81

негізгі залдың порталдық бөлігінде бұрыштарда орналасқан екі мұнара белгілі бір роль атқарып тұрғаны сөзсіз. Залданмұнарағаесіктерменжоғарғыалаңдарғаапаратынбаспалдақтарменкөтеріледі. Жебетəрізді тартерезелерібармұнараларжартыайларментəмəмдалады. Жерденбастапкарнизгедейінмешіттіңбүкіл ғимараты рельефті белдеулермен өрнектелген. Мешіт кірпіш бағаналар жəне үстінен ағаш орнатылған тағаныбарқоршауменқоршалған.

Ғимараттың ауқымы əр түрлі жекелеген бөліктері бір білікке орнатылған секілді: қанатшасы бар порталды бөлме, православиелік діни сəулет өнеріндегі «трапеза» бөлмесі тəрізді аралық бөлме, негізгі бөлікжəнемихраб. Мешіттіңқабырғаларықашаутастыжауырындықтармен, иілгенернеулерменмолынан безендірілген. Қазіргі кезде бұл бөлшектері ақшыл жасыл түспен боялған. Негізгі бөлігі күмбезбен аяқталады. Негізгі ауқымды қосымша безендіруге ғимараттың ұзына бойына орналасқан, аралықтары əрлегішторкөздерментолықтырылғанмұнарашаларқызмететеді. Ескерткіштіңжалпықабылдауынаоның кірпішпенқаланып, əрленгенернеулерментəмəмдалатынжəнетөртқырлыжабыныбаршағынбағаналары да қосымшақызмет етеді. Бағаналардың арасына шойын торкөз орнатылған. Қоршаудың негізі-бағаналар арасындағыкеңістіктетемірменжабылғаніргеқабырға, бұлжауын-шашыннанбүлінуденсақтайды. Қазіргі кезде мешіт мұсылмандардың жабдықтарды жөнелтетін асханасы қызметін атқаруда. Өкінке орай, ескерткіш аумағында соңғы уақытта өзінің бет-бейнесі жағынан ешқандай сын көтермейтін құрылыстар пайда болды. Олар Семейдің ең таңдаулы мешітінің кейпін кетіріп-ақ тұр. Екінші бір мəселе тарихисəулеттік бағасы зор жəне мешітпен органикалық түрде астасып тұрған бұрынғы Татар слободасының тарихиқұрылыстарыныңбұзылуыболыптабылады.

Часовня 1902 жылғысəулетескерткіші

Қырғыз Рухани Миссиясы бастығының орынбасары, Санкт-Петербург университеті мен Рухани Академиясыныңтүлегі, келешектеОрысПравославиешіркеуініңбелгіліиерархыКуйбышевжəнеСызрань митрополиті болған, иеромонах Мануил Лемешевский негізін қалаған православие Сергектік қоғамының бастамасыменсалынған. Олсоныменқатарірітарихшыболғанадам, соңынабірқатареңбектерқалдырған. Солардың ішінен «Жизнеописание русских церковных иерархов» деген еңбегін атауға болады, онда орыс шіркеу дінбасыларының бұлғақ пен төңкеріс, азамат соғысы жəне кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы қуғын-сүргін кезіндегі тағдыры баяндалған. Қазіргі кезде ғимарат Орыс православие шіркеуінеқайтарылғанжəне«Никольск часовнясы» дегенатқаие.

ЧасвоняХІХғасырдыңортасындаЗаречныйслободкасындаорналасқанайырбас(меновой) ауласында қоғамдықжəнежекеменшікқаражаттарғасалынған.

«Обзор Семипалатинской области за 1902 год» басылымының 74-ші бетінде ол туралы мынадай мəліметтерібар: часвонясалу26912 рубль80 копейкадатүскен. Сəулетшібелгісіз.

Часвоняменбайланыстыаңыздаркөп. Соныңбірімынадай:

«Көпес Ертістен тауар өткізіп əкеле жатыпты. Қатты дауыл көтеріліп, тауардың бір бөлігі суға кетеді. Көпестің өзі əзер аман қалыпты. Толқын оны қазіргі кезде часовня тұрған жерге таяу жағалауғашығарып тастаған. Өзін амансақтапқалғаныүшінқұдайғаалғысретіндекөрпесосычасвонясалыпты».

Ғимаратшағынтөртбұрыш іспеттіетіпсалынған. Кірересігібатысжағында. Екіжаққабырғаларында өрнекті шойын тормен торланған екі аркалы терезелері бар. Əрбір қабырғасы ортасында декорациялық қызғалдақгүлібаркескінменжəнекүрделіпрофильдікарнизбенаяқталады.

Қораптардың қиылысқан жерінде сегіз қырлы шатыр орналасқан, оның төбесінде сарымсақ тəрізді барабанжəнеауыршойынкресторналасқан..

Ескерткіш-елдің, халықтыңмəденимұрасыныңжалпыламаатауы. Ескерткіштерарқылыбізкез-келген тарихи мəлімет ала аламыз. Сол сияқты, Семей қаласындағы архитектуралық құрылыс ғимараттары, ескерткіштер өте үлкен маңызға ие. Олардың əр қайсысы қаланың жалпы көрінісінде, қаланың тарихын қалыптастыруда үлкен маңызды роль атқарады. Ауқымның шағындығына қарамастан бұл ғимараттар таңдаулыдіни құрылыстарғатəнақиқатасқақтықпенұлылыққатолыболыптабылады.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.Шығыс Қазақстан облысы сəулет жəне монументалды ескерткіштердің тізбесі. Өскемен: Шығыс Қазақстан облыстық мəдениетпенөнердіқолдаудыңмемлекеттікқоры. Өскемен. 2005 жыл. 64-116 бет

2.http://ped.kz/-о-амды-п-ндер/тарих/семей-аласы-туралы.html

3.https://akimsemey.gov.kz/journal/view/3/2771

4.ТөлебаевТ. Қалалартарихы: жаңадеректертыңкөзқарас// 7 дней. 2002.

5.ҚазақСоветэнциклопедиясы. 10 том. Алматы. 1977.

301

ҚАЗАҚХАЛҚЫНЫҢМƏДЕНИӨЗІН-ӨЗІТАНУЫНЫҢ ҚҰРАУШЫЭЛЕМЕНТТЕРІ

ЕралыАйгүл

«Мəдениеттану» мамандығының3 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к, доцентƏ.Ө. Өмірбекова

Қазіргі ұлттар бұрынғы этникалық байланыстар, нақтырақ айтсақ, өткен тарих туралы естеліктер, мифтер, дəстүрлер, ритуалдар, символдарментілболмасапайдаболмаседі.

Мысалы, мəдниеттеі символдық образдар бір топты біріктіруде маңызды роль атқарады. Қазақ халқы халық ретінде қалыптаспас бұрын уақыт кеңістігінде белгілі эволюциялық өзгерістерді бастан кешірді. Қазақ қоғамы өткен ғасырда қазақ халқының жеке жəне ұжымдық санасын түбегейлі өзгерткен екі маңызды өзгерістерге ұшырады. Біріншіден, көшпенді өмірден отырықшылыққа ауыстырған ұжымдастырукезеңі. Екіншіден, Ортаазиялықаймақтакөпұлттымемлекетболыпқалыптасуғанегізсалған социалистік құрылымның құлдырауы нəтижесінде қол жеткізген тəуелсіздік. Екі фактор да қоғамның əлеуметтік-экономикалық жəне мəдени қайта құрылуына əкеліп соқты. Мəдени бірегейлікті түсіндірмес бұрынкөшпелішаруашылықтанотырықшылыққаауысу кезеңіндегіөзгерістердіатапөткенжөн.

Қазақхалқыныңұлттықбірегейлігініңқалыптасуындамаңыздырольатқарғанұжымдастыру кезеңіне дейінгі жəне одан кейінгі символдық атрибутикаға көңіл бөлу керек. Ұжымдастыруға дейін қазіргі Қазақстан территориясында екі мың жылдан астам уақыт бойы көшпелі шаруашылық басым болды. КқшпелішаруашылықүшінадамныңөзіндікМенінжүзегеасыратынүлкенкеңістіктежербастықұндылық болды. Мысалы, қазақмəдениетіндедала‒жердегітұрмыстыңобразы, тау‒айбындылықтың, ұлылықтың, су‒ өлілер патшылығының символы болды. Көшпелі элемент əртүрлілік сезімін тудырды, ашықтықты арттырды, белсенді принципті əлемдік көзқарас элементі ретінде топтастырды. Сондықтан «адам ‒ бұл əлемніңорталығы, оныңішіндеұсақ-түйекнүктесіемес, оныңбөлігі, мəңгілікаспансияқтыкеңжəнекүшті, шексіз далалар, бірден түсе алмайтын кеңістік». Европа мəдениетімен салыстырып қарағанда, адам (жер бетінде азап шегетін күнəһар тіршілік) өзінің Можно здесь отметить, что в отличие от европейской культуры, человек (греховное существо которому дано испытания на земле, а жизнь всего лишь страдания) өзінің аумақтық кеңістігін шектемей, əлемнің бөлігі болды, өзінің Менімен қақтығысқа түспеді. Қазақтар үш жүзге‒ Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүзге бөліне отырып, кең таралған тайпалық жүйеге бөлінген. Қазақ халқы үшін тайпалық фактор маңызды болды. Əрбір қазақ бір тайпаға (жүз, тайпа, ру, тұқым) тиесілі болды. Əр руда өздерінің ата-бабалары (шежіресі) жəне сəйкестендіру үшін пайдаланылған белгілері (таңба-таңба) болды.

Əрбір таңбаның өзіндік мағынасы мен бай тарихы бар еді, ол кейде əдет-ғұрыптар мен жазбаша дереккөздерденкөпнəрсеайтаалатынеді. Рас, билеушіэлитаныңөкілдерініңжалауларынажəнемөрлеріне бірыңғай эмблемалар болған жоқ. Көшпенділердің əрбір билеушісі, хан немесе сұлтан өзінің туы жəне өзінің жеке мөрімен ерекшеленді, олар басқа да ұқсас символдық үлгілерден сəндік əшекейлермен жəне олардыңиесініңбелгісіменерекшеленді. Көшпенділердаладакездескенкезде, біріншікезекте, малдыңəлауқаты туралы («Мал-жан аман ба?»), сондай-ақ, тектің тиесілі екендігі туралы («Сенің ата-бабаларың кім?») сұрақ қояды. Мал шаруашылығы ‒ көшпенділердің негізгі жұмыс орны. Ол қоғамның ұйымдық құрылымын анықтап, сөздің мағынасында көшпелі мəдениеттің тақырыбы болды. Ірі қара мал материалдық байлық үшін метафора ретінде қабылданады, ол адамның жоғары əлеуметтік мəртебесін, оныңəл-ауқатыкөшпенділіккеəсеретті. Өйткені, көшпенділерүшінеңқорқыныштыөмірсалты‒текқана көшпенді адам бөтен адамға қарсы тұра алады жəне сол арқылы «өзін» анықтайды. Дəстүрлі қоғамдарда жалпыға ортақ əрекет ретінде əрекет ететін семантикалық мазмұн этникалық немесе діни көзқарастар арқылы«біздің» дегендібілдіретінзаманауитəсілдерменсалыстырғандаөздігіненөзгертеалмайды. Белгілі біржүзгетиесіліболу даосылайеді.

Образды тарихи, діни жəне мəдени толықтыру қарапайым ғана анықтаушы болған жоқ, яғни, кімнің бөтен, кімніңөзінікіекенінанықтауғамүмкіндікберді. Тіптілингвистикалықсөздікқорымыздажатнəрсені нақты анықтайтын жəне өзінің Менінің шекарасын айқындайтын «жатақ» сөзі сақталып қалған. Егер «жатақ» сөзінің мағынасын тереңірек қарастырсақ, көшпенділердің өзге мəдениет өкілдерімен қарымқатынасының құпиясын ашамыз. Ең алдымен, біз «жатақ» сөзінің мағынасын түсінуіміз керек. Егер бұл сөзді мəдениеттанулық мəнмен аударатын болсақ, онда біз «көшпелі өмір сүруге қабілетсіз, ауыл шаруашылығымен айналысатын адам», яғни көшпелі деген сөзге мағынасына қарама-қарсы егінші, диқаншыдегенмағынаныаламыз. Егерруғатиесіліболудегенсұраққакелерболсақ(«Сізқандайтайпадан шықтыңыз, сіздің ата-бабаларыңыз?»), сонда тақырыпты ашуға көмектесетін қызықты деректерге кезігеміз. Яғни, оның адам болып қалыптасуына қатысты мəселе өзін-өзі сақтау туралы мəселеге дейін төмендетілмеуі мүмкін: ол өмірдің мағынасын, адамның өзі не болуы мүмкін екенін сұрайды. «Мен кіммін?» деген сұраққа «Менің түсінігм қандай» деген сұрақты қатар қояды. Бірақ, бұл сұраққа шындықтың мəнін, мен өмір сүретін əлем қандай екенін анықтау арқылы жауап бере аламын.

302

Бірегейлендіру жəне бірегейлендірудің мағыналық аспектісінің байланысы қоғамда табиғи деп қабылданғанбірегейлендірудің дағдарысына əкеледі. Өзін-өзі танудың мағынасы жай ғана анықталмайды деп болжауға болады, бірақ бір нəрсе «қабылдануы үшін» тоқтатылғанда жəне оның алдында проблема болмайынша, ол құндылыққа айналмайды. Яғни, бір нəрсені бағалау үшін, оны жоғалту керек. Дегенмен, «Сенкімсің?» дегенсұрақтыңқандайдабірайналымыретіндеұсынатынмəселе, бізкездесетінкездежауап беретін (оны сəйкестендіру мəселесі деп атауға болады), кем дегенде «өзінікі-жат» деген тақырыпта адамдарарасындағықарым-қатынастардытүсіндірудіұсынады. Ол«досемес, жау емес, солай». Бірақбұл «бөтен» жəне «басқарылатын» болу керек деген белгі емес, сонымен қатар, жалпыға ортақ кеңістікте онымен қарым-қатынастың жалпы формасын берудің аса қажет шарты. Басқаша айтқанда, адамдар өмір салтын мəдениет түрінде қалыптастырады, сол арқылы өмір жолын жүзеге асырудың анықталмаған құралдарын қалдырады. Сол секілді, көшпелілер тайпалық құрылым негізінде адамдар арасындағы иерархиялыққатынастарды сақтапқалды.

Əр адам өзінің өзінің руласы үшін жауапты еді, рудан тыс ешкім өзін өзі елестете алмады жəне көшпенді мəдениеттегі ең қатаң жазарудан қуылу еді. Бұл дегеніміз, рудан қуылу адамның мəнін жоғалтқанын білдіреді жəне ол өз руына жат адам болып қалады. Генеалогиялық қарым-қатынас өте маңызды рөл атқарды, өйткені ол қоғамдағы əлеуметтік қатынастардың реттеушісі болды жəне көшпелі қазақтар генетикалық байланыстардың үлесін бақылап отырды. Мысалы, көшпенді қазақтар үшін генеалогиялыққарым-қатынастаралты ата-бабатізіміменшектелсе, бұлнекелесугеқатаңтыйымболды.

Бұлтуғандарарасындаүлкенаумақтажүйеліжəнемəдениайналымға, басқашаайтқандаортақмəдени жəне лингвистикалық құндылықтарды қалыптастыруға ықпал етті, кейіннен қазақ халқының құрылуына негіз болды. Мысалы, Кавказ халықтарының арасында бір ұлттың ішінде ондаған диалектілер бар, бұл Кавказ тайпалары ұзақ уақыт бойы жергілікті түрде өмір сүргендіктен, олар өз көшпелі көршілерінен гөрі ішкі некеге қатысты қарым-қатынастарды құптады. Ал үлкен аумақта таратылғанына қарамастан қазақ тіліндегідиалектикалықайырмашылықтарминимумғадейінтөмендеді. Бірақ, осығанқарамастан, көшпелі қазақтар өзін қазақ емес деп таныды, өзін ру мен жүзге байланысты бірегейледі. Өз кезегінде, көшпелі мəдениет одан əрі дамуды қажет етті. XIX ғасырдың ортасынан бастап орыс қоғамдастығының əсерінен қоғамның ескі жүйесін жəне мəдениетті жаңғыртуға тырысқан қазақ халқының зиялы қауым өкілдерінің жаңа толқыны пайда болды. Осы кезеңде қазақтың жеке сəйкестігі интеллектуалды ортада қалыптасады. БұлтолқынныңөкіліШ.Уəлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевболды. Осытолқындаұсынғанмаңызды идеялардың бірі қазақстандық қоғамды білім беру арқылы реформалау жəне қазақтарды басқа ұлттармен бəсекелесуге ұмтылу болды. Бұл идеялардың жақтаушысы орыс жəне қазақ тілдерін еркін меңгерген Ш. Уəлиханов болды. Ол алдымен қырғызды қазақтардан жəне түркі этносының басқа халықтарынан ерекшелендірді. Бұғандейінқазақтарресейлікзерттеушілерарасында«Қырғыздар» депаталатын.

Ол өзінің туған жерін зерттеуге үлкен үлес қосты жəне тек орыс ғылымының дамуына үлесін тигізіп қана қоймай, сонымен бірге отандық мəдениетті зерттеуде талдау жасады. Қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің қалыптасуында ұлы Абай маңызды рөл атқарды. Абайдың қара сөздерін оқи отырып, халықты тек дəстүрлерден тысқары шақыруға емес, оларды қайта ойластыруға шақырады, оларды қоғамның əлеуметтік-мəдени бөлінуінің себебін көрстеуге тырысқанын байқауға болады. Абай ұлттық бірегейлік мəселелерін шешуде жаңа көзқарас тұрғысынан алғанда, мектептерді, білім беруді, нанымсенімге қарсы күрес, дінді жаңғырту, ғылымды игеру арқылы жүзеге асады деп сенді. Бұдан шығатын қорытындыға келсек, осы кезеңдегі интеллигенция Батыстың да, Шығыстың да білімін игеру арқылы өздерінің құтқарылуын жəне сақталуын көрді. Көшпелілердің мəдениеті батыстағы отырықшы мəдениет ретінде вертикалды (төменнен жоғары емес) емес, горизонталды дамығанын білеміз. Көшпелілер мəдениетінің өкілдері негізінен консерваторлар болып табылады. Осыған байланысты профессор Б.Нұржанов «көшпенділік параметрлері бойынша отырықшы өмір сүрудің тұрмысына қарсы» деп жазды. Егеротырықшыөмірсүрутəртібі«жаңа, жақсы» қағидасыбойыншаанықталса, көшпеліөмірсалты«көне, шынайы, сенімді, қауіпсіз» деп анықталды. Осыған қарамастан, интеллигенция халықтың игілігі үшін үлкен қажетті деп, қоғамды реформалауға тырысып көрді. Ең алдымен, олар ресейлік білім беру арқылы осыреформалардыңшешімінкөрді.

ХХ ғасырдың басында қазақ зиялы қауым өкілдерінің жаңа бір толқыны пайда болды. Осы кезеңде қазақ элитасы қалыптасқан, ол саяси деңгейде ең жоғары деңгейде əрекет етіп, саяси партиялардың баспасөзде жарияланған бағдарламалары арқылы қалыптасты. Солардың бірі А.Бөкейханов бастаған «Алаш» партиясы болды. ХХ ғасырдың басында, қазақ мерзімді басылымдарының гүлденуі деп айта аламыз. XIX ғасырдың аяғында «Түркістан уəлəятының газеті» (1870-1883 жж.) жəне «Дала уəлəятының газеті» (1888-1902) аттыекібасылымыболған, 1905 жылданкейінбірнешежаңагазетпенжурналдарпайда болды. 1907 жылыСанкт-Петербургтегіқазақзиялыларыныңтобы«Серке» газетініңбасылымынбастады, редакторы Абдурашид Ибрагимұлы болды. 1913-1918 жылдары Орынборда жəне Торғайда Ахмет Байтұрсыновтың редакциясымен жарияланған «Қазақ» газеті республикалық баспасөзді дамытудағы ерекше роль атқарды. Газеттің басты мəселесі қазақ халқының мəдени өрлеуі, қазақ əдеби тілінің жəне

303

əдебиетінің дамуы болды. Осы кезеңнің келесі қаһарлы қадамы ‒ қазақ халқының ғасырлық ұлт-азаттық қозғалысытарихындаерекшеорыналатын1916 жылғыкөтерілісболды.

Жеңілісіне қарамастан, көтеріліс қазақтардың санасына əсер етіп, бірыңғай қазақ халқының қалыптасуына ықпал етті. Бұл тек Ресейдің автократиясына бағынатын халықтың оянуы ғана емес, Батыс елдерінің қысымына ұшыраған басқа халықтар үшін де серпін берді. Мəдениет тетігі іске қосылды, оны тоқтату мүмкін емес еді, элита қалыптасты, ол «қазақ» бірыңғай ұлттық ұранымен халықты біріктіруге тырысты. Патшалық режимінің өзі де əлсіреп, екі жылдан кейін патша режимі құлады, оның орнына кеңестікбилікқалыптасты.

Лениндік ұлттық саясат Кеңес өкіметін құруда жəне нығайтуда маңызды рөл атқарды, оның негізгі ережелері «Ресей халықтарының құқықтары декларациясы» (1917 жылғы 2 қараша) мен Кеңес үкіметі тарапынан«РесеймеШығыстыңбарлықжұмысістейтінмұсылмандарына» (1917 жылғы20 қараша) деген тарихи құжаттарда анықталған. Бұл маңызды саяси құжаттар көп ұлтты кеңістікте кеңестік биліктің табысты орнығуына ықпал етті. 1920‒ жəне 1930-шы жылдардың соңы зорлық-зомбылықпен ұжымдастыруға қарсы шаруа демонстрацияларының толқыны байқалды, бұл адамдардың жаппай өліміне əкеп соқты. Егер көшпелі қазақтардың жаппай ұжымдастырылуын тереңірекқарасақ, оның мəжбүрлікпен жүзеге асқанын көреміз жəне бұрынғы дүниетанымдық көзқарасты қабылдамады. Егер бұрын көшпелі қазақтаротырықшылыққақарсышығып, өздерінтапқанболса, ендібұрынғыбірегейліктұтастайжойылып кетті.

Көшпелі мəдениеттен отырықшы мəдениетке көшу қазақ халқының əлем мен өздеріне көзқарасын түбегейлі өзгертті. Егемендік алғаннан кейін қазақтарды титулдық ұлт ретінде өзін-өзі тану мəселесі өте маңызды, өйткені қазақтардың дамуы жəне Қазақстанда тұратын аз ұлттардың тағдыры осы мəселелерді шешугебайланысты.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.ЕрофееваИ.В. Символыказахскойгосударственности(позднеесредневековьеиновоевремя). – Алматы, 2001.

2.МасановН. Реномекочевников//zonakz.net.

3.ШемановА. Самоидентификациячеловекаикультуры. – М., 2007.

ЖАҺАНДАНУМƏДЕНИФЕНОМЕНРЕТІНДЕ

НұрмаханАида

«Мəдениеттану» мамандығының3 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к., доцентƏ.Ө. Өмірбекова

Бүгінгі таңда жаһандану – қоғам дамуының заңдылықтарын өзгертіп, əлеуметтік жəне халықаралық қатынастардыжаңасапағаөткізетінсаяси-əлеуметтік, экономикалыққұбылысболса, екіншіжағынанəрбір ұлттық мемлекеттің рухани мəдениетіне ықпал ететін, əлсіз мəдениеттердің үстем мəдениеттердің ықпалында қалып қоютын процесс деп атауымызға болады.Жаһандану мəселесіне байланысты қоғамда белгілі дəрежеде əр мемлекеттің өз зерттеу бағыттары мен бағдарламасы болмаса, онда сол мемлекеттің жаһандық əлемдегі орны да белгісіз, жəне сол үрдіске сіңісіп, өз құндылықтарын жоюуы бек мүмкін. Сондықтан да əрбір ХХІ ғасырда өмір сүріп жатқан мемлекет осы жаһандық ақпараттық-мəдени қысымға барлықжағынансақадайсайболуытиіс, əринебұлжердеəрмемлекетсақадайсайболуыүшін, бұлүрдісті жан-жақтытереңзерттеуелегіненөткізудіңмаңызызор.

Қазiржаһанданудəуiрi жəнеондақайұлттыңруханимəдениетi күштi болса, солұлтөмiрсүругебейiм боладыда, руханимəдениетi əлсiзелдер ассимиляцияғаұшырап, өз-өзiненжойылыпотырады.

Бұл адамзат қоғамының дамуындағы заңды құбылыс. Сондықтан да оған ешкiм қарсы тұра алмайды. Қазiргi кезеңдедүниежүзiнде«Мəдениеттермайданы» жүрiпжатырдеуiмiздiңсебебi сол. Олайболсақазiр күн тəртiбiнде, болашақта қазақ халқының ұлт болып қалу-қалмау мəселесi, яғни ұлтымыздың тағдыры қойылыпотыр.

Қазіргі уақыт кезеңін жаһандану кезеңі деп атайды. Жаһандану процесі туралы бірқатар бір-біріне қарама-қайшы келетін ой-пікірлер бар. Мысалы, жаһандану процесі Батыстық немесе Американдық сипатқа ие 20 ғасырдың 50-60-шы жылдары басталған процесс деп бірқатар американдық, еуропалық, ресейлік жəне қазақстандық ғалымдар ой-пікірлер айтады. Яғни олар былай түсіндіреді: «жаһандану процесін тудырған саяси, экономикалық жəне мəдени күш – бұл Америка Құрама Штаттары жəне Батыс Еуропа». АҚШ жəне Батыс Еуропа саясаты бойынша бүкіл Əлемге өз билігін жүргізу үшін өз елдерінің саяси институт жүйелерінінің жетістіктерін, экономикалық-əлеуметтік тұрақтылығын жəне мəдениет салаларының (əн-би, кино туындылары, т.б.) ерекшеліктерін дүние жүзіне тарата бастады жəне дəріптеді. Кино туындылары, деректі фильмдер, тамаша əн-би туындылары, яғни бұқаралық мəдениет туындылары

304

арқылыЕкіДүниежүзіліксоғыстыбастарынанкешіргеннемесесезінгенхалық, мемлекеттер, топтар, қоғам жəне қарапайым адам баласы сол жеңіл де көңілді, мəнді де сəнді өмір сүру əдет-ғұрпын бойына, ойына сіңіріп, сол бағыт бойынша өмір сүре бастауға талпынды. Нəтижесінде, мəдени, саяси, экономикалықəлеуметтік маргинал болып шықты деуге болады. Яғни, «не анда жоқ, не мұнда жоқ», сөйтіп өмірдің тығырығынакелдінемесекеледі. Бұныңөзімемлекет, ұлт, этнос, қоғамжəнеадамбаласыныңқайталанбас жəне өзгелерге ұқсамайтын ерекшеліктерді жоғалтуға апаратыны сөзсіз. Бірдей болу немесе қайталанушылықруханижəнематериалдыдамудыңнегізіболаалмайдыжəнебұлөмірдіңқатаңдаəділетті сұрыптау процесі– диалектикалықзаңғақарама-қарсыпроцесс.

Ə. Нысанбаев жаһандану заманы туралы былай дейді: «XX ғасырдың 90-шы жылдары əлемдік жаһандану процесінің шарықтаған заманы, яғни барлық мемлекеттер арасындағы өзара тəуелсіздік, бірбіріменөзаранемесетікелейаралық əсерлестікпенөзараықпалдастықкүшейгендəуір».

Вестернизация дегеніміз тек бір жалғыз дəстүрлі емес мəдениеттің (батыс мəдениеті) барлық басқа дəстүрлі мəдениеттерге үстемдік етуі. Жаһандану процесін əлемде болып жатқан интеграциялық процестерді пайдалана отырып вестернизация процесіне айналдыру мақсатты күштерді көруге болады. Кейбір батыс зерттеушілері мен саясаткерлер «жаһандану» терминін либералды демократия жəне ашық нарықтыңсинониміретіндепайдаланады. Өзіндікқазіргізамандықэкономикалықжəнесаясипотенциалы бойынша батыс өркениеті үстемдік етуші позициясын алып отыр. Батыс əлеміне еш қатысы жоқ көптеген елдергетаңдаужасаукерек: Ештеңенідеөзгертпеу; Вестернизацияжолынтаңдау, яғнибатысмəдениетіне ассимиляцияну жəне əруақытта аутсайдер ролін ойнауға келісім беру; өзінің мəдени ұқсастық шегінен шықпайтын қалып пен механизмдерде модернизацияны бейімдеу жəне, сонымен қатар, ұлттық ерекшеліктерді дұрыстатиімдіпайдалану.

Осыжағдайда жаһанданудыңтағыбірсипаты– бұқаралықмəдениетпенұлттыңруханимəдениетінің қақтығысы. Бұл жерде басы ашық мəселе ретінде бұқаралық мəдениеттің ұлттық сипаты жоқ екенін айту керек. Дамушыелдердекөбінесеосыбұқаралықмəдениеткеқарсылықбелгілібірмемлекеткеқарсылыққа, белгілібірұлттыжеккөрушіліккеұласыпжатады. Сексуалдыұстамсыздық, соданшығыпжататынотбасы проблемалары, дүниеқоңыздық сияқты жағымсыз қылықтар белгілі бір ұлттардың этникалық қасиеттері емес екені анық. Қазір, жергілікті мəдениеттердің менталитеті де капитализм заңдылықтарына бағына бастады. 1970-ші 80-ші жылдарға дейін нарықтық экономиканы дамытпаған Шығыс Еуропаның социалистік мемлекеттері, Ресей, Үндістан, Қытай, бұрынғы КСРО елдері, Азияның күнгей шығысы мен Африкамемлекеттерідеқазірнарыққабейімделебастады. Нарықұлттықмəдениеттіңішкізаңдылықтарын өзгертетін өте ықпалды фактор. Өйткені, нарық ‒ фундаментальді, яғни қоғам өмірінің барлық саласын қамтитын тотальді құбылыс. Осындай нарықтық фундаментализм жағдайында ұлттық мəдениеттің біртебірте əдепсіз бұқаралық мəдениетке айналуы мүмкін. Себебі, нарықтық экономикалы мемлекеттерде ұлттық мəдениет туындылары да халық тарапынан болатын сұранысқа байланысты жазыла бастады. Ал, көпшіліктарапынансұранысқаиеболатынмəденитуындыларкөбінесеимандылық, ар-ожданталаптарына сəйкескелмеуідемүмкін. Əсіресе, ақшатабуғатырысқаншығармашылбірлестіктержастардыңбойындағы сексуалды əуесқойлықты пайдаланады. Нарық жағдайында дəстүрлі қоғамдағы мұраттарды жырлайтын, таза ұлттық нақыштағы əдеби туынды, кино өнімі немесе театр қойылымы, газет-жорнал, əн-жыр ақырындап халық талғамынан, сұранысынан тыс қалып, өндірушілердің де назарынан кете бастайды. Психология қисыны бойынша жеке тұлғаға əлеуметтік бақылау əлсіресе, адам баласының бойындағы бейсанаболмысыоныңжүріс-тұрысын, санасынбилепалады.

Дегенмен, жаһандану қазiргi таңда тоқтатуға келмейтiн уақыт талабына айналды. Ол дүниежүзiлiк экономиканың дамуына, жетiлген компьютерлiк технологияға, бiрiккен ақпараттық кеңiстiк құруға негiзделген. Сондықтан бұл жерде бөлектенiп қалудың мағынасы жоқ. Жаһандану үрдiсi адам өмiрiнiң барлық саласына: экономика, саясат, мəдениет, тiл, бiлiм, рухани-адамгершiлiк даму, халықаралық қатынастарға əсерiн тигiзiп отыр. Бұл салалардың барлығы ақпаратты игеру мен ауыстырудың жылдам қарқынына тартыла отырып, жаңа сапалық қасиетке ие болды. Бұдан бiз жаһанданудың күрделi, көпдеңгейлi, қарама-қайшылықтыүрдiсекенiнкөремiз.

БұрынғыҚытайфилософыКонфуцийбылайдегенекен: бірмемлекеттіңжойылыпнемесеаманқалуы, оның халқының аз көптігіне байланысты емес, ол халықтың рухани бірлігіне байланысты. Осы айтылғандай біз өзіміздің осы XXI ғасырда, яғни жаңарған ғасырда сол байырғы рухани құндылықтарымызды жаңғыртсақ, бұл жаһандану процесінен ұтылмаймыз қайта бұл процесте негізгі орынды алыуымыз ғажап емес. Н.Ə.Назарбаев айтқандай: ұлттық идея елдің құрылымы, ұлттың фундаменті, бұлқұндылықтардыбүгінгіқоғамғабиімдепдамытуымызқажет

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.ҒабитовТ. Х. Қазақмəдениетініңтипологиясы.–Алматы, 1998.– 202 б.

2.НысанбаевА. Казакстанвусловияхглобализации: Алматы– 2006, с.214.

3.КессидиФ.Х. Глобализацияикультурнаяидентичность// Вопросыфилософии. ‒2003. ‒№1. ‒с. 76-79.

305

ҒАЛАМТОР МЕНƏЛЕУМЕТТІКЖЕЛІЛЕРДІҢТІЛ МƏДЕНИЕТІНЕБЕРЕТІНКЕРІƏСЕРІНТАЛДАУ

ШəриИслам

«Мəдениеттану» мамандығының3 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к., доцентАликбаеваМ.Б.

Қазіргі технологияның қарыштап дамыған дəуірінде адамның күнделікті өмірі компьютер алдында, əлеуметтікжелі, киберкеңістік, виртуалдыəлемдеөтеді. Оныешкімжоққашығараалмайды. Компьютерге отырған кезде адам жай ғана отырмай ғаламторды пайдаланады. Интернет немесе ғаламтор (ағылшын тілінен «Internet» International Network) компьютерлік серверлердің бүкілəлемдік желісі. Интернетке қосылу мүмкіндігі болған жағдайда, білім беру мекемелері, мемлекеттік ұйымдар, коммерциялық кəсіпорындар жəне жеке адамдар сияқты миллиондаған қайнар көздерден ақпарат алуға болады. Қазіргі кезде Интернет сөзін пайдаланғанда, физикалық желінің өзін емес, дүниежүзілік желі жəне ондағы ақпараттыайтамыз.

Қазір ғаламтордан өзіңе керектінің бəрін таба аласың. Жай ғана компьютер мониторының алдында отырып-ақ өзіңе керектіні сатып алуыңа болады (киім, тамақ, əшекей-бұйымдар т.б.). Əрине, бұл өзіңе пайдалы. Бірақ та əрбір заттың өз уақыты, өз орны болу керек емес пе? Ал қазіргі жастар күні-түні сол монитордың алдында отыруға бар. Ол бір жағынан денсаулыққа əсер етеді, ал бір жағынан санаға əсер етеді. Кейбіреулерайтыпжатадығаламтордаотырсаңбəрінбілесің, бəріненхабардарболыпотырасыңдеп, ол да дұрыс бірақ ол адамның өзіне байланысты. Əркім əр түрлі пікір айтады. Десек те, бүгінгі күнді ғаламторсыз елестету мүмкін емес. Жоғарыда атап өткеніміздей, көптеген сервистердің өзі осыған негізделіп жасалуда. Қарап отырсақ, ғаламтор адамның өмірін жеңілдетіп жатыр, ал кейбір адамдар бұған басқаша қарайды. Қазіргі күні ғаламтор өзіндік мəдениеті мен дəстүрі бар бір үлкен ортаға айналып отыр. Əлемнің əр түкпірінде өмір сүретін əр түрлі адамдар бір-бірімен өзіндік ортақ тілдерінде немесе əлемдік дəрежедегіағылшынжəнедебасқатілдердесөйлесін, осынаутехнологияжетістігінің«рахатынкөруде».

Өзініңдамубарысындаосыншамамүмкіндіктергеқолжеткізгенғаламторазғанамерзімішіндебіздің елімізден де орын тапты. 1998 жылы наурыз айының басында Республика телекоммуникациялық компанияларының басқаруымен телекоммуникация ассоциациясы деген жаңа ұйым пайда болды. Қазақстандағы ғаламтордың үлкен қарқынмен тарауы барысында азаматтарымыздың арасында көптеген əлеуметтік желілер мен видеохостингтер, жəне тағы да басқа сайттар танымал бола бастады. Солардың ішінде əлеуметтік желілердің əкелген өзгерістері өте көп. Мысалы, қысқа уақыт ішінде қашықтыққа қарамастан басқа адамдармен хат алысу, тілдесу, видео-қоңыраулар арқылы бетпе-бет сөйлесу, теледидар көрсете алмайтын телеарналарды тамашалау, жəне тағы да басқалары. Ол арқылы өзіңнің интернеттегі «достарыңды» табуға, немесе жаңа «достар» тауып, танысып, ақпарат алуға мүмкіндік болады. Сонымен бірге, əлеуметтік желілер адамдардың сөйлеу мəдениеті мен тіліне басқаша өзгерістер əкелуде. Басқаша сөзбенайтқанда, біздеде«ғаламтортілі» мен«мəдениеті» қалыптасуда.

МемлекетбасшысыНұрсұлтанƏбішұлыНазарбаевқазақстандықжастардыəлеуметтікжелілердекөп отырмауға шақырды. Президенттің айтуынша, нағыз досты ғаламтордан іздеп, əуре болудың қажеті жоқ. «Твиттерде» немесе басқа да əлеуметтік желілерде отырып, уақыттарыңды босқа ысырап етпеңдер. Ең дұрысыөзараларыңдакөпəңгіме-дүкенқұрыңдар. Өйткені, нағыздосғаламтордаемес, жаныңдажүргенін ұмытпа. Бүгінгіқоғамдаадамдардыкітапоқитындарменкомпьютердеотырып, уақытөткізетіндердепекі топқа бөлуге болады. Компьютерде отыратындар өмір бойы кітап оқитындарға қызмет етіп өтеді», ‒ деді Н.Назарбаев.

Əлеуметтікжелі‒бұлтекадамдардыбір-біріменбайланыстыратынвеб-сайтқанаемес, соныменқатар жастар мəдениетін дамытатын құрал. Ұлыбританияның зерттеу компаниясының мəлімдеуінше, бүкіл əлемдеəлеуметтікжеліқолданатыназаматтардың47 пайызыоғанұялытелефонарқылыкіреді.

Қазір кез келген ұялы телефонда əлеуметтік желілерге қосылу үшін қосымша бағдарламалар орнатылатын болды. Ал интернеттегі əлеуметтік желілердің қолданушыларының орта жасы 7-ден 48-ге дейінболыпотыр.

Əлеуметтікжелітақырыбытүрліғылымсалаларынойландырыпотырдесекқателеспейміз. Əлеуметтік желі жəне ондағы қауіпсіздік мəселелері дəрігер мамандарын да алаңдатады. Миға, көзге əсері жайында талқыланады. Психологтар психология тұрғысынан, дінтанушылар дін тұрғысынан, əлеуметтанушылар отбасыға əсерін өз көзқарас тұрғысынан қарастырады. Əр зерттеуші олардыңпайдасы мен зиян жақтарын саралап, мəселеніңшешумеханизмдерінұсынады.

Сонымен əлеуметтік желі пайдаланушылардың мəдениеті арқылы біз жалпы қазақ жастарының мəдениетін көре аламыз. Əсіресе mail.ru, контакт сайтында көп отыратын жастар интернеттің неге керек, мəнінедеекенінсаналытүрдеұғынуытиіс. Алғаламтордыдұрыспайдаланабілу, ол‒үлкенбілімкөзі.

306

Жастардың сөздік қорында əдеби тілмен сөйлейтін адамға түсініксіз сөздер мен сөйлемдер көп. Олар сленгсөздерін ауызекітілдеғанақолданбай, əлеуметтікжелілергедеенгізіпжатыр.

Мектеп оқушылары жиі қолданатын орысша жаргон сөздер: кореш (дос), кент (сəнқой жігіт), мареха (қыз бала), дранка (жеңіл жүрісті қыз), синяк (маскүнем), нарик (наркоман), кладовка (сөз тасушы), тыркаться(сенделіпбосжүру), ботать(сəндіжаргонтіліндесөйлеу), чайники(əке-шеше). Тілдіңкөркемдік стилі жоғалып барады. Ал кейбіреулер тіл тазалығына қатысты «əлеуметтік желілердегі сленг сөздердің тілімізге енуі заңдылық, тіл пайда болған əлеуметтік құбылыстарға үнемі бейімделіп отырады, бірақ жаңа сөздердіңбəрібірдейқолданысқаенебермейді» дегенуəжайтады.

Қорыта айтатын болсақ, қазіргі кездегі ғаламтор тілі белгілі бір халықтың тілінің дəрежесінің түсуіне тікелейəсеретеді. Соныменбірге, қолданушылардыңсауаттылығынғанаемес, тілбайлығыныңтөмендеп, рухани жағынан құлдырауға ұшыратады. Бұл мəселенің алдын алу осы күндері біздің қоғамда үлкен қиындықтар туғызып отыр десек те болады. Себебі, қазақ əдеби тіліне қарағанда бұқаралық мəдениет тілінің əлеуметтік желілерде қолданылуынан тіл мəдениетімізбен қатар рухани санамыз да төмендеуде. Ғаламторбетіндетүрлібалағатсөздердіқолданудабіздіңшынайыөмірдегіжүріс-тұрысымызғакеріəсерін береді. Соған байланысты, қанша қиын болса да, əлеуметтік желілерде қазақ сөздерін қатесіз, ерінбей жазыпүйренукерекдепойлаймын. Осылайөзіміздідағдылап, ғаламторбеттеріндегісауатсыздығымыздың алдыналатын болсақ, болашақтатіліміздіңтазарып, мəдениетіміздіңжоғарылайтынынакепілбар.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика жəне компьютерлік техника. – Алматы: «Мектеп», 2002. – 456 б. ISBN 5-7667-8284-5

2.Саяситүсіндірмесөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3

3.Википедияашықэницклопедиясы. https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақ_интернет_тілінің_мəдениеті

4.Baq.kz сайты. «ƏЛЕУМЕТТІКЖЕЛІЛЕРДЕГІТІЛМƏДЕНИЕТІНІҢСАҚТАЛУМƏСЕЛЕЛЕРІ»

5.ҚазақстанРеспубликасыПрезидентінің«Тілдердіқолданумендамытубағдарламасы». (1998 жыл5 ‒қазан)

МƏДЕНИМОДЕРНИЗАЦИЯ

СмагуловаЖұлдыз,

«Мəдениеттану» мамандығының2 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к, доцентМ.Б. Аликбаева

Дǝстүрлі қоғамнан заманауи қоғамға өту (барлық ұлттар мен мǝдениеттерге тиісті деп саналады) тек модернизацияныңкөмегіменжүзегеасырылады. Қазіргітаңдабұлтерминбірнешемағынадақолданылады. Біріншіден, модернизация сөзі ǝлемдежǝне қоғамдаорын алып жатқан барлық прогрессивті өзгерістердің жиынтығы, яғни заманауи түсінігінің синонимы. Ол XVI ғасырда Батыста пайда болып , қазіргі таңда шарықтау шегіне жеткен ǝлеуметтік, саяси, экономикалық, мǝдени ғылыми трансформациялардың жиынтығы [1]. Оған индустриализация процесстері, урбанизация, рационализация, бюрократизация, демократизация, капитализмның басымдық белгілері, индивидуализмның таралуы мен сǝттілікке мотивация, ойжǝнепарасаттыңбекітілуікіреді. Екіншіден, модернизация– дǝстүрлі, теxнологияғадейінгі қоғамнан техногияның орны бөлек жоғары дифференциалды ǝлеуметтік құрылымды қоғамға көшу процессі. Үшіншіден, модернизация түсінігін дамыған мемлекеттерге жету үшін даму деңгейі төмен мемлекеттердің талпынысы ретінде қарауға болады. Модернизация процесстері колониалды замандарда еуропалық бай шенеуніктердің жергілікті xалық сенімі мен салт-дǝстүрін жою құралы ретінде пайда болған. Шенеуніктер ұлттық құндылықтар мен салт-дǝстүр прогрессивті дамуға нұқсан келтіреді деп ойлаған. Сол кезде модернизация xалық өмірін жеңілдететін жаңа, прогрессивті қызмет формаларды, теxнологияменидеялардыенгізуретіндетүсіндірілген. Көптегенмǝдениошақтар«міндетті» модеризация салдарынан бұрмалануға ұшырады. Сол себепті практикада қолданылуы мүмкін жаңғыртудың ғылыми негізделген теорияларын құру қажеттілігі туындады. ХХ ғасырдың ортасында көптеген антропологтар əмбебап мǝдениет концепциясынан бас тартатын дǝстүрлі мǝдениетке талдау жасауға тырысқан. Атап айтқанда, Біріккен Ұлттар Ұйымының қолдауымен өткізілген Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын дайындау кезінде М. Херсковицаның басшылығымен америкалық антропологтар тобы ǝрбір мǝдениет стандарттары мен құндылықтары ерекше сипатта болғандықтан, ǝрбір адам өз қоғамында қалыптасқан түсініктерге сǝйкес өмір сүруге құқылы екенін дǝлелдеді [2]. Бірақ ǝмбебап көзқарас басым болды, жǝне бүгінгі күні Декларацияда адам құқықтары өздерінің дǝстүрлеріне қарамастан барлық қоғам өкілдері үшін бірдей екенін айтады. Дегенмен Декларацияда жазылған адам құқықтары еуропалық мǝдениет бойынша тұжырымдалған постулаттар болып табылатыны құпия емес. Мǝдени модернизация теориялары. ХХ ғасырда пайда болған модерницазияның барлық теориялары неоэволюционизм бағытын

307

ұстанып, бірнешеережелергенегізделген: Қоғамдағыөзгерістербір бағытты, сондықтаназдамығанелдер дамыған елдердің жолымен жүруі керек. Бұл өзгерістер қайтымсыз болып табылады жǝне түпкілікті жаңаруға ǝкеледі. Өзгерістер біртіндеп, жинақталған жǝне бейбіт түрде жүзеге асырылады. Бұл үдерістің барлық кезеңдері сөзсіз өтіледі. Бұл қозғалыстың ішкі көздері ерекше маңызды. Жаңғырту сөзсіз осы елдердің өмір сүру сапасын арттырады. Сондай-ақ, жаңғырту үдерістері интеллектуалды элитаның «жоғарғы» тарапынан басталуы жǝне бақылануы керек деп танылды. Осы мǝселені шешкен ғалымдар арасынан, ең алдымен, осы теорияның айқын немесе жасырын түрде анықталған модернизацияның тоғыз негізгі сипаттамасын анықтаған С. Хантингтон туралы сөз қозғаған жөн: Модернизация – революциялық процесс,өйткені ол адам өмірі мен қоғам құрылымдарын, жүйелер мен барлық институттардың түбегейлі ауысуы. Модернизация – күрделі үдеріс, өйткені ол ǝлеуметтік өмірдің кез-келген аспектісіне жатпайды, бірақ бүкіл қоғамды қамтиды. Модернизация – жүйе үдерісі, себебі бір фактордың немесе жүйе фрагментінің өзгеруі жүйенің басқа элементтеріндегі өзгерістерді тудырады жǝне айқындайды, тұтас жүйелік төңкерісті тудырады. Модернизация – бұл жаһандық үдеріс, өйткені Еуропада бір кездері басталған ол ǝлемнің барлық заманауи дамыған немесе өзгеру процессінде жүрген елдерді қамтыды. Модернизация – бұл ұзақ процесс, алайда өзгеру қарқыны жеткілікті жоғары болғанымен, ол бірнеше ұрпақтың өмірін талап етеді. Модернизация – сатылы үдеріс жǝне барлық қоғам белгілі бір кезеңдерден өтукерек. Модернизация– гомогенизациялаупроцесі; егердǝстүрліқоғамдарǝртүрліболса, ондаолардың негізгіқұрылымдарыменкөріністеріқазіргізаманғасайболады. Модернизация– бұлқайтымсызпроцесс, оныңжолындакідірістерболуымүмкін, ішінараауытқуларболуымүмкін, бірақбасталғаннанкейінолсǝтті аяқталуға тиіс. Модернизация – прогрессивті үдеріс, алайда бұл жолда адамдар көптеген қиыншылықтар мен қиындықтарды бастан кешірсе де, ақыр соңында бǝрі төленеді, себебі жаңартылған қоғамда адамның мǝдени жǝне материалдық ǝл-ауқаты шексіз жоғары. Модернизацияның барлық нǝтижелері жақсы емес, бұл жүйелі емес, экономикалық жаңғыртуды саяси жаңғыртусыз жүзеге асыруға болмайтындығы жǝне жаңғырту процестерін қалпына келтіру мүмкін болмайтындығы айқын. Еуропының салтын көре салысыменоғанеліктеугебарлықмемлекеттерменқоғамдар тырысқанжоқ. Жǝнеосыжолменжүргендер тез арада өмірдің ішіндегі кедейліктің өсуі, қоғамдық тǝртіпсіздіктер, аномиялар, қылмыстар туралы хабардарболабастады. ХХғасырдыңсоңғыонжылдықтарындадǝстүрліқоғамдардабарлығыжаманемес, олардың кейбіреулері заманауи технологиялармен толыққанды өмір сүріп келе жатқаны айқын болды. Мұның барлығы соңғы жылдары басқа негізгі ұстанымдарына негізделген модернизациялаудың жаңа тұжырымдамалары болды. Жанғыртудың қозғаушы күші ретінде саяси жǝне интеллектуалды элита емес, адамдарды өз сөзіне сендіре алатын xаризматикалық лидердің белсенді бастауындағы қарапайым xалық танылған. Модернизация – элитаның шешіміне емес, көпшіліктің өз өмірлерін жеке байланыс пен бұқаралықақпаратқұралдарыныңǝсеретуіменбатысстандарттарынасайөзгертугеұмтылысынаайналды [3]. Бүгінде қазіргі заманғы құндылықтарды негіздейтін доктриналардың қолжетімділігі, сыртқы нарықты күшейту, сыртқыэкономикалыққолдау, халықаралықнарықтардағыашықтық, ǝлемдегіішкіемес, сыртқы факторларға назар аударылады. Ұзак уақыт бойы АҚШ деп саналған заманауилықтың біріңғай ǝмбебап моделінің орнына тек қана батыс емес,сонымен қатар Жапония жǝне «азия жолбарыстары» бола алатын қозғалмалыэпицентрлерменүлгіліқоғамидеясытуындады. Əлбетте, ǝртүрлісалалардамодернизацияның біртұтас процесі, оның қарқыны, ырғағы жоқ жǝне болуы мүмкін емес, себебі ǝртүрлі елдердегі қоғамдық өмір ǝртүрлі болады.Модернизацияның қазіргі заманғы көрінісі бұрынғыға қарағанда оптимисттік емес: бǝрідемүмкінемесжǝнеқолжетімдіемес, барлығытекқарапайымсаясиерік-жігергетǝуелдіемес; қазіргі заманғы теориялар ауытқуларға, дǝстүрлі құндылықтарға, дамудың девиантты үлгілеріне үлкен көңіл бөлетіндіктен, бүкіл ǝлемдегі елдер ешқашан қазіргі Батыстың өмір сүру жолымен өмір сүре алмайтындығын мойындайды[4]. Бүгінде модернизация ұзақ уақыт бойы негізгі болып саналған тек экономикалық көрсеткіш ретінде ғана емес, сонымен қатар ǝлеуметтік-мǝдени құндылықтар мен мǝдени кодекстер ретінде бағаланады. Жергілікті дǝстүрлерді белсенді қолдану ұсынылады. Бүгінде батыстағы басым идеологиялық климат – эволюционизмнің негізгі идеясы прогресс идеясын қабылдамау, постмодернизм құндылығы үстемдік етеді жǝне жаңғырту теориясының тұжырымдамалық негізі құлады. Осылайша, бүгінгі күні модернизация қазіргі заманғы институттар мен заманауи құндылықтарды: демократия, нарық, білімнің құндылығы, парасаттылықты басқару, өзін-өзі тǝртіпке келтіру, жұмыс этикасынқарастыратын шектеулітариxиүдерісретіндетүсіндіріледі.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.Мəдениеттанунегіздері: Оқулық. – Алматы: Дəнекер, 2000.

2.Cultural Relativism. Perspectives in Cultural Pluralism.hg. von Frances Herskovits. New York, 1972.

3.ХантингтонС. Третьяволна. ДемократизациявконцеXX века. – М.: РОССПЭН, 20037

4.ФлиерА. Я. Культурология. – М.: Согласие, 2011. – 560 с.

308

ҚАЗАҚХАЛҚЫНЫҢДƏСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚМƏДЕНИЕТІ

ХасиетоваЖания

«Мəдениеттану» мамандығының1 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к, доцентƏ.Ө. Өмірбекова

Қазақхалқыныңшыққантегі, тарихы, құқықтықмəдениетіөтекүрделімəселеболыптабылады. Қазақ халқы тарих аренасына шыққаннан бастап қаншама қилы-қилы замандардан өткенімен адамгершілік қағидасын ұстануы негізінде қоғамдағы қолданыста болған əдет-ғұрып нормаларының қазіргі уақытқа дейінгімаңыздылығыжоғалмаған. Бұлнормалардықұраудахалық адамқұндылығын, əділеттікті, теңдікті жəнеадамгершілікті біріншіорынғақойғандығыкөрінеді.

Кез келген қағида-ереже алтын қазына бола қоюы екіталай. Ал қазақ əдет-ғұрып құқығының өміршеңдігі, еңалдымен, өзгеқұқықтықжүйелерден өзгешеерекшелігібарлығындаəріадамқұқықтарын, еркіндік, бостандық, теңдік, əділдік, адамгершілік категорияларын бірінші орынға қоюында жатыр. Сондықтан да тарихта қоғамдық құрылыстың дамып не құлдырауына қарамай, құқықтық мəдениеттің беделі мен қызметі өз өміршеңдігін көрсете алды. Кез-келген адам ар-ұят, намыс, абырой сияқты адами құндылықтарға ие болулары қажет. Бұл құндылықтарды адамгершілік пен əділдік сақтайды. Осы адам бойындағықұндылықтарменқасиеттероныңқоғамдық, құқықтықсанасынқалыптастырады.

Қазақ даласындағы əдет-ғұрып жүйесі осыдан бастау алатыны анық. Қазақ халқының əдет-ғұрып нормалары, ең алдымен, адам құндылықтарын, еркіндікті, бостандықты, теңдікті əділдік пен адамгершілікті қолдаған. Дала Заңының адамгершілік, халықтық-демократиялық қағидаларына сүйенуі адамның адамгершілік-құқықтық санасы мен мəдениетін қалыптастырып дамытады. Заңдардың хандар мен билердің атымен аталынуы адамды адамның сыйлай білуіне баулыса, қатаң жазаның, зындан мен түрменің жоқтығы сол қоғамдағы адамдардың саналарының жоғары болғанымен сипатталады. Осы қағидалардыңөзіндіктəрбиелікмəнізорекендігібелгілі. [1]

Қазақдаласындағызаңжүйесіжер-су, көші-қон, жекеменшіктіанықтау, даулардыөзсаласынабөліп, құн мен айып төлеудің мөлшерін, жаза түрлерін, отбасы қатынасын, сондай-ақ, жеке тұлғаны құқықтық жəне адамгершілікке тəрбиелеу шараларын қамтыған. Қазақтың əдет-ғұрып нормасы бойынша құқық қылмыстық, неке, міндеттемелік, жеке меншік сынды салаларға бөлініп, осы салаларға қатысты даулар билер сотымен қарастырылған. Қазақ əдет-ғұрып құқық жүйесін «əдет-ғұрып», «ата-баба жолы», «ата салты», «жол-жоба», «жөн-жосық», «ата-бабареттері» депжалпыламаайтаберді. [2]

Қазақ даласындағы қылмыстық құқық саласына ұрлық жасау, адам өлтіру, адам зорлау əрекеттері жатқан. Адам өлтірген қылмыскер билер сотының шешімі бойынша жазаланса, мал ұрлығына барымта қолданылған. Қылмыскерлерді халық алдында масқаралау, елден қуу (жер аудару) ауыр жазаға жатқан[3].

Қазақдаласындағыəдет-ғұрыпнормаларықазақтардыңежелгізаңжүйесініңнегізгіқайнаркөзіболып табылады. Қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесіне əдет-ғұрып нормаларымен қоса Дала заңдарына Шыңғыс ханның «Жасағы», Қасым ханның «Қасқа жолы», Есім ханның «Ескі жолы» жəне Тəуке хан дəуіріндегіқабылданған«Жетіжарғы» заңдарыжатады.

Əдет-ғұрыптық заңда христиан дініне кірген адамдардың мал-мүлкін тəркілеумен, күйеуін өлтірген екіқабат əйелді елден қуумен жəне ата-ана алдындағы парызын бұзған ұлын жұрт көзінше масқаралаумен сипатталған. Ата-анасынатілтигізгеннемесеқолжұмсағанұлбалақарасиырғатерісмінгізіліп, оныауылауылды аралатып, ауыл адамдарының көзінше қамшымен дүре соққан. Егер осы тəртіпсіздікті қыз бала жасаса, онда оның аяқ-қолын байлап, анасына берген. Анасы оған не істеймін десе де ерікті болған. Өз баласын өлтірген ата-ана жауапкершілікке тартылмаған. Ата-анасы қайтыс болған баланы қамқорлыққа алу тəртібі де орын алған. Бұл жағдайда жетімге қамқоршы ретінде жақын туыстары, егер олар болмаса сенімдіадамдартағайындалған. Күйеуініңнемесеəкесініңұрлықжасағанынбіліп, оныайтпағанəйелімен балаларыжазаланбайды, себебіотбасындағыүлкенніңсыртынансөзайтуғаболмайды[3]. Бұлдақұқықтық мəдениттіңбіркөрінісі.

Ар-ұят, намыс, еркіндік, теңдік қазақ қоғамында басты принципке айналып, құқықтық мəдениет саласындабіріншіорындатұрды. Əділшешімқабылдаралдындабилеросыпринциптінегізгеалып, талдап, талқылады. Екінші– принципбітімгершілік, татуластыру, елбірлігінесынатүсірмеу болды.

Қазақхандығытұсындағызаңдаржүйесікөшпелілердіңрухынкөтеріп, сана-сезімінжоғарылатты. Бұл нормалар мен оны жүзеге асырушылар хандықтың да, халықтың да мүддесін қолдай білді. Нақтырақ айтатын болсақ, хандықтың ішкі жəне сыртқы мəселелері, соғыс пен бейбітшілік, көші-қон тəртібі, ел ішіндегі дау-дамайлар мемлекетті басқарушыларға да, халыққа да өте маңызды мəселелер болды. Бұлардың көкейге қонымды түрде шешілуі қоғам ішіндегі ауызбірлікті нығайтып, халық бірлігін күшейтуге, туысқандық, бір қаннан таралғандықтарын терең түсінуге, ең бастысы жарық дүниеге

309

келгеннен соң тату-тəтті, адамдық қасиеттерді сақтай отырып өмір сүруге жетеледі. Сол себепті де сол уақыттағы заң нормалары жəне оны жүзеге асырушылар жауапкершілігі арта түсті. Ол жауапкершіліктің салмағы əділдік пен құқықтық мəдениетке сүйенуде еді. Сонымен, құқықтық жүйеде ел бірлігін, адамгершіліктісақтауғабейімделгенережелербасымболды. Қазақəдет-ғұрыпқұқықтықмəдениетжүйесі қарапайым, мағынасы, құрылымыхалықтықсипаттаболды.[4]

Бұлтақырыпмемлекеттің, қоғамныңөзектімəселесіболыпқалабермек. Жаңадəуіразаматын, сондайақ мемлекеттің өтпелі кезеңге қарай азамат тұлғасын қалыптастырып, дамыту мəселесінің көкейкестілігі ешқашанмаңызынжоғалтпайды.

Пайдаланғанəдебиеттер:

1.М. Қани. Қазақтыңкөнетарихы. Алматы: Жалын, 1993. -Б. 319.

2.НурлинА.Қ. Қазақəдет-ғұрыпқұқығыжүйесіндегібилеринституты(ХҮІІ-ХҮІІІғасыр). Заңғ.к. дисс. ‒А.,2004. – 136 б

3.Кенжалиев3.Ж. Дəстүрліқазаққоғамындағыкөшпеліқұқықтықмəдениет. Алматы: Жетіжарғы, 1998. 76-82-бб.

4.Нукетаева Д.Ж. «Қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесі негізінде оқушыларға құқықтық тəрбие беру» Пед.ғ.к. – А., 2010 –

117 б.

МҰРАЖАЙДЫҢМƏДЕНИМҰРАНЫСАҚТАУДАҒЫ РӨЛІ

БазарбайЖасмин

«Мəдениеттану» мамандығының1 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к, доцентМ.Б. Аликбаева

Қазіргі заманғы əлеуметтік-мəдени жағдайдағы адамзаттың тарихи жадысын жинап қана қоймай, əр адамға мəдени сəйкестендіруге, ұлттық сəйкестілікке, жеке өзін-өзі ақпараттандыруға негіз болып табылады.

Бұлмəселелердіңөзектілігіекіжағынанбағытталғанəртүрліпроцестергебайланысты: жаһанданудың белгілі бір қоғамдастықтарға, халықтар мен елдерге тəн əлемдік көзқарас процестерінде барынша айқын айырмашылықтар болып табылатын экономикалық жəне саяси ғана емес, сонымен бірге мəдениет. Бұл даулы жағдайдың нəтижесі ‒ халықтың өз тарихына жəне мəдениетіне, əлемдік мəдени кеңістіктегі орны менмаңыздылығына, демек, олардыңмəденимұрасынадегенназарынаудару.

Айтакелеəлеммəдениетініңсақталуы, еңалдымен, өзініңалуантүрлілігіменерекшеленеді, сондықтан өз мəдени мұрасын сақтап қалуға назар аудару əлемдік тарихи жəне мəдени процестерден оқшаулануды немесе оның айрықша маңызын түсіндіруді білдірмейді. Мұнда ең бастысы ‒ мəдени мұраны мəдениет диалогыкеңістігінеенгізу, бұлдамуперспективаларынтүсінугемүмкіндікбереді[1].

Осытұрғыданалғанда, қазіргізаманғыəлеуметтікпроцестердегібастырөлдімұражайөткізеді.

ХХ ғасыр бойы, мұражай қызметінің сипаты «қоғам мен оның прогресс игілігі үшін əрекет ететін, тұрақты негізінде көпфункционалды əлеуметтік мекеме» оны қайта өзгертіп ИКОМ тұжырымдалған негізінде «коммерциялық емес мекемелер, көпфункционалды əлеуметтік мекемелер жұртшылық үшін ашық, үнемдейтін, зерттетін, ықпал ететін жəнеэкспонаттайтынмекеменың басты мақсаты – оқыту, білім беру жəнеэстетикалықлəззəтүшінарналған» дегенсипатберілді.

Осы анықтамадан, музей қызметін дəстүрлі түрде қалыптастыратыны ол мəдени мұраны сақтау, зерттеу, экспозициялау, тарату, материалдық жəне материалдықемес мəденимұра объектілерін қамтитын ғылымижəнебілімберу қызметіментолықтырылады.

Н.Ф. Федеровмұражаймəденифеноменретінде«артефакттарқоймасы» ретіндеғанаемес, адамзаттың тірі жадыындағы барлық маңызды объектілердің «зерттеу, оқыту жəне қызметкөрсету орталығы» ретінде

– материалдық жəне елеусіз деп түсінілді. Осыған орай, табиғи мұраны жоғалтқан мəдени мұраның объектілерімұражайкеңістігіндегіжаңадыбысқаиеболып, қазіргізаманғымəдениеттіңтірібөлігіретінде жаңаұрпақүшінөзектіболыптабылады.

Мұражайдың мəдени мұрасын сақтау туралы мұражай қызметіне осындай көзқарасқа. Ф.И Шмит «халықтыңмəдениетінмузеефикацияландыруы» депатады.

Музеефикацияландыру мұражай экспозицияларының əлеуметтік-мəдени шекараларын кеңейтуге мүмкіндік беріп қана қоймай, сондай-ақ жергілікті, аймақтық мəдени мұралардың құндылықтарына назар аударуына байланысты барлық елдер мен мəдениеттерде кеңінен таралған жəне танымал болып келеді. Мұның жарқынмысалы– еңқызықтыэтнопарк, электрондыкітапханажəнебасқалары.

Қазіргі заманғы мəдениетдегі мұражайлардың əртүрлілігі əдеттен тыс кең, бірақ мұражай экспозицияларыныңмазмұныменкоммуникативтіктүрлерініңалуантүрлілігікөбіреккөңілбөлугелайық. Қазіргізаманғымəденикеңістіктіақпараттандыру, коммуникациялықарналардыжаңғыртубелсендітүрде

310