2. Рәми Ғариповтың “Батырша” балладаһы. Батыршаның тотҡонлоҡтағы уйҙары, батшаға хат яҙырға йыйыныуы. Балладаның художество үҙенсәлеге.

Рәми Ғариповтың “Батырша” балладаһы 1755 йылғы башҡорт ихтилалының башлығы Батырша, тотолоп, алыҫта Ладога күлендәге Шлиссельбург утрау-ҡәлғәһенә ябылғас, уның таш төрмәлә кисергән уй-зарҙары итеп яҙылған. Баллада монолог рәүешендә ижад ителгән. “Шлиссельбург тотҡоно” тигән икенсе исеме лә шунан килә.

Батыршаның башын төрлө уйҙар биләп ала. Дарья уртаһындағы утрауҙа бығаулы ҡәбере- утрау, кәфене таш зиндан хәҙер. Тышта олоған ыҙғыр елдәр ҙә уға бары йыназа уҡый төҫлө. Тотҡан күңелен йыуатыр, хәлен аңлар бер кем юҡ.

Бер мәл төнөн бейек рәшәткәле төнлөктән яңы тыуған йәш ураҡ ай- һилал (яңы тыуған ай) ҡарауы ғына ла бар ауыр уй-һағыштарын таратып ебәргәндәй итә. Шул ураҡҡа, айбалтаға оҡшаған ай тотҡон ҡулында айбалта булһасы- ни эшләргә белер ине. Әгәр ҡулына ҡәләм, яҙырға аҡ ҡағыҙ бирһәләр, аҡ батшаға ярлыҡау хаты яҙыр ине. Үтенеп һорағас, тотҡондоң һуңғы үтенесен үтәгәндәй, уға ҡәләм, ҡағыҙ бирәләр. Аҡ батшаға хат яҙа. “Бер заман, бәлки, уҡырҙар хатымды” тигән өмөтө бар уның. Ысындан да батырҙың өмөттәре ысынға аша: аҡ батшанан яуап ала алмаһа ла, Батыршаның хаты архивтарҙа һаҡланып, беҙҙең замандарға килеп етә: уны туған халҡы, тоҡомдаштары батырының аманат һүҙе тип ҡабул итә.

Рәми Ғарипов “Батырша” балладаһында Шлиссельбург тотҡононоң мәңгелеккә ябылған таш төрмәлә лә рухының үлмәүен, батыр йән булыуын асып бирә алған.

Балладаға эпиграф итеп яу батырҙары һәм Батырша тураһындағы башҡорт халыҡ йырҙарынан ике куплет алынған. Ошо йырҙарҙың рухы балладаға күскән. Уларҙа азатлыҡ өсөн көрәштең яулы, даулы хәлдәре еңеүгә ышаныс, ҡаһарманлыҡ һәм фажиғәлелек моң-мотивтары менән аралашып китә. Балладаның алты ижекле үлсәмгә ҡоролоуы ошо моң-мотивтарҙы көслөрәк яңғыратырға мөмкинлек биргән.

3. Әҙәбиәт теорияһы: лирик герой тураһында төшөнсә.

Лирик поэзияла шағирҙың үҙе йәки берәй кеше исеменән һүҙ алып барған шәхесте лирик герой тип атайҙар. Шағир лирик герой исеменән үҙенең һәм күптәрҙең уй-тойғоларын дөйөмләштереп, типиклаштырып бирә. Мостай Кәрим әйткән : ”Лирик герой мотлаҡ шағир үҙе тигән һүҙ түгел.Ләкин ул шағир натураһының художестволы бирелеше. Шуға күрә шағир шәхесе уның поэтик “мин”енән айырылғыһыҙ.”

Мәҫәлән, Р.Ниғмәтиҙең, М.Кәримдең лирик геройы- үҙ замандаштарының алдынғы вәкиле, шуларҙың лирикала дөйөмләштерелгән образы.

Ҙур күләмле лиро-эпик әҫәрҙәрҙә- поэмаларҙа, шиғри повеста йә романдарҙа-лирик герой хәл-ваҡиғаларҙы һөйләүсе йәки уларҙа үҙе лә ҡатнашыусы шәхес булып сығыш яһауы мөмкин. Мәҫәлән, Ғ.Сәләмдең “Бала” поэмаһында шағир-лирик герой. Ул Сәйҙел мнән йылдар үткәс осрашып һөйләшә.

16 – сы билет

1.Башҡорт әҙәбиәтендә Салауат темаһының үҫеше, уға бағышлап ижад ителгән әҫәрҙәр.

2. Мостай Кәримдең “Ташлама утты, Прометей!” әҫәренең идея –тематик йөкмәткеһе.

3. Әҙәбиәт теорияһы: поэма тураһында төшөнсә.

1.Башҡорт әҙәбиәтендә Салауат темаһының үҫеше, уға бағышлап ижад ителгән әҫәрҙәр.

Башҡорт әҙәбиәтендә Салауат батыр образының тулы бер галереяһы хасил булды.Салауат Юлаевҡа ниндәй ҙә булһа бер әҫәр, шиғыр бағышламаған йә булмаһа һоҡланғыс һүҙ әйтмәгән бер генә башҡорт яҙыусыһын да табыуы ҡыйындыр.

Салауат үҙе иҫән саҡта уҡ халыҡ уға “Салауат йырауы” исемле йырау-бәйетен бағышланы. Уны китаптарға яҙып таратты.

Салауат Юлаев тураһында тиҫтәләгән башҡорт легендалары, риүәйәттәре “Рәсәйҙең аҫыл егете”, ҡобайырҙары “Салауат батыр” Салауаттың яу юлындағы ҡаһарманлыҡтарын һөйләп бирә.

Салауат образы рус әҙәбиәтенә лә инеп китә. А.С.Пушкин “Пугачев тарихы”, Мамин-Сибиряк, Ф.Нефедов “Башҡорт батыры Салауат” тигән әҫәрҙәр яҙалар.

В.Шишкин “Емельян Пугачев” исемле романында Салауат образын асыҡ итеп кәүҙәләндерә алды. С.Злобин иһә , данлы батырыбыҙға “Салауат Юлаев” тигән махсус романын бағышлап, уның эшен, исемен тағы күркәмерәк итеп күрһәтте.

Башҡорт яҙыусыларынан Булат Рафиҡов “Эйәрләнгән ат” тарихи фаразында Салауаттың, каторгалағы уйҙарын, һуңғы көндәрен һүрәтләй.

М.Кәрим “Салаут” трагедияһын, Б.Бикбай “Салауат” драмаһын яҙалар. Салауатты ҡурҡыу белмәҫ батыр, тәүәккәл, ҡаты холоҡло, ҙур йөрәкле итеп күрһәтәләр.

Беҙҙең яҡташыбыҙ Ш.Бабич “Салауат батыр” шиғырында Салауатты бәһлеүән менән сағыштыра. Батыр киләсәккә аманат ҡалдыра: ерҙе, тыуған илде һаҡларға.

Рәми Ғарипов “Һай,Салауат, Салауат”, “Салауат батыр” шиғырҙарын, “Салауат батыр” исемле шиғри хикәйәт яҙа. Ғ.Рамазанов “Салауаттың ҡайтыуы хаҡында баллада”, К.Кинйәбулатова “Салауат тураһында баллада” ижад итәләр. Ҡ.Аралбаев, Р.Бикбаев, А.Игебаев, Я.Ҡолмой, Х.Кәрим һ.б. был теманы урап үтмәйҙәр.

Башҡорт халҡы үҙ батырҙарын онотмай. Салауат батыр образы әҙәбиәттә, сәнғәттә мәңге ҡаласаҡ.