная крынiца.
- •1.7. Беларускае летапiсанне XV-XVI стст.
- •1.8. Асаблiвасцi летапiсання XVII-XVIII стст. На Беларусi.
- •2. Мемуарная лiтаратура.
- •2.1. Агульная характарыстыка.
- •2.2. Этапы развіцця мемуарнай літаратуры на Беларусі.
- •2.3. Гісторыка-мемуарная літаратура другой паловы XVI-xviіi стст.
- •2.4. Мемуарная лiтаратура XVIII ст.1
- •2.5. Літаратура падарожжаў як гістарычная крыніца. Запіскі замежных дыпламатаў і падарожнікаў аб Беларусі XVI-XVIII стст.
- •2.6. Мемуарная літаратура навейшага часу.
- •3. Літаратурныя і публіцыстычныя творы як гістарычныя крыніцы.
- •3.1. Агіяграфічныя крыніцы.
- •3.2. Лiтаратурныя I публiцыстычныя творы XI-XII стст.
- •3.3. Публiцыстычныя творы XIV-XVIII стст.
- •3.4. Публiцыстычныя творы XIX-XX стст.
- •3.5. Эпiсталярныя крынiцы.
- •Раздзел iі. АпавЯдальныЯ крынiцы
- •Літаратура
- •Публікацыі крыніц
- •Содержание
I. ДакументальныЯ крынIцы.
1. Заканадаўчыя дакументы.
1.1. Агульная характарыстыка.
Закон -- нарматыўна-прававы акт, якi мае вышэйшую юрыдычную сiлу. Дакументы заканадаўства -- гэта юрыдычныя дакументы, што выдаюцца вышэйшымі органамі дзяржаўнай ўлады i якiя маюць вышэйшую юрыдычную сiлу ў межах пэўнага дзяржаўнага ўтварэння. Усе астатнiя дакументы права павiнны адпавядаць законам, прынятым у краiне.
1.2. Матэрыялы заканадаўства зямель Русi IX-XIII стст.
На раннiх этапах развiцця дзяржавы закон амаль не адрознiваецца ад судзебнага рашэння па прыватнаму пытанню. Так, у Кароткай рэдакцыi "Рускай праўды" за забойства канюшага - штраф 80 грывен, "яко установил Изяслав в своем конюсе, яко же убили Дорогобузьци". Найбольш значныя нормы агульнарускага права X ст. ("закона рускага") утрымлiваюцца ў дагаворах Русi з Вiзантыяй 911 i 944 гг. Так, згодна артыкулу дагавора 944 г. злодзей павiнен вярнуць не толькi ўкрадзеную рэч, але i заплацiць яе кошт, а калi прадаў украдзенае, то заплацiць у падвоеным памеры ("сугубо"). Дагавор утрымлiвае такую прававую норму як права кроўнай помсты. Наступны артыкул дагавора ўстанаўлiвае, што за ўдар мячом, кап'ём, цi iншай якой зброяй вiнаваты павiнен заплацiць 5 лiтраў срэбра, "па закону рускаму": Грашовы штраф за такi ўчынак прадугледжвае i "Руская праўда".
"Руская праўда" -- першы з дайшоўшых да нас сiстэматычных зборнiкаў заканадаўчых норм усходнеславянскiх (рускiх) земляў X-XII стст. Адначасовае распаўсюджванне ўсiх гэтых прававых нормаў на тэрыторыi Беларусi азначанага часу можна аспрэчваць. Але нельга пакiнуць па-за ўвагай уплыў "Рускай праўды" на так званае мясцовае "звычаевае" права i наступныя кодэксы права (Судзебнiк Казiмiра IV 1468 г. i iнш.).
"Руская праўда" з'яўляецца каштоўнай крынiцай для вывучэння сацыяльна-эканамiчнай гiсторыi ўсходнеславянскiх ("рускiх") земляў. Яна характарызуе становiшча халопаў i смердаў, толькi з гэтай крынiцы мы даведваемся аб iснаваннi такой феадальна-залежнай катэгорыi як закуп. Падрабязная "Руская Праўда" яскрава акрэслiвае быт феадальнай грамадскай вярхушкi i купецтва, расказвае аб актыўнай гандлевай дзейнасцi. Яна ўтрымлiвае звесткi якраз аб тых баках жыцця, якiя недастаткова цi ўвогуле не асветлены ў летапiсах. "Руская Прауда" не з'яўляецца заканадаўчым помнiкам у сучасным сэнсе гэтага тэрмiну, хоць i заснавана на асобных княскiх пастановах ("Праўда Яраслава", "Устаў Уладзiмiра Манамаха"). У дайшоўшых да нас рэдакцыях "Руская Праўда" - гэта звод пастаноў i судзебных звычаяў.
Кiеўская Русь (Кiеўская дзяржава) аб'яднала ўсходнеславянскiя землi толькi на кароткi час (Полацкае княства ўваходзiла ў яе склад крыху больш 70 гадоў). Гэтая "шматковая" дзяржава аб'ядноўвала землi, дзе дзейнiчала свае мясцовае звычаевае права. Насельнiцтва кожнай зямлi "имяху бо обычаи свои, и закон отец своих и преданья, каждо свой нрав".
Звычаевым правам у перыяд ранняга сярэднявечча рэгулявалiся ўсе праваадносiны ў грамадскiм жыццi: структура i кампетэнцыя дзяржаўных устаноў, правы i абавязкi розных класаў, саслоўяў i сацыяльных груп насельнiцтва, грамадскiя, сямейна-шлюбныя, зямельныя, судова-працэсуальныя, крымiнальныя i iншыя праваадносiны.
Першыя запiсы звычаевага права Беларусi былi зроблены ў граматах i дагаворах Полацка, Вiцебска i Смаленска з Рыгай i Лiвонскiм Ордэнам. Першы з iх (1229 г.) захаваўся ў некалькiх спiсах, магчыма перакладзеных з лацiны. Значная ўвага ў дагаворах удзялялася нормам крымiнальнага i грамадзянскага права. Так, артыкулы 1, 2, 3 прадугледжвалi пакаранне за забойства i калецтва чалавека. За забойства вольнага чалавека спаганялася 10 грыўнаў срэбра, у той жа час за халопа (раба) толькi грыўна срэбра. Цiкава тое, што чалавек, нават будучы халопам, мог самастойна ўдзельнiчаць у замежным гандлi i адказваць за даўгi ўласнай маемасцю (арт.7). Нормы звычаевага права ўтрымлiваюцца таксама ў дагаворах палачан i вiцеблян з Рыгай i Лiвонскiм Ордэнам, у граматах, дадзеных гэтым землям вялiкiмi князямi лiтоўскiмi; водгалас iх знаходзiм у Статутах Вялiкага княства Лiтоўскага i г.д.
Але ўжо з XIV ст. пачынае развiвацца заканадаўства, якое паступова абмяжоўвае звычаевае права. Найперш азначаны працэс адбываецца у форме прывiлеяў (грамат), у якiх юрыдычна замацоўвалiся правы i ільготы феадалаў, акрэслiвалася прававое становiшча саслоўя шляхты, аўтаномныя правы некаторых зямель. Гiстарычна гэта звязана з афармленнем магутнага дзяржаўнага ўтварэння эпохi сярэднявечча - Вялiкага княства Лiтоўскага.