- •Вводный курс
- •Надо знать!!! Татарский алфавит
- •§1. Фонетика
- •Упражнения
- •Мәк, рәт, шәп, фән, бәлеш, тәртә, чәйнек, тәлинкә, эшләпә, кәбестә;
- •Упражнение
- •§ 2. Типологические особенности татарского и русского языков
- •Упражнения
- •§ 3. Имя существительное
- •Упражнение
- •Күзлек – күзлекләр – очки; капка – капкалар – ворота.
- •1. Присоедините нужные окончания и переведите (обращайте внимание на фонетические изменения):
- •2. Правильно присоедините аффиксы и переведите:
- •§ 5. Имена прилагательные. Наречия.
- •Яхшы машина. – Хорошая машина. Яхшы эшли. – Хорошо работает.
- •Упражнение
- •§ 6. Основа глагола. Глагол изъявительного наклонения
- •Эшлә – эшләгез (работайте); сана – санагыз (считайте);
- •Упражнения
- •1. Найдите основы глаголов и поставьте их во временные формы:
- •2. Скажите, какую форму прошедших или будущих времен Вы бы использовали в татарском языке в следующих предложениях:
- •3. Переведите глагольные формы (используйте дополнительные слова для передачи определенности-неопределенности):
- •Упражнение
- •§ 7. Другие формы глагола: желательный глагол, условный глагол, причастие, деепричастие. Вспомогательный глагол «иде»
- •Упражнения
- •Причастие будущего времени
- •3) Третья форма деепричастия образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -гач/-гәч/-кач/-кәч.
- •Упражнение
- •Упражнение
- •Упражнение
- •§ 8. Вспомогательные глаголы. Категория залога
- •Модальные формы глаголов
- •Прошедшее время чаще образуется при помощи вспомогательного глагола иде: бармакчы иде.
- •Основной глагол ставится в первой форме деепричастия, и все изменения в подобных случаях берет на себя вспомогательный глагол.
- •Упражнение
- •Вот основные значения, которые передаются при помощи вспомогательных глаголов:
- •§ 9. Служебные части речи
- •1) Они более частотны в разговорной татарской речи, нежели в русской. При переводе Вы их можете опускать, теряя при этом лишь оттенки смысла:
- •2) Татарские частицы, как правило, имеют два фонетических варианта: твердый и мягкий: гына/генә; -мы/-ме и т.Д.
- •2) Требующие от впереди стоящего слова формы направительного падежа: ... Таба (к ...) – Казанга таба (к Казани, в сторону Казани); ... Каршы (против ...) – сугышка каршы (против войны).
- •3) Требующие от впереди стоящего слова формы исходного падежа: ... Бирле (с ...) – апрельдән бирле (с апреля); ... Соң (после ...) – эштән соң (после работы).
- •Как видим, аффикс -чы/-че присоединяется как к исконно татарским, так и к заимствованиям и новым словам. И в настоящее время процесс образования новых слов за счет этого аффикса продолжается:
- •Аффикс -лык/-лек может обозначать место, материал, прибор, приспособление, духовные качества человека или название объединения людей в зависимости от того, что указано в производящей основе:
- •Аффикс -лык/-лек, образуя существительные, присоединяется к прилагательным и глаголам. Главное для Вас: постараться уяснить смысловое отношение между производящей основой и производным словом:
- •Кунегуләр
- •Второй урок
- •Антонимнар: керә ↔ чыга; утыра ↔ басып тора; башлана ↔ бетә; бар ↔ юк; әйе ↔ юк; калын ↔ нечкә. Кунегуләр
- •1. Сузләрне куплек санда языгыз:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •3. Сузләрне ике баганага языгыз:
- •4. Тәрҗемә итегез:
- •5. Татар теленә тәрҗемә итегез:
- •1. Рус теленә тәрҗемә итегез (сүзлек кулланыгыз):
- •4. Сүзләрне үрнәк буенча килешләр белән төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •5. Сүзләрне үрнәк буенча төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •6. Нокталар урынына антонимнар куегыз:
- •Четвёртый урок Алмашлыклар
- •Пятый урок
- •1. Сүзләрне язып бетерегез:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •Шестой урок Фигыль
- •2. Өстәл сыйныфта тора. Укытучы аудиториядә басып тора. Монда кем басып тора.
- •3. Җөмлә сүзләрдән тора. Китап битләрдән тора. Хәзер без ничәнче биттә укыйбыз? 89 нчы биттә. Машина детальләрдән тора.
- •4. Син сәгать ничәдә торасың? Мин һәр көнне сәгать җидедә торам. Сез сәгать ничәдә ятасыз? Без сәгать унбердә ятабыз. Ул кайчан тора? Ул сәгать сигездә генә тора.
- •Фразеологизмнар
- •1. Җөмләләрне тутырыгыз:
- •Седьмой урок Ничек?
- •Диалоглар
- •Восьмой урок
- •Девятый урок Кабатлау
- •Десятый урок
- •1) Син эшеңне эшләдеңме инде? Эшләдем шул.
- •2) Кем эшләми, шул ашамый.
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Одиннадцатый урок
- •Алмашлыклар
- •Кунаклар
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Двенадцатый урок
- •Билгеле киләчәк заман
- •1. Нокталар урынына сүзләр языгыз:
- •2. Фигыльләрне билгеле киләчәк заман формасына куегыз:
- •Тринадцатый урок
- •Четырнадцатый урок Сыйфат
- •Пятнадцатый урок
- •Шестнадцатый урок
- •Семьнадцатый урок Кабатлау
- •Восемьнадцатый урок
- •Хәл фигыль
- •Девятнадцатый урок
- •Двадцатый урок
- •Двадцать первый урок
- •Казанга килгәч
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Двадцать вторй урок
- •Двадцать третий урок Диалоглар
- •Бәйлекләр (бәйләү – связывать)
- •Татар телендә бәйлекләр өч төрле булалар:
- •Двадцать шестой урок
- •Рецептлар
- •1) Яшел кыяр салаты
- •2) Тиз пешә торган гади аш
- •Двадцать седьмой урок Ярдәмче фигыльләр
- •Чыгарга
- •Бәхетле кеше
- •Двадцать восьмой урок Хуҗаның «акыллы» куяннары
- •Күрергә
- •Двадцать девятый урок
- •Кемнең нәрсә эшлисе бар?
- •Хуҗа ни өчен хат язып бирмәгән
- •Тридцать первое задание
- •1. Җөмләләр төзегез:
- •Тридцать второй урок
- •Фигыль юнәлешләре
- •1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.
- •Тридцать третий урок Кабатлау
- •Тридцать четвёртый урок Татар теле
- •1. Алексей: Кичә «Чаллы» биш туп кертте…
- •2. Марина семинарда бик авыр сөйләде. Аңа әйбәтрәк әзерләнәсе калган.
- •3. Искәндәрнең икенче лекциядә үк ашыйсы килгән. Аңа иртә белән күбрәк ашыйсы калган.
- •Тридцать шестой урок
- •Сүз турында сүз
- •Тридцать седьмой урок
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Тридцать восьмой урок Кабатлау
- •Шәһре Болгар
Двадцать восьмой урок Хуҗаның «акыллы» куяннары
Беркөнне Хуҗа Насретдин, акчасы беткәч, бер аучыдан ике тере куян алып кайткан да хатынына:
– Мин бу куяннарның берсен байга алып барам, ә син тавык шулпасы һәм пәрәмәч пешер. Без бай белән бергә кайтырбыз. Бай синнән: «Мине кунакка килүемне ничк белдең?» – дип сораса, куян әйтте, диярсең», – дигән.
Бай янына баргач, Хуҗа сүз башлаган:
– Безгә барабызмы әллә, бай? Минем хатыным безгә аш әзерләп куяр.
– Хатының безнең киләсен ничек белер соң? – дигән бай.
Ә Хуҗа:
– Менә шушы капчык эчендәге куян тиз генә өйгә кайтып, безнең кайтасын һәм нәрсә пешерергә икәнен хатыныма әйтер, – дигән.
Бай ышанмаган. Хуҗа моңа көлеп:
– Син шушы көнгә кадәр минем куян турында белмәдеңмени? Аның акылы безнең мулланың акылы кадәр. Менә хәзер әйт, син нәрсә ашар идең?
Бай:
– Пәрәмәч ашар идем, – дигән.
Хуҗа:
– Ә мин тавык шулпасы ашарга телим, – дигән дә капчыктан куянны чыгарып, аның колагына:
– Хәзер кайт та, хатынга әйт, ул безнең кайтуга пәрәмәч белән тавык шулпасы пешерсен, – дигән дә куянны ишектән чыгарып җибәргән.
Хуҗа белән бай, Хуҗа өенә килеп керү белән, өстәлдәге пәрәмәч белән тавык шулпасын күргәннәр. Өстәл астында тыныч кына утырган куянны да күргәннәр.
– Йә, Хуҗа, синең куяның, чыннан да, могҗизалы икән, сат миңа аны, – дигән бай, ә
Хуҗа:
– Ай, мондый куянны сатарга ярыймы соң? – дигән.
– Әгәр мин синең куяныңа йөз сум бирсәм? – дигән бай.
– Юк, юк! – дигән Хуҗа.
– Ә ике йөзне бирсәм?
– Әйттем бит, куянымны сатмыйм.
– Биш йөз сум бирәм, зинһар, сат инде, – дигән бай.
Ә Хуҗа һаман үз сүзендә торган. Бай җиде йөз, сигез йөз бирсә дә, Хуҗа риза булмаган. Соңында бай мең сум бирергә булган. Шуннан Хуҗа:
– Ярый инде, дуслыгыбыз хакына сатсам сатыйм инде, – дигән.
Бай мең сум акчаны санап биргән дә:
– Йә, хәзер инде куян безгә барып, минем хатынга әйтсен. Сезгә нәрсә пешерергә, әйт, – дигән.
Хуҗа нәрсә теләгәнен әйткән.
Шуннан бай куянның колагына нидер пышылдаган да аны чыгшарып җибәргән.
Бай белән Хуҗа байның өенә кайтканнар. Бай ишектән кергән дә хатынына:
– Йә, хатын, без теләгән ашлар пешерелдеме? – дип сораган.
– Мин аны каян белим. Белгән булсам, пешереп куйган булыр идем, – дигән бай хатыны.
– Мин җибәргән куян сиңа килеп әйтмәдемени? – дигән бай.
Хатын бернинди дә куян килмәгәнен әйткәч, бай ачуланып Хуҗадан акчасын кире сорый башлаган.
Хуҗа:
– Син куянның колагына нәрсә әйттең соң? – дип сораган.
– Без килгәнче хатыным пилмән белән пылау пешерсен дип әйттем.
– Башка без сүз дә әйтмәдеңме?
– Юк, башка бернәрсә дә әйтмәдем, – дигән бай.
Шуннан соң Хуҗа көлеп:
– Их, син, юләр, юләр! Соң, адресыңны әйтмәгәч, ул синең өеңне ничек белсен, менә хәзер тот инде куяныңны, – дигән.
Күрергә
Эшли күр! – смотри, сделай (обязательно сделай!).
Эшли күрмә! – смотри, не делай (не вздумай делать!)
Марат: Мин кичә кинога бардым.
Искәндәр: Ничек булды соң? Кино шәп булдымы?
Марат: Сөйләмә дә! Мин, юләр, матур рекламага ышандым. Анда бик әйбәт комедия дип язганнар иде…
Искәндәр: Шуннан?..
Марат: Ләкин көләргә сәбәп булмады. Кино беткәч, еларга гына сәбәп бар иде.
Искәндәр: Нигә алай?
Марат: Билет бәясен искә төшердем… Син, Искәндәр, ул кинога бара күрмә, акчаңны әрәм итмә…
Әлфия: Без иртәгә Рәмзия белән бакчага барырга уйлыйбыз. Син, Хәбир, безнең белән барасыңмы?
Хәбир: Чакырсагыз, әлбәттә, барам!
Рәмзия: Әлфия чакыра бит инде. Ләкин син авырый гына күрмә!
Хәбир: Аның өчен борчылмагыз. Үзегез дә җылырак киенергә оныта күрмәгез…
КҮНЕГҮЛӘР
1. Нокталар урынына сүзләр куегыз:
1) Минем … килүемне ничек белдең?
2) Минем хатыным безгә аш … куяр.
3) Син шушы көнгә … минем куян … белмәдеңмени?
4) Аның акылы безнең мулланың … кадәр.
5) Ә мин тавык шулпасын ашарга ….
6) Хәзер кайт та … әйт, ул безнең … пәрәмәч һәм тавык … пешерсен.
7) Хуҗа белән бай Хуҗа өенә керү …, өстәлдәге … белән тавык шулпасы күргәннәр.
8) Өстәл … тыныч … утырган куянны да күргәннәр.
9) Йә, Хуҗа, синең куяның чыннан да … икән.
10) Әгәр мин синең … йөз … бирсәм?
11) Ә Хуҗа … үз сүзендә тора.
12) Ярый инде, дуслыгыбыз … сатсам … инде.
13) Шуннан бай куянның колагына нидер … да чыгарып ….
14) Йә, хатын, без … ашлар пешерелдеме?
15) Соң, … әйтмәгәч, ул синең өеңне ничек белсен?!
3. Үрнәкләр буенча эшләгез һәм тәрҗемә итегез:
а) Үрнәк: Син бу гөмбәле ашны ашама.
Син бу гөмбәле ашны ашый күрмә!
Не вздумай есть этот грибной суп.
1) Син бу хатны укыма.
2) Иртәгә сез институтка килмәгез.
3) Син ул әйткәнне эшләмә.
4) Син аңа моны әйтмә.
5) Бу киноны карама.
б) Үрнәк: Хәбирнең компьютер алсы килә. Аның алиы мең акчасы юк.
Хәбирнең алты мең акчасы булса, ул компьютер сатып алыр иде.
Если бы у Хабира было шесть тысяч рублей, он бы купил компьютер.
6) Искәндәрнең ашыйсы килә. Лекцияләр бетми.
7) Маратның Швейцариягә барасы килә. Аның акчасы юк.
8) Рәмзиянең авылга кайтасы килә. Аның вакыты юк.
9) Хәбирнең бакчага барасы килә. Ул авырый.
10) Куянның байга кайтасы килә. Ул аның адресын белми.
4. «Чөнки» сүзе белән башлап, сорауларга җавап бирегез:
Үрнәк: Нигә Искәндәрнең лекциядә ашыйсы килә?
Чөнки ул иртә белән ашамаган.
1) Нигә Хәбир менюның уң ягын карый?
2) Нигә ярлының хатыны тагын бәрәңге пешергән?
3) Нигә чәйгә шикәр салалар?
4) Нигә баш министр бәхетле түгел?
5) Нигә фәкыйрь кеше бәхетле?
6) Нигә Хәбир Әлфиянең туган көнендә бөтен шәһәрне әйләнеп чыккан?
7) Нигә Хуҗа аучыдан ике тере куян алып кайткан?
8) Нигә куян бай өенә кайтмаган?
9) Нигә Марат киного барган?
10) Нигә Маратның кинодан соң елыйсы килгән?