- •1. Дауыт Юлтыйҙың ижады. Беренсе донъя һуғышына ҡаршы протест белдереп яҙылған шиғырҙары: “Сумка”, “Шинель”, “Ҡан баҙары”.
- •2. Н. Нәжмиҙең “Тыуған ил тураһында йыр”, “Ватан” шиғырҙары, уларҙа патриотизм темаһы.
- •Д.Юлтыйҙың “Атлан, батыр!” шиғырын ятҡа һөйләү.
- •1. Дауыт Юлтыйҙың ижады. Беренсе донъя һуғышына ҡаршы протест белдереп яҙылған шиғырҙары: “Сумка”, “Шинель”, “Ҡан баҙары”
- •2. Н. Нәжмиҙең “Тыуған ил тураһында йыр”, “Ватан” шиғырҙары, уларҙа патриотизм темаһы.
- •2. Атлан, батыр
- •1. Дауыт Юлтыйҙың “Ҡарағол” драмаһы, унда сағылдырылған тарихи осор, драманың төп конфликты.
- •2. Рәми Ғариповтың “Табыныу” поэмаһында шәхес культы осоро фажиғәләрен, замандың ҡаршылыҡтарын дөрөҫ яҡтыртыу. Халыҡтың ижади көсөн данлау идеялары.
- •3. Рәми Ғариповтың “Туған тел” шиғырын ятҡа һөйләү.
- •2. Рәми Ғариповтың “Табыныу” поэмаһында шәхес культы осоро фажиғәләрен, замандың ҡаршылыҡтарын дөрөҫ яҡтыртыу. Халыҡтың ижади көсөн данлау идеялары.
- •3. Рәми Ғарипов “Туған тел” шиғыры
- •2. Н.Нәжмиҙең “Йыр тураһында баллада” әҫәре. Шағир – һалдат образы.
- •1. Мөхәмәтша Буранғолдоң фажиғәле яҙмышы. Уның халыҡ ижадын йыйыуҙағы ҙур хеҙмәте.
- •2. Рәми Ғариповтың “Уйҙарым” ҡобайырында Тыуған ил, ил улдары, халыҡ яҙмышы тураһында уйланыуҙары.
- •3. Салауат Юлаевтың үҙеңә оҡшаған шиғырын ятҡа һөйләргә.
- •– Сы билет
- •1.Мөхәмәтша Буранғолдоң “Башҡорт туйы” драмаһы, унда күтәрелгән проблемалар, төп образдары.
- •2.Хәсән Назарҙың “Заман заңы”, “Асманға ашыу” китаптарында фәлсәфәүи һәм гражданлыҡ лирикаһы. Унда йәшәү мәғәнәһе, тел һәм милләт яҙмышы, ижад, талант һәм үлем, үлемһеҙлек хаҡында уйланыуҙар.
- •3.Әҙәбиәт терияһы: трагедия жанры тураһында төшөнсә.
- •1. Шәйехзада Бабичтың тормош юлы һәм ижады.
- •Мостай Кәримдең “Айгөл иле” драмаһының идея - тематик йөкмәткеһе. Айгөл образына характеристика
- •Ғәлимов Сәләм “Бала” поэмаһынан өҙөктө ятҡа һөйләү.
- •1.Һәҙиә Дәүләтшинаның фажиғәле яҙмышы һәм ижад юлы. “Айбикә” повесының темаһы һәм идея йөкмәткеһе.
- •2.Азат Абдуллиндың “Ун өсөнсө председатель”, “Һуңғы уҙаман” пьесаларының проблематикаһы, идея йөкмәткеһе, композицион ҡоролошондағы новаторлығы.
- •3.Ш.Бабичтың “Халҡым өсөн” шиғырын ятҡа һөйләү.
- •3.Ш.Бабич.”Халҡым өсөн “
- •– Сы билет
- •– Сы билет
- •2. Мостай Кәримдең «Үлмәҫбай» поэмаһында Үлмәҫбай һәм Теребай образдарында башҡорт халҡының хәрби традицияларының әһәмиәтен сағылдырыу.
- •3.Мостай Кәримдең “Мин фронтҡа китәм, иптәштәр!” шиғырын ятҡа һөйләү.
- •1.Рәшит Ниғмәтиҙең Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы ижады. “Үлтер, улым, фашисты!” поэмаһының йөкмәткеһе. Тыуған ил һәм халыҡ образдарының кәүҙәләнеше.
- •2.Фәррәх Дәүләтшиндең тормош юлы һәм ижады тураһында һөйләргә.
- •3. Әҙәбиәт теорияһы: комедия жанры тураһында төшөнсә.
- •2. Ф.Дәүләтшиндың тормош юлы һәм ижады.
- •3.Комедия жанры тураһында.
- •2. Әхиәр Хәкимовтың «Өйөрмә» романының темаһы һәм идея йөкмәткеһе. Образдар системаһы, үҙегеҙгә оҡшаған геройға характеристика.
- •3.Лиро-эпик жанрҙар
- •2. Ғайса Хөсәйеновтың “Батырҙар ҡиссаһы” китабының йөкмәткеһе һәм әҙәбиәттә уның яңы күренеш булыуы.
- •3. Үлтер, улым, фашисты
- •– Се билет
- •2. Хәсән Назарҙың “Шәмсыраҡ” поэмаһы. Әҫәрҙең композицион үҙенсәлеге. Поэманың лирик геройы, уны тасуирлауҙың поэтик үҙенсәлектәре.
- •2. Рәми Ғариповтың “Батырша” балладаһы. Батыршаның тотҡонлоҡтағы уйҙары, батшаға хат яҙырға йыйыныуы. Балладаның художество үҙенсәлеге.
- •3. Әҙәбиәт теорияһы: лирик герой тураһында төшөнсә.
- •1.Башҡорт әҙәбиәтендә Салауат темаһының үҫеше, уға бағышлап ижад ителгән әҫәрҙәр.
- •2. Мостай Кәримдең “Ташлама утты, Прометей!” әҫәренең идея –тематик йөкмәткеһе.
- •1.Башҡорт әҙәбиәтендә Салауат темаһының үҫеше, уға бағышлап ижад ителгән әҫәрҙәр.
- •2. Мостай Кәримдең “Ташлама утты, Прометей!” трагедияһының идея-тематик йөкмәткеһе.
- •3. Әҙәбиәт теорияһы: поэма тураһында төшөнсә.
- •– Се билет
- •3. Әҙәбиәт теорияһы: баллада тураһында төшөнсә.
- •– Се билет
- •2.Рәми Ғариповтың «Аманат» ҡобайырында ша ғирҙың яңы быуынға аманат һүҙҙәре, уларҙың бөгөнгө көн күҙлегенән актуаль булыуы.
- •– Сы билет
- •2. Рауил Бикбаевтың гражданлыҡ поэзияһы .
- •3. Р.Бикбаевтың «Халҡыма хат» поэмаһынан өҙөктө ятҡа һөйләү.
- •2.Динис Бүләковтың «Ғүмер бер генә» романы. Романда заман темаһы, үҙгәртеп ҡороу реформалары осорона хас һыҙыттар.
- •2.Рәшит Солтангәрәевтың “Хамбал” хикәйәһе, халыҡтың Бөйөк Ватан һуғышы осорондағы ауыл тормошон кәүҙәләндереү. Хамбал образы.
- •3.Мостай Кәримдең “Аяҡтарым юлда, күңелем йырҙа” шиғырын ятҡа һөйләү.
- •2. Рәшит Солтангәрәевтең “Ҡиәмәтлек кейәү” хикәйәһе. Ҡарт әсәнең уй-һағыштарының сағылышы. Хикәйәнең психологизм алымдары.
- •3. Әҙәбиәт теорияһы: әҫәрҙә автор теле һәм персонаждар теле.
- •2. Назар Нәжмиҙең “Урал” поэмаһы, уның идея-тематик йөкмәткеһе. Ҡурайсы образы. Поэманың поэтик үҙенсәлеге.
- •3. Әҙәбиәт теорияһы: әҫәрҙең композицияһы һәм сюжеты тураһында төшөнсә.
- •2.Баязит Бикбайҙың “Аҡсәскә” повесының идея – тематик йөкмәткеһе. Әҫәрҙең төп образдары, ғаилә мөнәсәбәттәре.
- •3.Әҙәбиәт теорияһы: роман – эпопея тураһында төшөнсә.
- •2. Ноғман Мусиндың әҫәрҙәрендә кешенең тәбиғәткә, хеҙмәткә мөнәсәбәте. Мораль –этик проблемалар.
2. Н.Нәжмиҙең “Йыр тураһында баллада” әҫәре. Шағир – һалдат образы.
Назар Нәжми —баллада һәм поэмалар оҫтаһы булараҡ та танылған шағир.
«Йыр тураһында баллада». Батыр һәм йыр тураһында был баллада шағир Мәлих Харистың яҡты иҫтәлегенә бағышланған. Балладаға эпиграф итеп М. Харистың шиғыр юлдары алынған.
Мәлих Харис бик йәшләй Бөйөк Ватан һуғышы ҡырында батырҙарса һәләк булып ҡалды. Уның ижад ғүмере лә бик ҡыҫҡа булды, сәскә атырға өлгөрмәй өҙөлдө. Әммә алты-ете йыл эсендәге ижады менән поэзия һөйөүселәрҙең ихтирамын яуларға өлгөргәйне. Һуғыш йылдарында фронттан яу батырҙары тураһында балладалар, шиғырҙар яҙып ебәрҙе. Шағир үҙе лә яу яланында ятып ҡала. Илгә, дуҫтарына уның һуңғы шиғырҙары ғына ҡайта.
Шағирҙың яҡын дуҫы, һабаҡташы Назар Нәжми Мәлих Харистың шиғырҙарын йыйып, китап итеп сығарыша, уның ижады хаҡында яҙа. 1962 йылда ижад иткән «Йыр тураһында баллада» әҫәрен ҡәләмдәш дуҫына арнай.
«Бағышлау» һүҙенән һуң автор башта ваҡыттың атылған йондоҙ, атта елгән егеттәй тиҙ һәм өҙлөкһөҙ үтә тороуы тураһында һөйләп килә лә ҡапыл һабантуй, ат ярышы тамашаларын тасуирлап китә. Гүйә, ваҡыт менән уҙышҡандай, бер егет атта елә. Шундай йәмле, күңелле саҡта, һабантуй яңы ҡыҙған мәлдә һуғыш башланыу хәбәрен алыу, ат өҫтөндә елдәй елгән егеттең бәйгеләрҙән ҡапыл һуғыш уты эсенә барып ингәндәй булыуы хәл-ваҡиғаларҙы ҡырҡа киҫкенләтә. Йәм-йәшел донъя күҙ алдында «ҡапыл ҡарайҙы ла ҡалдымы ни...» Егет ҡулында ла «ул ни күрһен — ҡамсы түгел, ҡылыс ине».
Яу эсенә барып ингән был һыбай егет шағирҙың дуҫы һәм ҡәләмдәше лә ул. Шағир кешегә лә ғүмер тик бер тапҡыр ғына бирелә, «шулай ҙа ул икеләтә тыуып, икеләтә йәшәп, бер үлә». Һуғышта ул икеләтә йәшәй: һалдат булып та, шағир булып та. Яуҙан ваҡыт урлай-урлай яҙған батыр хаҡындағы ҙур йыры — үҙе бер ғүмер, батырлыҡтары һалдат-шағирҙың үҙе хаҡындағы ла йыры ул. Уларҙың батырҙарса һуғышыуы ла, үлеме лә — үҙе үк ҡаһармандар поэмаһы.
Йыр итеп яҙған батыры ла, уны яҙыусы шағир үҙе лә яуҙа һәләк булғас, был өҙөлөп ҡалған йырҙы, героик поэманы дауам итеү иҫән ҡалған дуҫы — ҡәләмдәше өлөшөнә төшә. Шуға күрә «Йыр тураһында баллада» батыр һалдатҡа, һалдат-шағир Мәлих Харистың үҙенә ялҡынлы һүҙҙәрҙән, йырҙан ҡойолған поэтик һәйкәл төҫөн ала. Балладаның аҙағында аккорд булып тамамланыр «оса Ваҡыт, оса Йыр, оса Ер» тигән һүҙҙәр, гүйә, донъялағы мәңгелек хәрәкәтте, батырлыҡтың, йырҙың, шиғырҙың үлемһеҙлеген символлаштыра. Ошо рәүештә фәлсәфәүи мәғәнәле Ваҡыт төшөнсәһе, йыр булып йәшәр Батырлыҡ, шағир һәм һалдат образдары ысынбарлыҡтағы һәм шартлы, хатта символик хәл-ваҡиғалар аша поэтик һынланыш таба.
«Йыр тураһында баллада» әҫәре жанры яғынан «баллада» тип исемләнһә лә, уның сиктәре байтаҡҡа киңерәк. Әҫәрҙә ысынбарлыҡ күренештәре, тормошсан шиғри һынланыуҙар ҡапыл шартлы ваҡиғалар, символика менән аралашып китеү арҡаһында баллада танымаҫлыҡ булып үҙгәрә. Шулай итеп, баллада героик поэма жанрына яҡынлай.
Рәми Ғариповтың “Туған тел” шиғырын ятҡа һөйләү.
4 – се билет
1. Әхмәт Зәки Вәлидиҙең “Хәтирәләр” исемле мемуар әҫәре. Унда уның балалыҡ, йәшлек, сәйәси көрәш йылдарының һүрәтләнеше. Жанр үҙенсәлеге.
2. Назар Нәжмиҙең “Урал” поэмаһы, уның идея-тематик йөкмәткеһе. Ҡурайсы образы. Поэманың поэтик үҙенсәлеге.
Әҙәбиәт терияһы: роман тураһында төшөнсә.
Әхмәт Зәки Вәлидиҙең “Хәтирәләр” исемле мемуар әҫәре. Унда уның балалыҡ, йәшлек, сәйәси көрәш йылдарының һүрәтләнеше. Жанр үҙенсәлеге.
2.Назар Нәжмиҙең “Урал” поэмаһы, уның идея-тематик йөкмәткеһе. Ҡурайсы образы. Поэманың поэтик үҙенсәлеге.
Назар Нәжмиҙең унлап поэмаһы араһынан «Урал » — сәнғәткә бағышланған һәм милли рух менән һуғарылған көслө, тетрәткес әҫәрҙәрҙең береһе.
Унда Ишмөхәммәт улы Ишмулла ҡурайсы һәм йырсы йөҙөндә атаҡлы ҡурайсыбыҙ, Башҡортостандың халыҡ артисы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған артисы Ишмулла Дилмөхәмәтовтың образы һынландырыла.
Билдәле булыуынса, Ишмулла Дилмөхәмәтов — күп яҡлы талант. Ул йырсы ла, ҡурайсы ла, композитор ҙа, драма артисы ла ине. Күп яҡлы таланты уға атҡаҙанған исемдәр килтерҙе, ул Салауат Юлаев, Ғәлимов Сәләм исемдәрендәге Республика премиялары лауреаты ине. Рәсәй, Бөтә донъя халыҡ-ара фестивалдәре дипломанты исемдәрен алды. Уның йыр, ҡурай моңо илебеҙ сиктәренән ашып, ер шарының төрлө ҡитғаларында ла яңғыраны. Өфө менән Ҡазан, Мәскәү менән Петербург, Париж менән Рим, Берлин менән Стокгольм, Бомбей менән Токио, бүтән ҙур-ҙур ҡалалар, ҡыу ҡурайҙан шунса моң ағылыуға хайрандар ҡалып, оло-оло сәнғәт, спорт һарайҙарында шаулатып ҡул сапты, ҡурайсы һәм йырсының милли талантына һоҡланды.
«Урал» поэмаһында Ишмулланың сит илдәргә гастролдәренән Японияның баш ҡалаһы Токиола булған бер эпизод ҡына тасуирлана. Поэмала яҙылғанса:
Ишбуллаға хөрмәт баштан ашты. Уның барса донъяны таң ҡалдырғаны ҡурай моңо, моңло йыры ине.
Поэмала иң тетрәткес ваҡиға: ҡурайсының сит илдә эмигрант башҡорт менән осрашыуы, шундағы әрнеүле бәхәс, уларҙы икеһен дә берҙәй әсир иткән башҡорт моңо — классик «Урал» халыҡ йыры.
Үҙенең башҡортлоғон раҫларға теләгәндәй, эмигрант башҡорт «Урал»ды йырлай.
«Урал» йыры ике йөрәкте лә берҙәй арбап, ялмап ала.
Ә ул тауыш гүйә «килде алыҫтан, яу ҡырында ятып ҡалғандарҙың рухы булып килде тарихтан. Күҙ алдына баҫты Ишмулланың атаһының бөтә барлығы, уның менән бергә яуға киткән яугирҙарҙың йөҙө, бар һыны».
Ике башҡортто шулай моң берләштерһә лә, йыр берҙәй тәьҫир итһә лә, уларҙы яҙмыштар айырған. Береһе үҙ илендә — Башҡортостанда йәшәй, икенсеһе күптән ҡасаҡ — илһеҙ-ерһеҙ ҡалған эмигрант. Уларҙың тыуған илдәренә, башҡортлоҡтарына мөнәсәбәте лә төрлөсә: ҡурайсы үҙ иленең ирекле улы, төп хужаһы, ә эмигрант илһеҙ берәҙәк әҙәм хәлендә, башҡортлоғо ла ер-һыуҙа-рын, йыр-моңдарын, үткәнен һағыныуында, зарығыуында ғына. Бында эмигрант кешенең рәнйетелгән, зарҡыған милли рухы, аяныс яҙмыш драматизмы һәм трагизмы сағыла.
«Урал» поэмаһы — донъяға ҡарата ике төрлө ҡарашлы, ике төрлө яҙмышлы кешеләрҙең рухи бәхәсенә ҡоролған, психологик үткерлек менән һүрәтләгән драматик поэма ул. Уның бәхәс-диалог рәүешендәге драматургик ҡалыбы ла шуны раҫлап тора. «Урал» йырының сюжет һыҙығына һүҙмә-һүҙ килеп инеүе рух драматизмын, һүҙ-моңға һуғарып, тағы көсәйтеп ебәрә. Был поэманың төп поэтик үҙенсәлеге, шиғри көсө ошонда.
3. Роман - эпик төрҙөң иң ҙур һәм ныҡ таралған жанры. Эстетик мөмкинлектәренең төрлөлөгө һәм күплеге яғынан хәҙерге сәнғәттә романға тиңләшерҙәй башҡа жанр юҡ. Роман — «ул поэзияның иң киң һәм барыһын да үҙ эсенә ала торған төрө; унда талант үҙен бик иркен һиҙә. Унда поэзияның бөтә башҡа төрҙәре берләшә — үҙе һүрәтләгән ваҡиға хаҡында авторҙың хисләнеүе булараҡ лирика ла, алынған характерҙарҙы асырға мәжбүр итеүсе иң асыҡ һәм рельефлы сара булараҡ драматизм да була. Башҡа жанрҙарға ят булған сигенеү, фекерләү, дидактика романда законлы урын алырға мөмкин.
Роман — һәр йәһәттән мөһабәт һәм масштаблы жанр.
Романдың тематикаһы киң һәм күп ҡырлы була. Тормоштоң ҡатмарлы яҡтарын сағылдырыу ниәте менән яҙыусы был осраҡта бер-береһе менән тығыҙ мөнәсәбәттәге күп төрлө темалар һайлай. Романдың күп тематикалы булыуы уның бөтөн бер осорға хас ижтимағи күренештәрҙе сағылдырырға тырышыу менән аңлатыла.
Теманың төрлөлөгө, бер нисә сюжет һыҙығының булыуы персонаждар һанының, хикәйә һәм повесҡа ҡарағанда, ҙур булыуына алып килә: идея-эстетик проблематика геройҙар һәм уларҙың үҙ-ара мөнәсәбәте аша хәл ителә. Персонаждарҙың күп булыуы, улар араһындағы рухи бәйләнештәрҙең ҡатмарлы булыуы, үз сиратында, роман композицияһының күп планлылығына алып килә.
Роман жанры мөмкинлегенең ҙур булыуы тағы ла шунда: геройҙарҙын, характерын ул үҫештә күрһәтә. Төп образдың, кеше һәм көрәшсе булараҡ, формалашыуына һәм өлгөрөүенә айырыуса ҙур иғтибар бирелә. Башҡа бөтә компоненттары кеүек үк, романдың һүрәтләү рәүеше лә күп төрлө һәм ҡатмарлы. Хикәйәләү уларҙың ҡайһы берҙәрендә төп геройҙың үҙ исеменән, башҡаларында өсөнсө заттан алып барылырға мөмкин. Герой яҙмышының тәүге осорона кире ҡайтырға мәжбүр итеүсе лирик сигенеүҙәр бик йыш ҡулланыла. Айырым бүлектәр хаттарҙан йәки көндәлектәрҙән торорға ла мөмкин.
Тәбиғәте яғынан ҡатмарлы булғанлыҡтан, романдың жанр формаларына ла бай булмауы мөмкин түгел. Әҙәбиәт белгестәре уның бик күп төрҙәрен билдәләйҙәр. Әҙәби тәнҡит практикаһында романдың шундайҙарын осратырға мөмкин: а) авторҙың маҡсатына ҡарап, уны түбәндәге формаларға бүлеп йөрөтәләр: политик роман, утопик роман, «тәрбиәүи»-дидактик роман; б) һүрәтләүҙең объектына ҡарап: тарихи, фәнни-фантастик романдар, характерҙар романы, ғаилә-көнкүреш романы; в) сюжеттың бирелеү рәүешенә таянып: мажаралы, авантюр һәм детектив романдар; г) типиклаштырыу алымдарының ниндәй булыуына нигеҙләнеп: роман-сатира, роман-пародия, роман-гротеск; д) тематик принциптан сығып: хәрби роман, производство романы, колхоз романы; е) ике жанр формаһын берләштергән әҫәрҙәр: роман-очерк, роман-әкиәт, кино-роман, документаль роман.
Һуңғы йылдарҙа романды түбәндәге ҙурыраҡ формаларға айырып ҡарау өҫтөнлөк алып килә: а) публицистик, б) психологик, в) философик романдар һәм г) роман-эпопея.
5 – се билет