2.Знешняя крытыка пісьмовых крыніц. Агульная характарыстыка

Першым этапам аналізу пісьмовай крыніцы з’яўляецца знешняя крытыка. Яе галоўная мэта – устанавіць сапраўднасць гістарычнай крыніцы. Для ўстанаўлення сапраўднасці неабходна ўстанавіць час, месца стварэння і аўтара гістарычнай крыніцы. Гэтыя характарыстыкі павінны супадаць з характарыстыкамі выбранай тэмы. Напрыклад, для вывучэння палітычнай гісторыі Полацкага княства Х-пачатку ХІІ ст. мэтазгодна выкарыстоўваць створаныя ў гэты перыяд летапісы (“Аповесць мінулых гадоў”), чым больш познія летапісныя творы (напрыклад, спісы І беларуска-літоўскага летапіснага звода, створанага ў 1446 г. у Смаленску). Крыніцы, якія не адпавядаюць прамой даціроўцы, лакалізацыі, альбо атрыбуцыі, з’яўляюцца фальшывымі. Напрыклад, для вывучэння гісторыі Полацкай зямлі XIV ст.нельга выкарыстоўваць даравальную грамату князя Анофрыя Іванскаму Іаана-Прадцечанскаму манастыру, якая была ўпісана ў Евангеле XIV ст., так як, на думку А.Л.Харашкевіча, ускосныя прыкметы сведчаць аб тым, што грамата адносіцца да канца XV – пачатку XVI ст.

3. Вывучэнне тэкста гістарычнай крыніцы

1. Вызначэнне паняцця “тэкст”. Гістарычныя тэксты. Вызначэнне арыгінала.

Аналіз пісьмовай крыніцы пачынаецца з вывучэння тэкста. Тэкст – гэта сістэматычна арганізаваная паслядоўнасць знакаў: пісьмовы альбо музычны твор, набор матэматычных формул, вуснае паданне. Гістарычныя тэксты змяшчаюць інфармацыю аб мінулым. На першым этапе вывучэння даследчык чытае тэкст з дапамогай метадаў палеаграфіі. У працэсе чытання суцэльны тэкст, які наісаны ўставам, прыходзіцца разбіваць на словы, сказы, ставіць знакі прыпынку. У ходзе чытання вучоны праводзіць першасную інтерпрэтацыю тэкста, каб зразумець яго сэнс. На другім этапе ён вывучае граматыку і лексіку тэкста, выкарыстоўваючы дыялектныя і тлумачальныя слоўнікі і даведнікі, параўноўвае тэкст са створанымі ў той жа час крыніцамі. На трэццім этапе даследчык вызначае, якую форму крыніцы ён вывучае (арыгінал, спіс, рэдакцыю). Затым выяўляецца складаны характар тэкста (інтэрпаляцыі, глоссы, кантамінацыі, кампіляцыі). Найбольш каштоўнымі для даследчыка з’яўляюцца арыгіналы – крыніцы, напісаныя рукою аўтара.

2. Вызначэнне складанага характару тэкста. Паняцце рэдакцыі, спіса, ізвода. Інтэрпаляцыя і глосы

Рукапісныя крыніцы ў працэсе свайго тыражыравання часта перапісваліся. Крыніцы, з якой перапісваўся тэкст, уяўляе сабой пратограф (ад грэч. – напісаны першым).Крыніца, яякая ўзнікла ў выніку перапіскі, называецца спісам. Калі тэкст перапісваўся не механічна і ў яго ўносіліся змены альбо дапаўненні, то гэта з’яўляецца рэдакцыяй. Рэдакцыі рабіліся па наступным прычынам: а) стылістычным, калі рэдактар змяняў стыль, граматыку тэкста, не ўмешваючыся ў змест; б) палітычным, калі рэдактар спрабаваў узвялічыць альбо прынізіць палітычнага лідэра ці партыю (напрыклад, другая рэдакцыя “Аповесці мінулых гадоў” ігумена Выдубіцкага манастыра Сільвестра 1116 г., якая ўзвялічыла новага кіеўскага князя (з 1113 г.) Уладзіміра Манамаха і яго бацьку Усевалада; в) рэлігійным, калі пасля з’яўлення новай рэлігіі рэдагаваліся тэксты больш старажытных аўтараў-іншаверцаў (напрыклад, згодна аднаму з жыцій Ефрасінні Полацкай, напісанаму уніятам, святая памерла не ў Іерусаліме, а ў Рыме, у чым правялася тэндэнцыя наблізіць праваслаўную княжну да папскага прастолу). У працэсе шматкратнага перапісвання крыніцы ў групе спісаў назапашваюцца аднатыпныя механічныя памылкі. Падобную групу спісаў называюць ізводамі. Спісы аднаго ізвода ўзыходзяць да аднаго пратографа. Даследчыку неабходна ўстанавіць у тэксце кантамінацыі – механічнае аб’яднанне розных частак пратографа перапісчыкам, кампіляцыі – выкарыстанне аўтарам крыніцы чужых тэкстаў, інтэрпаляцыі - пазнйшыя ўстаўкі і дапаўненні ў тэксце, зробленыя перапісчыкам. Вялікую ролю адыгрываюць у аналізе тэкста глосы – прыпіскі на палях, якія ўказваюць на тое, каму належыла крыніца, хто яе чытаў альбо перапісваў, раз’ясняюць незразумелыя словы.