- •Вводный курс
- •Надо знать!!! Татарский алфавит
- •§1. Фонетика
- •Упражнения
- •Мәк, рәт, шәп, фән, бәлеш, тәртә, чәйнек, тәлинкә, эшләпә, кәбестә;
- •Упражнение
- •§ 2. Типологические особенности татарского и русского языков
- •Упражнения
- •§ 3. Имя существительное
- •Упражнение
- •Күзлек – күзлекләр – очки; капка – капкалар – ворота.
- •1. Присоедините нужные окончания и переведите (обращайте внимание на фонетические изменения):
- •2. Правильно присоедините аффиксы и переведите:
- •§ 5. Имена прилагательные. Наречия.
- •Яхшы машина. – Хорошая машина. Яхшы эшли. – Хорошо работает.
- •Упражнение
- •§ 6. Основа глагола. Глагол изъявительного наклонения
- •Эшлә – эшләгез (работайте); сана – санагыз (считайте);
- •Упражнения
- •1. Найдите основы глаголов и поставьте их во временные формы:
- •2. Скажите, какую форму прошедших или будущих времен Вы бы использовали в татарском языке в следующих предложениях:
- •3. Переведите глагольные формы (используйте дополнительные слова для передачи определенности-неопределенности):
- •Упражнение
- •§ 7. Другие формы глагола: желательный глагол, условный глагол, причастие, деепричастие. Вспомогательный глагол «иде»
- •Упражнения
- •Причастие будущего времени
- •3) Третья форма деепричастия образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -гач/-гәч/-кач/-кәч.
- •Упражнение
- •Упражнение
- •Упражнение
- •§ 8. Вспомогательные глаголы. Категория залога
- •Модальные формы глаголов
- •Прошедшее время чаще образуется при помощи вспомогательного глагола иде: бармакчы иде.
- •Основной глагол ставится в первой форме деепричастия, и все изменения в подобных случаях берет на себя вспомогательный глагол.
- •Упражнение
- •Вот основные значения, которые передаются при помощи вспомогательных глаголов:
- •§ 9. Служебные части речи
- •1) Они более частотны в разговорной татарской речи, нежели в русской. При переводе Вы их можете опускать, теряя при этом лишь оттенки смысла:
- •2) Татарские частицы, как правило, имеют два фонетических варианта: твердый и мягкий: гына/генә; -мы/-ме и т.Д.
- •2) Требующие от впереди стоящего слова формы направительного падежа: ... Таба (к ...) – Казанга таба (к Казани, в сторону Казани); ... Каршы (против ...) – сугышка каршы (против войны).
- •3) Требующие от впереди стоящего слова формы исходного падежа: ... Бирле (с ...) – апрельдән бирле (с апреля); ... Соң (после ...) – эштән соң (после работы).
- •Как видим, аффикс -чы/-че присоединяется как к исконно татарским, так и к заимствованиям и новым словам. И в настоящее время процесс образования новых слов за счет этого аффикса продолжается:
- •Аффикс -лык/-лек может обозначать место, материал, прибор, приспособление, духовные качества человека или название объединения людей в зависимости от того, что указано в производящей основе:
- •Аффикс -лык/-лек, образуя существительные, присоединяется к прилагательным и глаголам. Главное для Вас: постараться уяснить смысловое отношение между производящей основой и производным словом:
- •Кунегуләр
- •Второй урок
- •Антонимнар: керә ↔ чыга; утыра ↔ басып тора; башлана ↔ бетә; бар ↔ юк; әйе ↔ юк; калын ↔ нечкә. Кунегуләр
- •1. Сузләрне куплек санда языгыз:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •3. Сузләрне ике баганага языгыз:
- •4. Тәрҗемә итегез:
- •5. Татар теленә тәрҗемә итегез:
- •1. Рус теленә тәрҗемә итегез (сүзлек кулланыгыз):
- •4. Сүзләрне үрнәк буенча килешләр белән төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •5. Сүзләрне үрнәк буенча төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •6. Нокталар урынына антонимнар куегыз:
- •Четвёртый урок Алмашлыклар
- •Пятый урок
- •1. Сүзләрне язып бетерегез:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •Шестой урок Фигыль
- •2. Өстәл сыйныфта тора. Укытучы аудиториядә басып тора. Монда кем басып тора.
- •3. Җөмлә сүзләрдән тора. Китап битләрдән тора. Хәзер без ничәнче биттә укыйбыз? 89 нчы биттә. Машина детальләрдән тора.
- •4. Син сәгать ничәдә торасың? Мин һәр көнне сәгать җидедә торам. Сез сәгать ничәдә ятасыз? Без сәгать унбердә ятабыз. Ул кайчан тора? Ул сәгать сигездә генә тора.
- •Фразеологизмнар
- •1. Җөмләләрне тутырыгыз:
- •Седьмой урок Ничек?
- •Диалоглар
- •Восьмой урок
- •Девятый урок Кабатлау
- •Десятый урок
- •1) Син эшеңне эшләдеңме инде? Эшләдем шул.
- •2) Кем эшләми, шул ашамый.
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Одиннадцатый урок
- •Алмашлыклар
- •Кунаклар
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Двенадцатый урок
- •Билгеле киләчәк заман
- •1. Нокталар урынына сүзләр языгыз:
- •2. Фигыльләрне билгеле киләчәк заман формасына куегыз:
- •Тринадцатый урок
- •Четырнадцатый урок Сыйфат
- •Пятнадцатый урок
- •Шестнадцатый урок
- •Семьнадцатый урок Кабатлау
- •Восемьнадцатый урок
- •Хәл фигыль
- •Девятнадцатый урок
- •Двадцатый урок
- •Двадцать первый урок
- •Казанга килгәч
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Двадцать вторй урок
- •Двадцать третий урок Диалоглар
- •Бәйлекләр (бәйләү – связывать)
- •Татар телендә бәйлекләр өч төрле булалар:
- •Двадцать шестой урок
- •Рецептлар
- •1) Яшел кыяр салаты
- •2) Тиз пешә торган гади аш
- •Двадцать седьмой урок Ярдәмче фигыльләр
- •Чыгарга
- •Бәхетле кеше
- •Двадцать восьмой урок Хуҗаның «акыллы» куяннары
- •Күрергә
- •Двадцать девятый урок
- •Кемнең нәрсә эшлисе бар?
- •Хуҗа ни өчен хат язып бирмәгән
- •Тридцать первое задание
- •1. Җөмләләр төзегез:
- •Тридцать второй урок
- •Фигыль юнәлешләре
- •1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.
- •Тридцать третий урок Кабатлау
- •Тридцать четвёртый урок Татар теле
- •1. Алексей: Кичә «Чаллы» биш туп кертте…
- •2. Марина семинарда бик авыр сөйләде. Аңа әйбәтрәк әзерләнәсе калган.
- •3. Искәндәрнең икенче лекциядә үк ашыйсы килгән. Аңа иртә белән күбрәк ашыйсы калган.
- •Тридцать шестой урок
- •Сүз турында сүз
- •Тридцать седьмой урок
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Тридцать восьмой урок Кабатлау
- •Шәһре Болгар
Четырнадцатый урок Сыйфат
Сыйфат нинди? дигән сорауга җавап бирә.
Сыйфатлар: озын, кыска, биек, зур, яшел, кызыл, кечкенә…
Бу нинди өстәл? Бу – кечкенә өстәл. Бу өстәл нинди? Бу өстәл яшел. Бу нинди агач? Бу – зур агач. Казан нинди шәһәр? Казан – зур шәһәр.
Бер…, бөтен
Беркөнне ул Чаллыга барган. Беркем дә аны күрмәгән. Бүген мин бернәрсә эшләмим, мин бүген ял итәм. Ул китап беркайда да юк. Мин аңа беркайчан бернәрсә дә әйтмим. Бу бүлмәдә бернәрсә юк. Син кая барасың? Мин ундүртенче аудиториягә барам. Анда беркем дә юк инде.
Беркем бернәрсә эшләми. Беркайда да кеше күренми. Беркайчан шулай эшләмәгез! Гел шулай гына эшләгез. Мин Мәскәүгә бардым, анда кеше бик күп. Бөтен җирдә кеше күп инде. Беркем аны күрмәде. Бөтенесе аны ярата. Бернәрсәгә тимәгез! Монда бөтен әйбер дә безнеке түгел.
→ беркем ↔ бөтенесе; бернәрсә ↔ бөтен әйбер; беркайда ↔ бөтен җирдә; беркайчан ↔ гел, һәрвакыт.
Казан – зур шәһәр. Казанда миллионнан артык кеше яши. Мәскәү дә – зур шәһәр. Анда тугыз миллион чамасы кеше яши. Мәскәү Казаннан зуррак. Чаллыда җиде йөз мең халык бар. Казан Чаллыдан зуррак. Ә Түбән Кама Чаллыдан зурракмы? Юк, Түбән Кама Чаллыдан кечкенәрәк. Татарстанда иң зур шәһәр нинди? Әлбәттә, Казан. Ә Россиядә иң зур шәһәр нинди? Мәскәү.
Монблан Европада – иң биек тау. Ә Эверест – дөньяда иң биек тау. Эверест Монбланнан биегрәк.
А ---------------------- Б
В --------------------------- Г
Д --------------------------------- Е
Рәсемгә карагыз. ВГ сызыгы АБ сызыгыннан озынрак. ДЕ сызыгы ВГ сызыгыннан озынрак. ДЕ сызыгы – монда иң озын сызык. АБ сызыгы ВГ сызыгыннан кыскарак. АБ сызыгы – монда иң кыска сызык.
Эверест – җир шарында иң биек тау. җир шарында иң зур елга нинди? Амазонка – җир шарында иң зур елга. Ул Көньяк Америкада урнашкан. Амазонка – җир шарында иң озын елгамы? Юк, җир шарында иң озын елга – Нил. Ул Африкада урнашкан. Ә Европада иң озын елга нинди? Есропада иң одын елга – Идел. Идел Нилдан озынракмы? Юк, Идел Нилдан кыскарак.
Сыйныфта өч кеше басып тора. Өчесеннән кем озынрак? Искаңдәр Мараттан озынрак, ә Марат Хәбирдән озынрак. Хәбир монда иң тәбәнәк кеше. Ә кем иң озыны? Искәндәр. Хәбир Мараттан тазаракмы? Юк, Марат Хәбиргә караганда тазарак. Марат – иң тазасы. Алар арсында кемнең колаклары зуррак? Искәндәрнең. Ә кемнең чәче карарак? Маратның. Аның чәче кап-кара.
Аның колагы кызыл иде. Кып-кызылмы? Юк, кызгылт кына. Алманың төсе нинди? Бу алма саргылт.
Авылым
Мин авылда яшим. Безнең авыл урманнар арсында урнашкан. Авылыбыз янында кечкенә генә елга бар. Анда балалар да, олылар да балык тоталар. Мин үземнең авылымны бик яратам. җәен дә, кышын да урманга йөрим. Безнең урманнарда күп төле агачлар үсә: чыршы, нарат, каен, усак, имән һәм башкалар. Каен, усак, имән кебек агачлар көз көне яфракларын коялар. Ә чыршы һәм нарат ел буе яшел торалар. Агачлардан күп кирәкле әйберләр ясыйлар: агач кашыклар, агач караватлар, өстәлләр, урындыклар.
Безнең урманнарда куян, төлке очрый. Хәзер кыргый хайваннар күп калмады. Аларны сакларга кирәк.
Ә бу – безнең йортыбыз. Безнең йортыбыз агач. Аның түбәсе калай. Безнең өйнең урамга караган өч тәрәзәсе бар.
Тагын безнең өй янында җиләк-җимеш һәм яшелчә бакчалары бар. Безнең җиләк-җимеш бакчасында алмагачлар, чияләр, кура җиләге үсә. Май аенда базнең бакча ап-ак була: алмагачлар һәм чияләр чәчәк ата. Яшелчә бакчасында без кыяр, суган, кишер үстерәбез. Безнең тагын зур бәрәңге бакчасы бар.
Ә бу – безнең күршеләребезнең йорты. Аларның йорты кирпечтән төзелгән. Түбәсе шулай ук калайдан эшләнгән. Аның да өч тәрәзәсе бар. Күршеләрнең йорты безнекеннән зуррак, ә бакчалары кечкенәрәк.
Хәзер мин Казанда укыйм. Өйгә кунакка гына кайтам. Кайткан саен мин әти-әниләргә булышам. Ә буш вакытта урманга китәм. Урманда кышын да, җәен дә бик матур!
Минем әтием әнидән ике яшькә олырак. Сеңлем миннән дүрт яшькә яшьрәк. Мин абыйдан ике яшькә яшьрәк, ләкин мин абыйдан озынрак.
Кичә без бакчада эшләдек. Безнең бакча күршеләрнекеннән зуррак: безнең бакчада алмагачлар, чия, кура җиләге һәм башка җиләк-җимешләр күп. Ә яшелчә бакчасында кыяр, суган, помидор, кишер һәм башка яшелчәләр үсә. Безнең эш бик күп булды, ләкин без эштән курыкмыйбыз, һәм һәрвакыт эшлибез.
Иртәгә без, бәлки, урманга барырбыз. Урманда төле агачлар үсә: чыршы, каен, нарат һәм башкалар. Урманда җәен һәм көзен гөмбә дә күп була.
Нинди илдә күпме халык яши? Сез аны беләсезме? Һинстанда, әйтик, 700 миллион чамасы кеше яши. Америка Кушма Штатларында Россиягә караганда күбрәк кеше яши. Кайда күбрәк кеше яши: Кыйтайдамы яки Һинстандамы? Кыйтайда, әлбәттә: анда миллиардтан артык халык бар.
җир шарында иң авыр хайван нинди? Зәңгәр кит: ул бик авыр. Кит океанда яши. җир өстендә яши торган хайваннар арасында иң авыры һәм зурысы – фил. Кайсы хайван авыррак: атмы яки дуңгызмы? Ат. Дуңгыз аттан да, сыердан да җиңелрәк.
КҮНЕГҮЛӘР
1. Нокталар урынына сүзләр куегыз:
1) Безнең авыл … арасында урнашкан.
2) Авыл … кечкенә генә елга бар.
3) Безнең урманнарда күп төрле агачлар үсә: …, нарат, усак, … һәм башкалар.
4) Безнең урманнарда куян, … очрый.
5) Минем … агач.
6) Тагын безнең зур …-… һәм … бакчалары бар.
7) Май аенда безнең бакча …-… була: алмагачлар һәм чияләр … ата.
8) Безнең тагын зур … бакчасы бар.
9) Кайткан … мин әти-әниләргә эшләргә ….
10) Кышын да, җәен дә, көзен дә урманда бик ….
11) Ә … вакытта урманга китәм.
12) Минем әтием әниемнән ике яшькә ….
13) Сеңлем миннән дүрт яшькә ….
14) Мин абыйдан ике … яшьрәк, … мин абыйдан озынрак.
15) Нинди илдә күпме … яши?
16) АКШта Россиягә … күбрәк кеше яши.
17) Кыйтайжа, әлбәттә: анда миллиардтан … кеше бар.
18) Эверес – җир шарында иң … тау.
19) Идел – Европада иң … елга.
20) җир шарында яши торган хайваннар … иң авыры һәм зурысы – ….
2. Сорауларга җавап бирегез:
1) җир шарында иң биек тау нинди?
2) Монблан Эвересттан биегрәкме?
3) җир шарында иң зур елга нинди?
4) Ә иң озыны кайсы?
5) Кайсы елга озынрак: Дунаймы яки Иделме?
6) Татарстанда нинди елгалар бар?
7) Кайсы хайван авыррак: сарыкмы, әллә атмы?
8) җир шарында иң зур күл нинди?
9) Кытайда күпме кеше яши?
10) Ә Россиядә күпме? Кайда кеше күбрәк: АКШтамы яки Россиядәме?
11) Плутон планетасында яшиләрме?
12) Кайсы илдә кеше күбрәк: Кытайдамы, Бразилиядәме?
13) Татарстан урманнарында нинди агачлар үсә?
14) Нинди агачлар ел буе яшел була?
15) Татарстан урманнарында нинди кыргый хайваннар яши?
16) Яшелчә бакчасында нәрсәләр үсә?
17) җиләк-җимеш бакчасында нәрсәләр үсә?
18) җир шарында иң авыр хайван нинди?
19) Ә җир өстендә яши торган хайваннар арасында иң авыры һәм зурысы кайсы?
20) Сезнең урманнарда гөмбәләр бармы?
5. җомләләр төзегез:
1) эшләдек, бакчада, кичә, без.
2) бакчасында, үсә, яшелчәләр, күп, яшелчә.
3) озынрак, Мараттан, Искәндәр.
4) Кемнең, зуррак, рәсемдә, колаклары, бу?
5) Чәче, Маратның кап-кара.
6) Көне, коя, яфракларын, көз, каен.
7) әтием, ике, әнидән, олырак, яшькә, минем.
8) Дүрт, миннән, яшьрәк, яшькә, сеңлем.
9) Күбрәк, яши, халык, Кыйтайдамы, Һинстандамы, кайда, яки?
10) Яки, атмы, кайсы, авыррак, дуңгызмы, хайван?