2. Праяўленні імперыялістычнай стадыі капіталізму ў эканоміцы беларускіх губерняў.

Развіцце капіталізму ў прамысловасці Беларусі , як і ў Расіі ў цэлым, прайшло тры галоўныя стадыі:

1. Дробнатаварная вытворчасць (дробныя, пераважна сялянскія промыслы);

2. Капіталістычныя мануфактуры;

3. Фабрыкі.

У першыя два парэформенныя дзесяцігоддзі рост прамысловасці Беларусі быў павольны, большасць прадпрыемстваў працягвала заставацца на стадыі дробнатворнай вытворчасці і мануфактуры.

Перавага ў дарэформеннай Беларусі паншчыны над аброкам прывяла да таго, што адыходныя промыслы не набылі такога развіцця, як у Расіі. Хатнія промыслы былі састаўной часткай сялянскай паўнатуральнай гаспадаркі. У 60-90-я гг. ХІХ ст. у сувязі з развіццем фабрычна-завадской вытворчасці колькасць сялян-саматужнікаў скарацілася ўдвая. Збяднелае сялянства шукала заробкаў на адыходных промыслах, будаўніцтве чыгунак, шашэйных дарог, сплаве лесу і г.д. За парэформенны перыяд колькасць адыходнікаў сялян павялічылася ў 6,6 раза і ў 90-я гады складала каля 300 тыс. чалавек у год.

Характэрнай рысай парэформеннага перыяду быў рост рамяства па ўсіх заказчыках: колькасці прадпрыемстваў, рабочых, суме вытворчасці. Узрасла спецыялізацыя рамяства. Тэхнічныя прыемы і самі прылады заставаліся нязменнымі.

Апрача дробных сялянскіх промыслаў і рамеснай вытворчасці на працягу парэформеннага перыяду на Беларусі дзейнічалі дробнакапіталістычныя прадпрыемствы.Да прамысловага ўздыму 90-х гадоў на дробнакапіталістычных прадпрыемствах выраблялася палова ўсей прамысловай прадукцыі Беларусі.

На базе дробных сялянскіх промыслаў і гарадскога рамяства вырастала капіталістычная мануфактура.Напярэдні сялянскай рэформы на Беларусі існавалі капіталістычныя і прыгонныя мануфактуры.За парэформенны час колькасць мануфактур павялічылась з 140 да 760. Cяpoд ix было 193 дрэваапрацоучыя, 185 сілікатных, 166 харчовых з колькасцю рабочых на ix 28,8 тыс.Пераход ад мануфактурнай да фaбрычнай сістэмы капіталістычнай вытворчасці (так званы прамысловы пераварот) пачаўся на Беларусі яшчэ y дapэфoрменны час.

У першыя два дзесяцігоддзі пасля рэформы 1861 г. фабрычна-завадская прамысловасць развівалась марудна.Асноўная колькасць фабрык і заводаў была пабудована ў 80-90 гг. ХІХ ст. Да 1890 г. фабрыкі і заводы Беларусі давалі амаль палову усей прамысловай прадукцыі.Аднак на Беларусі ўзровень яе канцэнтрацыі быў ніжэйшы, чым па краіне ў цэлым, пераважалі сярэднія і дробныя прадпрыемствы.

Канцэнтрацыя вытворчасці абумовіла стварэнне акцыянерных кампаній. У канцы XIX ст. на Беларусі дзейнічалі каля 10 акцыянерных таварыстваў, якім належалі буйныя прадпрыемствы. Так, з 1877 г. пачало дзейнічань «Гродзенскае таварыства водазабеспячэння і эксплуатацыі водаправодаў”, у 1895 г. — "Таварыства віцебскіх водаправодаў”, у 1898 г. – бельгійскае акцыянернае таварыства "Віцебскі трамвай".У апошняй трэці XIX ст. у эканамічным жыцці Беларусі значную ролю пачалі адыгрываць банкі.

Развіццё фабрычна-заводскай прамысловасці з'явілася асновай росту гарадоў. У Мінску да буйных прадпрыемстваў адносіліся машынабудаўнічы і чыгуналіцейны завод Якабсана, Ліфшыца і К°, машынабудаўнічы завод "Тэхнолаг”; у Віцебску — льнопрадзільная фабрыка "Дзвіна”, тытунёва-махорачная і папярова-кардонная фабрыкі, фабрыка акуляраў і аптычных прылад; у Пінску — дрэваапрацоўча- фанерная і запалкавая фабрыкі; у Брэсце — чыгуналіцейны і механічны заводы, фабрыкі па выпуску папяросных гільзаў; у Магілёве — піваварны завод Лекерта; у Гродне — тутыневая фабрыка Шарашэўскага.

У прамысловасци Беларусі пераважалі харчовая, гарбарная, тэкстыльная і дрэваапрацоўчая галіны.

У перыяд даманапалістычнага капіталізму прамысло­васць Беларусі, як і Расіі, развівалася пад уплывам сусветнага эканамічнага цыкла. Прамысловы крызіс 1873 - 1875 гг скараціў прырост прадукцыі мануфактур, але ён амаль не закрануў фабрычна-заводскую прамысловасць

У другім парэформенным дзесяцігоддзі для развіцця прамысловасці Беларусі былі характэрныя больш высокія тэмпы прыросту прадукцыі фабрык і заводаў у параўнанні з прадукцыяй мануфактур.

Трэцяе парэформеннае дзесяцігоддзе, як і другое, пачалося з крызісу. Упалі тэмпы прыросту прадукцыі мануфактур. Аднак не прыпыніліся тэмпы развіцця фабрычнай прамысловасці. Крызіс на Беларусі зацягнуўся да 1887 г. 3 1887 па 1890 г. назіралася ажыўленне беларускай прамысловасці. Крызіс і дэпрэсія 80-х гг. з’явіліся штуршком да замены дробнай і мануфактурнай прамысловасці фабрычнай.

Ідучы па сусветным шляху эканамічных пераўтварэнняў, расійскі капіталізм на рубяжы XIX - XX стст. уступіў у імперыялістычную стадыю. Для гэтага этапа капіталізму характэрныя высокая ступень канцэнтрацыі вытворчасці і капіталу і ўзнікненне манапалістычных аб’яднанняў.

Расія ўваходзіла ў стадыю імперыялізму ў той час, калі тэмпы яе эканамічнага развіцця былі даволі значнымі.Эканоміка Беларусі, якая з’яўлялася часткай народна- гаспадарчага комплексу Расіі, развівалася па тых жа эканамічных законах. Да пачатку XX ст. яна прайшла стадыю прамысловага капіталізму.Ішоў працэс канцэнтрацыі вытворчасці, выцяснення дробных прадпрыемстваў буйнымі капіталістычнымі фабрыкамі і за­водамі.

Склаўшаяся раней галіновая структура прамысловасці Беларусі амаль што захавалася. У 1913 г. вядучымі заставаліся харчовая прамысловасць, удзельная вага якой складала 26 % ад аб'ёму буйной прамысловасці,лесанарыхтоўкі і сплаў -16,8; дрэваапрацоўчая — 16,1; папяровая — 7; чыгуначныя і рамонтныя майстэрні - 5,8; шкляная - 5,7; тэкстыльная — 4,8; гарбарна-абутковая 4,1; металаапрацоўчая — 3,8; запапкавая —2,9 % і г.д.

Будаўніцтва новых прадпрыемстваў, іх інтэнсіўнае тэхнічнае і тэхналагічнае пераабсталяванне, напаўненне но­вымі паравымі, механічнымі і электрычнымі рухавікамі сталі характэрнымі рысамі дрэваапрацоўчай, цагельнай, шкляной і металаапрацоўчых галін прамысловасці.

У пачатку XX ст. у прамысловасці Беларусі пачалі ўзнікаць манапалістычныя аб’яднанні. Так, у чэрвені 1905 г. у Мінску быў створаны камітэт запалкавых фабрыкантаў Заходняга края, які устанаўліваў адзіныя манапольныя цэны на рынку, рэгуляваў вытворчасць і продаж запалак. У Віцебску дзейнічаў сіндыкат гаспадароў цагельных заводаў, у Оршы - піваварных заводчыкаў Паўночна-заходняга края. Лесапрамыслоўцы і гаспадары папяровых прадпрыемстваў таксама стварылі рэгіянальныя аб'яднанні - Саюз лесапрамыслоўцаў Паўночна-заходняга края і "Прадакон”.

У пачатку XX cт. на Беларусі нарастаў працэс акцыяравання прадпрыемстваў. Напярэдадні першай сусветнай вайны налічвалася 34 акцыянерныя прадпрыемствы. Эканамічны ўздым стварыў спрыяльныя ўмовы для замежных інвестыцый. Іншаземны капітал стаў актыўна пранікаць у лесаапрацоўку і іншыя галіны прамысловасці. Аб'ём вытворчасці на прадпрыемствах, якія належалі замежным уласнікам і замежным акцыянерным таварыствам, за гэты час павялічыўся ў 11,6 раза. Аднак іх удзельная вагаў валавой прадукцыі цэнзавай прамысловасці Беларусі 1913 г. складала ўсяго 6,7 %.

Аднак, нягледзячы на істотныя зрухі, узровень прамысловага развіцця Беларусі заставаўся па ранейшаму ніжэйшым, чым у цэлым у Расійскай імперыі.

ВЫНІК

Такім чынам, у парэформенны час у выніку прамысловага перавароту на Беларусі набыла развіццё фабрычна-заводская прамысловасць, вядучае месца ў якой займалі апрацоўчыя галіны. У цэлым прамысловасць Беларусі ў гэты перыяд у параўнанні з іншымі раёнамі царскай Расіі дасягнула сярэдняга ўзроўню развіцця.

1900 — 1913 гг. сталі важным этапам у далейшым прамысловым развіцці Беларусі. Калі ў 1900 г. прамысловасць давала толькі 15 % ад усяго нацыянальнага даходу, то ў 1913 г. яе доля ўзрасла на 5,4.

3. АСНОЎНЫЯ ГАЛІНЫ ПРАМЫСЛОВАЙ ВЫТВОРЧАСЦІ І СПЕЦЫЯЛІЗАЦЫЯ СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРКІ. ГАНДАЛЬ І ТРАНСПАРТ.

Рэформа 1861 года адкрыла шлях да капіталізму ў сельскай гаспадарцы, аднак пераход ад старой, прыгонніцкай да капіталістычнай сістэмы не адбываўся адразу. На змену прыгонніцтву прыйшла пераходная сістэма гаспадарання, якая спалучала ў сабе рысы феадальнай і капіталістычнай сістэм, - так званая адработачная сістэма. Яна зводзілася да таго, што малазямельныя сяляне вымушаны былі арандаваць зямлю ў памешчыкаў і за гэта адпрацоўваць яе частку сваей рабочай жывелай і інвентаром.

У 60-70 г.г. ХІХ ст. у памешчыцкіх гаспадарках Беларусі панавала адработачная сістэма. Шырокае распаўсюджванне набылі здольшчына, палавіншчына, адработкі за ўсялякія ўгодзі. Адработачная і капіталістычная сістэмы гаспадарання існавалі як паасобку, так і разам, часам у адным і том жа маентку. Адработачная сістэма паступова падрывалася і выціскалася капіталістычнай. У канцы 80-х гг. ХІХ ст. у заходніх беларускіх губернях – Мінскай, Гродзенскай, Віленскай – пераважала капіталістычная сістэма гаспадарання, ва ўсходніх – Віцебскай і Магілеўскай – змешаная адработачна-капіталістычная сістэма.

У выніку аграрнай рэформы 1861 г. у памешчыкаў Беларусі захаваліся буйнейшыя масівы зямлі. У парэформенны час на Беларусі ішоў працэс пераходу саслоўнага землеўладання ў бессаслоўнае, але ен адбываўся больш замаруджана, чым у Расіі. Гэта тлумачылася адноснай эканамічнай устойлівасцю буйных памешчыцкіх гаспадарак і тым, што пасля паўстання 1863 года царскі ўлад тармазіў пераход зямлі ад дваран да іншых саслоўяў.

Сельская гаспадарка Беларусі ўсе шырэй уцягвалася ў рыначныя адносіны. Павелічэнне сельскагаспадарчай вытворчасці адбывалася шляхам пашырэння пасяўных плошчаў. Вядучае месца ў гаспадарках памешчыкаў у першае парэформеннае дваццацігодзе займала вытворчасць збожжа.За мяжу вывозіліся жыта, авес, ячмень, а ўвозілася пшаніца. У памешчыцкіх гаспадарках пачалі распаўсюджвацца мнагапольныя севазвароты, выкарыстоўвацца сельскагаспадарчыя машыны.Да сістэмы капіталістычнай вытворчасці паступова далучалася і гаспадарка сялян.

У выніку аграрнай рэформы сяляне былі абрабаваны памешчыкамі. Сярэдні надзел памешчыцкіх сялян вагаўся па губернях ад 3,9 да 5,1 дзесяцін на рэвізскую мужскую душу, а былых дзяржаўных да 5,5 да 6 дзесяцін. На Беларусі, дзе патрабавалася ўзмоцненае ўгнаенне глебы, пражытачны мінімум мог забяспечыць надзел не меньш 8 дзесяцін на зямлі на душу.

Галоўнай галіной сялянскай гаспадаркі было земляробства.З пачатку 60-х да канца 90-х г.г. ХІХ ст. на сялянскіх надзельных землях Беларусі пасевы збожжавых узраслі на 23,9 % , а іх ураджайнасць на 50 %. Хутчэй пашыраліся пасевы і раслі зборы кармавых і тэхнічных раслін. Прырост прадукцыі ўсіх культур быў дасягнуты як экстэнсіўным, так і інтэнсіўным шляхам. Важнай галінай народнай гаспадаркі з’яўлялася жывелагадоўля, але гэта галіна вытворчасці развівалася галоўным чынам у гаспадарках заможных сялян.

Узросшы попыт на сельскагаспадарчую прадукцыю абумовіў павелічэнне яе таварнасці, аднак увогуле яна заставалася адсталай. У пераважнай большасці выкарыстоўваліся руцінныя прылады працы. Развіцце прадукцыйных сіл у сялянскай гаспадарцы стрымлівалася шматлікімі перажыткамі прыгонніцтва. Абшчына садзейнічала захаванню адработкаў і росту аграрнага перанасялення, анахранізмам прыгонніцкай эпохі з’яўляліся таксама сервітуты. Малазямелле сялян узмацнялася церазпалосіцай.

З ростам таварна-грашовых адносін паскорыўся працэс маемаснага і класавага расслаення сялянства. У выніку рэформаў 60-х гг. зямля стала аб’ектам куплі-продажу, і на Беларусі павялічвалася колькасць сялян, якія набывалі дзесяткі і нават сотні дзесяцін зямлі.

Працэс развіцця капіталістычных адносін у сельскай гаспадарцы Беларусі паскорыўся ў 80-я гг. Значную ролю ў гэтым адыграў сусветны аграрны крызіс 80-90-х гг. ХІХ ст. Непасрэднай прычынай крызісу з’явіўся ўвоз ў Еўропу таннага збожжа за Амерыкі, Канады, Аргенціны і Аўстраліі, у выніку чаго рэзка ўпала яго цана. На Беларусі зніжэнне цэн пачалося ў 1881 г. і працягвалася да 1887 г. Хлебны гандаль Беларусі пачаў цярпець вялікія страты.

Збожжавая гаспадарка ў ходзе аграрнага крызісу не змагла прыстасавацца да новых умоў рынку.Малочная жевелагадоўля станавілася той галоўнай галінай, да якой прыстасоўваліся ўсе іншыя галіны гаспадаркі. Шырокае распаўсыджванне набыла вытворчасць масла і сыра.Пад уплывам аграрнага крызісу з мэтай зніжэння выдаткаў вытворчасці і павелічэння прыбыткаў памешчыкі пачалі ўкараняць машынную тэхніку. У 90-я гг. больш увагі пачалі ўдзяляць насенневодству, паскорыўся пераход да шматпольных севазваротаў.Шырокае распаўсюджванне набыла здача зямлі ў арэнду.

У 60-90-я гг. ХІХ ст. , асабліва пасля сусветнага аграрнага крызісу, акрэслілася спецыялізацыя сельскай гаспадаркі Беларусі. Акрамя малочнай жевелагадоўлі набілі развіцце льна- і бульбаводства.

Велізарную ролю ў развіцці капіталістычных адносін адыграла чыгуначнае будаўніцтва, якое разгарнулася ў 60-70-я гг. XIX ст. Яно паскорыла развіццё прамысловасці, гандлю, узмацніла таварнасць сельскай гаспадаркі, садзейнічала тэхнічнаму прагрэсу, спецыялізацыі эканомікі раёнаў, фарміраванню ўсерасійскага і абласных рынкаў, росту прамысловасці, грамадскаму падзелу працы і міграцыі насельніцтва.На Беларусі купцы, мясцовая буржуазія добра ўсведамлялі неабходнасць будаўніцтва чыгунак перш за ўсё для гандлёвых патрэб. Іх падтрымліваў царскі ўрад, які апрача эканамічных інтарэсаў кіраваўся і ваеннастратэгічнымі мэтамі. Кірункі чыгунак вызначаліся галоўным чынам старымі гандлёвымі шляхамі хлебных, лясных і іншых фузаў з цэнтральных раёнаў Расіі ў Заходнюю Еўропу.

Першая чыгуначная лінія (участак Пецярбургска-Варшаўскай дарогі) прайшла па тэрыторыі Беларусі ў 1862 г. На пачатку XX ст., з пабудовай Рыга-Арлоўскай, Маскоўска-Брэсцкай, Лібава-Роменскай, Палескай і Пецярбургска-Адэскай чыгунак іх даўжыня на тэрыторыі Беларусі склала 2985 км. На тэрыторыі Беларусі знаходзілася адна з самых буйных чыгуначных сетак у Расійскай імперыі. Будаўніцтва чыгунак дало моцны штуршок росту гарадоў, якія з’яўляліся цэнтрамі гандлю.

Вялікую ролю ў эканамічным жыцці Беларусі, як і раней, адыгрывалі водныя шляхі зносін, грузапаток на якіх таксама павялічваўся. Па рэках Беларусі — Прыпяці, Бярэзіне, Сожы - плавалаў 1900 г. 310 непаравых і 23 паравыя судны.

У канцы XIX ст. на Беларусі ўжо склаліся мясцовыя (абласныя) рынкі, якія былі цесна звязаны паміж сабой, і ў той жа час наладжваліся сувязі з усерасійскім рынкам. Цэнтрам абласных рынкаў становяцца ў канцы XIX ст. найбольш буйныя гаралы: Мінск. Віцебск, Магілёў, Гомель, Гродна, Брэст і Пінск. Характар гандлёвых сувязяў унутры мясцовых рынкаў вызначаўся асаблівасцю эканамічнага развіцця кожнага з раёнаў.

На змену кірмашам прыйшой крамны гандаль. У гарадах ен складаў 95% усяго ўнутранага абароту.Кірмашы сталі асяродкамі лакальных рынкаў на вёсцы, дзе прадавалі і куплялі сельскагаспадарчую прадукцыю, жывёлу і рэчы хатняга ўжытку. У рознічным тавараабароце пераважаў прыватнакапіталістычны гандаль,

які ў 1913 г. складаў 78,9 %.

Разам з развіццём капіталістычных адносін у прамысловасці і сельскай гаспадарцы фарміраваліся два грамадскія класы: буржуазія і пралетарыят.

У першае дзесяцігоддзе XX ст. Беларусь паранейшаму заставалася адным з аграрных рэгіёнаў Расіі. У 1913 г. яе сельская гаспадарка давала 56,9 % нацыянальнага даходу, а прамысловасць толькі 15 %. Пад уплывам попыту рынку сельская гаспадарка Беларусі ўсё больш уцягвалася ў гандлёваэканамічныя адносіны, больш выразна праяўлялася яе спецыялізацыя на вытворчасці малака, малочнай прадукцыі і мяса. Хутка пашыраліся плошчы пад тэхнічныя і кармавыя культуры, асабліва бульбу і травы. Адбываўся пераход ад трохпольнай да шматпольнай сістэмы земляробства. Да 1913 г. істотна павялічылася выкарыстанне сельскагаспадарчай тэхнікі (малатарняў, веялак, сеялак, жняярак, сенакасілак) у памешчыцкіх гаспадарках і ў заможных сялян. У Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губернях значную ролю ў павышэнні культуры земляробства і жывёлагадоўлі адыгрывалі ўведзеныя ў 1911 г. земствы. Яны арганізоўвалі агранамічныя, заатэхнічныя і ветэрынарныя службы, садзейнічалі продажу і пракату сельскагаспадарчай тэхнікі.Развіваўся транспарт Беларусі. Агульная працягласць чыгуначных пуцей склала ў 1914г. 3,9 тыс.км. Хутка ішло будаўніцва шашэйных дарог.

ВЫНІК:

Такім чынам, галоўнай рысай парэформеннага развіцця сельскай гаспадаркі Беларусі з’явіўся рост гандлёвага земляробства і жывелагадоўлі, яе спецыялізацыя па раёнах. Рост таварна-грашовых адносін паступова разбураў патрыярхальны лад у вёсцы, узмацняў сацыяльнае расслаенне сялянства, паскараў фарміраванне сялянскай буржуазіі. Аднак тэмпы развіцця сельскай гаспадаркі стрымліваліся перажыткамі прыгонніцтва. Пашырэнне сеткі шляхоў зносін, і ў першую чаргу чыгунак, з’яўлялась адным з важных фактараў фарміравання нацыянальнага рынку і развіцця гаспадаркі. Сфарміраваліся два грамадскія класы: буржуазія і пралетарыят.