81

балаларды күту жəне олардың дене күшін дамыту; белгілі бір идеологияны, мінез-құлық белгілерін қалыптастыру; көркемдікталғамдыдамытуенеді. Сонда, əлеуметтіктəрбиедепбаланыңнемесетұлғаның əлеуметтенуінеқажеттіқоғамдықмаңыздықасиеттердіқалыптастыруғамақсаттыбағытталғанүрдіс.

Оныəлеуметтендірукезіндеадамныңдамуыныңсалыстырмалытүрдеəлеуметтікбақыланатынүдерісі ретіндетəрбиеберу.

Сонда:

‒тəрбиелеуотбасындажүргізілуімүмкінжəнебұлжағдайдабізотбасылықтəрбиеменайналысамыз;

‒діниұйымдарғажетекшілікетуімүмкінжəнебұлжағдайдадіни тəрбиелеумəселесі;

‒тəрбиелеу білім беру саласында жұмыс істейтін адамдарда жүзеге асырылады. Бұл жағдайда əлеуметтікнемесеəлеуметтіктəрбиетуралыайтады;

‒арнайы мекемелерде (ақыл-ой, əлеуметтік дефектілер мен ауытқулары бар) білім алу бейімдеуші жəнетүзетушітəрбиелеуболыптабылады.

Ал соңғы(үшінші), «тəрбиелеу» ұғымының үшінші анықтамасы оны оқушының жеке басының дамуынамақсаттыəсеретеді. Мүмкінтүсіндірушілік: баланыңмотивациялыққұндылықсаласындамытуға мақсаттыəсер ету [7, б. 10].

Осылайша, əлеуметтендіру мəселелерін шешуде əлеуметтік тəрбиенің теориялық «бейнесі» (əлеуметтік тəрбие феномені) ‒ салыстырмалы түрде бақыланатын жəне өздігінен жүретін тəрбиелеудегі еңмаңыздыбасымдылықретіндесипатталады; əлеуметтіктұрғыдатəрбиелеуұйымы‒адамныңəлеуметтік өзін-өзі жүзеге асыруының «өрісі», оның бастамасының көрінісі, тəуелсіздігі, шығармашылығы. «Əр адамныңжекебірегейлігікөбінесеоныңмикроортаңыныңəсерініңнəтижесі» [8, б. 36].

Əлеуметтік тəрбиенің теориялық бейнесі сыртқы əлеммен өзара əрекеттесудің нəтижесі ретінде ғана емес, сонымен қатар белсенділіктің көзі болып табылатын адамның бірегейлігі мен ашықтығы гуманистік парадигмасының контекстінде дамиды. Əлеуметтік тəрбие əлеуметтік өмірдің жəне іс-əрекеттің барлық салаларын қамтиды: отбасылық қоғам, қалалық қоршаған орта ерекшелігі, ауылдық қоғамдастық. Əлеуметтіктəрбиеүрдісіндеқоршағанортаөзгереді, адамгершілік қатынастарқалыптасады.

Қазақстандаəлеуметтіктəрбие, жасөспірімдердіңəлеуметтікбелсенділігіндамыту

(Р. Ж. Иржанова, К. Қ. Құнантаева, Б. Ы. Мұқанова, М. Н. Кузьмина, Н. Н. Тригубова, І. Р. Халитова, А. Б. Айтбаева, Н. С. Əлғожаеважəнетағыбасқалар) мəселелерізерттелуде. [16].

Əлеуметтік тəрбиенің «бейнесін» түсіну үшін бізде əртүрлі авторлардың тұжырымдамалық ережелерін біз үшін ең маңызды, оның негізгі сипаттамаларын айқындау маңызды. Мəселен, кейбір ғалымдардыңпікірлерібойыншаəлеуметтіктəрбие:

А. Б. Айтбаева: Əлеуметтік тəрбие – көп қырлы ұғым. Бұл – қоғамның болашақ ұрпаққа деген қамқорлығы; қоғамның, ұжымның, өзге адамдардың адамды қолдауы, сүйеніш болуы, қол ұшын беруі, адамныңотбасында, қоғамдақабылданғанқұқықтық, экономикалық, азаматтықжəнетұрмыстықережелер мен қарым-қатынастар үлгісін үйренуіне, қабылдауына жəрдемдесу. Нағыз тəрбие бала табиғатын, оның өмірлік тəжірибесіменқызығушылықтарынтереңтүсінудіқажететеді.

Əлеуметтік тəрбие дегеніміз – адамдардың қоғаммен, қоршаған ортамен жəне тəрбиенің бір мақсатқа бағытталған талаптарымен адамның стихиялық əрекеттестік процесін бір жүйеге келтірудің нəтижесі, əлеуметтік көрініс үлгілеріне, нормативті нұсқауларға жəне белгілі рөлдерге адамның белсенді бейімделу процесі. Қазіргікездеəлеуметтіктəрбиеадамдардыматериалдық, əлеуметтіктұрғыданқолдаужүйесіндегі ең қажетті факторлардың бірі болып отыр. Əлеуметтік даму ‒ адамның психологиялық, руханимəдениеттілік тұрғысынан жетілуі. Адам тұлға болып тумайды, ол тек даму процесінің нəтижесінде ғана тұлғадегенатқаиеболады. [16].

В.И. Беляев: «индивидтің əлеуметтік дамуы, жеке тұлғаның əлеуметтік қалыптасуы мақсатты түрде басқаратын үдеріс; отбасында жəне қоғамда қалыптасқан əлеуметтік-құндылық қарым-қатынастарды игеруге, қабылдауға жəне заңды, саяси, экономикалық, азаматтық жəне тұрмыстық қарым-қатынастарды қабылдауға жəрдемдесуі; адамның жеке жəне əлеуметтік мəселелерін есепке ала отырып, оның өмірлік ортадағыəлеуметтікқажеттіліктерінесəйкесбағытталғантəрбиеберуі». [9, б. 148-149].

В.Г. Бочарова: «Адамның өмірін микро ортадағы барлық салаларда ұйымдастыруға бағытталған педагогикалық бағдарланған жəне мақсатты қоғамдық көмек көрсету жүйесін қамтитын кешенді, интеграциялықтұжырымдамасы» [10, б. 46].

М.П. Гурьянова: «Педагогикалық бағдарланған мемлекеттік басқару жүйесі жəне адамның өмір бойы дамуыкезеңіндеқоғамдық тəрбиелеу көмегі» [11, б. 49].

А.В. Мудрик: «Əлеуметтік тəрбие ‒ бұл адамның мақсатты дамуына жəне рухани бағдарлануына жағдай жасауға бағдарланған ... бұл жағдайлар жеке жəне топтық (ұжымдық) субъектілердің өзара əрекеттестігікезіндеөзарақарым-қатынаста, сонымен біргесалыстырмалытүрдедербес, өзара əрекеттесу үрдістерінің жолдары мен стилінде: балалар, жасөспірімдер, жеткіншектердің əлеуметтік тəжірибесін ұйымдастыру, олардытəрбиелеу ... » [12, б. 106].

351

А.В. Никитин: «Ең бастысы, жалпы тəрбилеудің жалғыз бөлігі мен бағыты емес ... Əлеуметтік тəрбиеніңинтегралдынəтижесі‒адамныңəлеуметтікəлемменөзараəрекеттесуқабілетісекілдіəлеуметтік қатынасы» [13, б. 40].

Т.А. Ромм: «Адамның интерсубъективті əлеуметтікке ие болу үдерісі адамның қоғамдағы табысты жұмыс істеуі жəне оның жеке өзін-өзі анықтауы рухани, адамгершілік құндылық бағдарларын игеру негізіндеөмірдіңсубъектісіретіндеболу шартыретінде» [6, б. 280].

Е.Н. Сорочинская: «қоғамдық өмірге қатысу кезеңінде жас ұрпақ үшін қажетті педагогикалық бағдарлы жəне мақсатты мемлекеттік көмек көрсету жүйесі» [14, б. 307]. Тіпті ұсынылған ережелердің мұқият талдауына қарамастан, «əлеуметтік тəрбие» түсінігінің тұжырымдамасындағы барлық айырмашылықтарға қарамастан, барлық ғалымдар əлеуметтік тəрбие үдерісін жəне нəтижесін көрсетуге ортақниетбілдірді.

Сонымен, қорытындылай келе онтогенездегі (ең алдымен ерте кезеңдер, мектеп, жасөспірім, жастық шақ) тұлғаның дамуының барлық кезеңдерін қамтитын ажырамас үдеріс; отбасының, қоғамның, барлық тəрбие құралдарының жəне əлеуметтік-мəдени орталардың мүмкіндіктерін толыққанды пайдалануға негізделген мемлекеттік-қоғамдық ведомствоаралық жүйенің барлық субъектілерінің тəрбие үдерісіне белсенді, үйлесімдіқатысуынқамтамасызетеді.[15,б.5-6,7-8,57].

Сонымен қатар, əлеуметтік тəрбие мазмұнын түсіндіру мəдениеттің құрамдас бөлігі ретінде ұсынылатын өз сипаттамаларына ие; мемлекеттік, мемлекеттік көмек, пəнаралық сипаты бар кешен; адамның əлеуметтенуінуіне ие болу үдерісі, əлеуметтік педагогикалық механизмі жəне т.б. Əлеуметтік тəрбиеге түсінік беру үшін осы авторлық көзқарастар мен тұжырымдамалардың қатарында неғұрлым көп болса, ондабізоныңмазмұнытуралыкөбірекоңдыайырмашылықкөзқарастаболамыз.

Пайдалнылғанəдебиеттертізімі

1.НазарбаевН. Ə. «Қазақстан‒2030» дамустратегиялықбағдарламасы. – 2009. 2.КемеровВ.Е. Социальноеигуманитарное// Социемы. – 2002. – №8.

3.Основысоциальнойпедагогики: Учеб. пособиедлястуд. пед. вузовиколледжей/ В.И. Загвязинскийидр. – М., 2002. 4.ЯдовВ.А. Стереотипсоциальный// Фило‒софскаяэнциклопедия. – М., 2002.

5.Плоткин М.М. Социальное воспитание и социальная педагогика // Социальная педагогика: Монография / под ред. В.Г. Бочаровой. – М.: ВЛАДОС, 2004.

6.РоммТ.А. Социальноевоспитание: эволюциятеоретическихобразов: Монография. – Новосибирск: Наука, 2007. 7.ПоляковС.Д. Психопедагогикавоспитания: Опытпопулярноймонографии. – М.: Новаяшкола, 1996.

8.Бочарова В.Г. О некоторых методологических подходах к пониманию целостного процесса социализации, воспитания и развитияличности// Теорияипрактикасоциальнойработы: отечественныйизарубежныйопыт: В2 т. – М.; Тула, 1993. – Т. 1.

9.БеляевВ.И. Социальнаяпедагогика: методология, теория, история. – М., 2004 10.Теорияипрактикасоциальнойработы: отечественныйизарубежныйопыт: В2 т. – М.; Тула, 1993. – Т. 1.

11.ГурьяноваМ.П. Сельскаяшколаисоциальнаяпедагогика: Пособиедляпедагогов. – Минск, 2000. 12.МудрикА.В. Социальнаяпедагогика: Учеб. длястуд. пед. вузов. – М., 2005.

13.НикитинВ.А. Началасоциальнойпедагогики. – М., 1999. 14.Детскоедвижение: Словарь-справочник. – М., 2005. 15.ПлоткинМ.М. Социальноевоспитаниешкольников. – М., 2003. 16.АйтбаеваА.Б. Əлеуметтікпедагогиканегіздері: оқуқұралы. Алматы, Қазақуниверситеті, 2011. – 165 бет.

МЕКТЕПОҚУШЫЛАРДЫҢПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҒЫННЫҒАЙТУДЫҢЖОЛДАРЫ

МанапМ.Қ

Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығы4 курсстуденті Магауова.А.Сжетекшілігімен Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті e-mail:[e-mail]

Қазақстандасоңғы10-15 жылдапсихологиялықкөмеккесұраныспайдаболып, қазіргікүнөткенсайын молаюда. Бұл түсінікті де, өйткені ересектер өмірінің стреске толы болуы, уақытының басым бөлігін жұмыспен өткізуі, балаларға зейін жеткілікті бөлінбеуі соңғылардан психологиялық, психикалық,физикалық бұзылулардың өсуіне əкеледі.Экологиялық, əлеуметтік факторлардың физикалық денсаулыққағанаемес, психикалыққалыпқадақауіпті.

Психологиялық денсаулықтың балалардың жеке тұлға ретінде дамуына алатын орнына, рөліне жəне психологиялық денсаулықтың даму ерекшелігін анықтауға арналған зерттеулер ғылыми қорда И.В Дубровина, А.В.Шувалов, В.И.Слободчиков, О.В Хухлаев еңбектерінде белгілі. Бастауыш мектеп жасы кезеңіндегі балалар тəрбиесі, оқуы жəне дамуы жайлы теория мен тəжірибе психологиялық денсаулық

352

мəселесінде қиылысады. Баланың психикалық қасиеттерін, танымдық үрдістерін, психикалық қалыпкейіптерінтұтасанықтайтын, балаларпсихикасыныңжəнежекетұлғасыныңдамуындағыбастыкөрсеткіші əріфактор болатын, əбебаперекшелік-баланыңпсихологиялықденсаулығы.

ХІХ ғасырдың басым дидактикалық жүйесінің бірі‒ денсаулықты сақтау педагогикасы. Оның технологиялық негізі оқытудың денсаулықты сақтау технологияларын пайдалану жəне денсаулыққа зиян келтірмей оқытуды ұйымдастырудың тəсіл, форма, əдістерінің жиынтығы болып айқындалады. Адам өз өмірінің көп уақытын білім беру мекемелерінде өткізеді, сондықтан оқушының денсаулықты құндылық қатынас ретінде ұғынуы үшін педагогтың рөлі зор болып табылады. Денсаулықты сақтау технологиялары оқушының психикалық денсаулығын қамтамасыз етуге арналған жəне сыныптың ерекшелігін есепке алу, сабақтағы қолайлы жағдайды қалыптастыру, оқу материалына деген қызығушылықты сақтап отыру, гиподинамияныңалдыналу, іс-əрекеттіңəр түрінорындау, оқытудағысəттіліктіарттыру [1].

Денсаулық: денесаулығыы, жансаулығы, психикалықжəнепсихологиялық, əлеуметтіксаулықболып табылады.

Дене саулығы-бұл организмдегі функциялардың өзіндік айналымдардың жеткілікті болуы, физологиялық процестердің үйлесімді жəне сыртқы ортаның түрлі факорларына барынша бейімделгішті күйлер.

Жан(психикалық) саулығы-тек дене гигиенасын ғана емес, сонымен бірге психогигенанын, руханилықтын өзіндік тəрбиесін, адами тұрғыдағы ұстанымды , сана тазалығында қамтиды. Психикалық саулыққажеудіңжолы‒интегралдытұлғағажетудіңжолы.

Психикикалық саулық-психиканың жаттықтырудың , психикалық процестерін дамыту ( ес, зейін , қиялдау жəнет.б)ақыл-ойменсезімдітəрбилеументығызбайланысты.

Əлеуметтік саулық əлеуметтік белсенділікпен, адамның қоршаған əлемге деген белсенділігімен байланысты.

Саулықтыңбастыбелгілері:

‒зақымданушыфакторларəрекетінетұрақтылық;

‒орташастатистикалықнормадеңгейінесайөсумендаму көрсеткіштері;

‒орташастатистикалықнормадеңгейінесайорганизмніңфункционалдықалпы;

‒организмніңрезервтікмүмкіндіктерініңболуы;

‒нақтыбіраурудың, недамуындакемістігініңболуы;

‒моральдіеріктікжəнеқұндылықты‒ мотивациялықбағдарларының жоғарыдеңгейі.

Денсаулық сақтауды дүниежүзілік ұйымын анықтамасына сəйкес, денсаулық бұл тек аурулардың немесе жарымжандық ақаулықтың болмауы ғана емес, сонымен қатар толық дене күші мен психиканың жəнеəлеуметтікжағдайдыңжақсыболуы.

Жағдайдыңжақсыболуыадамөмірініңбарлықаспектілерінеқатысты: өмірдіңəлеуметтік, физикалық, интеллектуалдық, эмоциональдықжəнеруханиэлементініңүйлесімділігіқажет. Егерденсаулықпенжақсы жағдайдаұмтылатынболсақ, ондаолардыңбірдебіреуіненемқұрайлықарамауымызкерек.

Соңғы жылдарда əрбір адам өзінің денсаулығын жақсарту үшін қандай да бір амал жасайтын болғандықтан, осымəселегедегенқызығушылықтанытуда.

Денсаулықты сыртқы ортаның өзгерістеріне тəуелді, бүкіл өмір барысындағы ағзаның жеке даму үрдісінде қарастыру керек. Дененің саулығымен аурудың арасындағы адам ауру емес, бірақ, дені де сау емес, аралық “үшіншік үйі” болады. В.П.Петленко бұл күйді “ауруалды” немесе “ақуалдылық” күйі деп атайды. Ақаулық алды ‒ бұл ағзаның қалыпты қызмет етуінің шекаралық күйі. Жер бетінде өмір сүріп жатқан барлық адамдардың жартысынан көбі осы күйде болады. Оларға: өздерін зиянды химиялық заттардың əсеріне ұшыратып жүргендер, орнымен дұрыс тамақтанбайтындар, ішімдік заттарды үнемі пайдаланушылар, темекі шегетіндер, түнгі уақыттарда жұмыс жасайтындар, экологиялық орын ауыстырушылыққаұшыраған адамдаржатады.

В.П.Петленконың пікірінше, осындай күйдегі адам өз табиғатындағы психофизикалық мүмкіндіктің тек жартысын ғана меңгереді. Осындай күйлерді зерттеу ‒ психология, педагогика, валеология жəне медицинағылымдарыныңміндеттеріболыптабылады.[2].

В.А.СухомлинскийХХғ. 70 ж. баскезіндепедагогикалықжұртшылықтыбаланыңүйлесімдідамуында бəрі де өзара байланысты екендігін айтқан болатын. Ол: “Денсаулық балаға қандай үй тапсырмасы берілетіндігінде де, оларды қашан орындайтындығына да тəуелді. Үйдегі өз бетінше саналы еңбек етудің эмоциялық бояуы маңызды роль атқарады. Егер бала кітапты оқуға көңілсіз болса, онда бұл оның тек рухани күшін тудырып қана қоймайды, сондай-ақ, ішкі ағзалардың өзара əрекетінің күрделі жүйесіне де жағымсыз əсер етеді. Мен баланың сабаққа деген жақтырмаушылық жағдайында ас қорытуы бұзылып, асқазан жəне ішек жолы аурулары туындаған бірнеше жағдайларды білемін” – деп жазды В.А.Сухомлинский.Балалықкезеңортаныңəсерінедегенүлкенсезімталдықпенсипатталадыжəнеосындай қосымша факторлардың кейбір балаларды жүйкелік-психикалық бұзылыстарға ерекше бейім қылатындығы аталып көрсетіледі. Балалар мен жасөспірімдер неврозының патогенезінің дамып келе

353

жатқан жеке тұлғаның қатынастар жүйесінің деформациясы жататындығы бекітілген факт болып есептеледі. Бұл оны неврозды дамуға əкелетін (В.Н.Мясищевтің невроздар қағидасының шеңберінде) біртұтасжүйеніқұрайтынжекетұлғаның асамаңыздықатынастарыныңбұзылысыретіндетүсініледі.

Əлеуметтік бейімдеу жəне тұлғалық даму технологиясы (САЛРТ) – оқушының денсаулығын қалыптастыру, тұлғаныпсихологиялыққалыптастыру.

Психологиялық денсаулықтың балалардың жеке тұлға ретінде дамуына алатын орнына, рөліне жəне психологиялық денсаулықтың даму ерекшелігін анықтауға арналған зерттеулер ғылыми қорда И.В Дубровина, А.В.Шувалов, В.И.Слободчиков, О.В Хухлаев еңбектерінде белгілі. Бастауыш мектеп жасы кезеңіндегі балалар тəрбиесі, оқуы жəне дамуы жайлы теория мен тəжірибе психологиялық денсаулық мəселесінде қиылысады. Баланың психикалық қасиеттерін, танымдық үрдістерін, психикалық қалыпкейіптерінтұтасанықтайтын, балаларпсихикасыныңжəнежекетұлғасыныңдамуындағыбастыкөрсеткіші əріфактор болатын, əбебаперекшелік-баланыңпсихологиялықденсаулығы.

Ғылымда балалардың психологиялық денсаулығының мəнділігі əркімге-психологтарға, педагогтарға, дəрігерлерге, ата-аналарға аян, алайда ол əр түрлі балалардың əлеуметтенуіне қатысты зерттеулерден белгіліболғанымен, балалардыңпсихологиялыө денсаулығындақарастырылмағанмəселелер жеткілікті.

«Психологиялық денсаулық» ұғымын ғылымға енгізген белгілі ресейлік ғалым И.В.Дубровина,оған қатысты екі жақты түсінік сақталады:біріншіден, балалардың психологиялық денсаулығы білім беру жүйесіндегі психологтардың кəсіби шеберлігін, психологиялық қызметінің тиімділігін көрсететін критерий; екінщіден, психологиялықденсаулығынғылымианықтамасынəлідетолықнақтыланбаған. Осы жағдайға байланысты адамның психологиялық денсаулығы мəселерінің теориялық негізгі зерттеу,жас кезеңдеріне байланысты 6-7 жастағы қазақ балаларының психологиялық денсаулығын ерекшеліктерін, қамтамасыз еу амалдарын анықтау-практикалық психологиялық қызмет үшін маңызды мəселе болып табылады.

«Психологиялық денсаулық» терминін И.В.Дубровина енгізді, ол психологиялық денсаулықты психикалық денсаулықтың психологиялық аспектісі ретінде, яғни тұлғаның рухани дамуымен көрінуіне байланыстытүсіндіреді[3].

Психологиялықденсаулық:

Адамның жас ерекшелік, əлеуметтік, мəдени (бала немесе ересек, мұғалім немесе менеджер, қазақ немесеараб) рольдердіадекваттыорындауы;

Адамныңүздіксіздаму мүмкіншілігінқамтамасызету;

Психологиялықденсаулықтыңқұрылымы.

Аксиологиялық;

Инструменталдық;

Қажеттілік-мотивациялық.

Аксиологиялық – адамның өзінің жəне өзгелердің құндылығын ұғынуы (өзін қабылдауы жəне жынысына, жасына, мəдениерекшелігінеқарамастанөзгенідеқабылдайалуы)

Инструменталдық – рефлексияны өзін-өзі тану құралы ретінде өзінің жан дүниесін жəне өзгелермен қатынасын ұғыну қабілеті ретінде игеруі. (өзінің жəне өзгелердің эмоционалдық жағдайын, мінезқұлқының ерекшелігін ұғынуы). Қажеттілік-мотивациялық – өзіндік дамуды қажетсіну (өзін дамытуға деген жауапкершілікті сезіне білу). Психологиялық қолдау көрсету формасын айқындау үшін норма жəне психологиялық денсаулық көрсеткішін қарастыруымыз қажет. Норма адамның қоршаған ортаға бейімделуіменжəнеоныөзқажеттілігінесəйкесбейімдейалуіскерлігіменайқындалады. Осыжоғарыдағы нормаұғымыныңанықтамасынасəйкеспсихологиялықденсаулықдеңгейібылайайқындалады.

Жоғары деңгейі – креативтілік тұлғаның психологиялық көмекті қажет етпеуі. (ортаға тұрақты бейімделе алуы, стрестік жағдаяттардан шыға алуы, қоршаған əлемге белсенді, шығармашылық қатынасыныңболуы)

Орташа деңгей – бейімделу алдын-алу, дамыту бағытындағы топтық жұмысты ұйымдастыру. (социумгебейімделеалуы, үрейленудіңбасымболуы).

Төменгідеңгей– бейімделеалмаушылықмінез-құлықтыңассимилятивтік-аккомодативтікстилінде индивидуалдықпсихологиялықкөмектіқажетсінудің(мінез-құлықтыңассимилятивтікстиліөзқажеттілігі мен мүмкіншілігіне залал тудыра отырып қоршаған ортаға бейімделуге тырысуы, мінез-құлықтың аккомодативтікстилі– өзгелердібағындыруғатырысуы) маңыздыболуы;

Мектептегіоқушылардыңкүшіменқуатысабақбарысындаəлсірейді, сондықтанпсихологэмоциялық қалыптыреттеугеүнемікөмектесуікерек.

Психологтөмендегімəселелердішешуіқажет,олар:

– Психоэмоциялық жəне соматикалық тынышталуына , қиналысты жоюға, жан дүниесінің, жүйке жүйесінің, психикасыныңқызметініңреткекелуінемүмкіндікберу;

– Тұлғаныңқарым-қатынасындағыпроблемалардышешугекөмектесу;

– Эмоциялық, ақпараттық, оқу, физиологиялықстрестіжоютехникаларынпайдалану;

354

–Тұлғаныңөзінежағымдықатынастықалыптастыру;

–Еңбеккеқабілеттіліктіқолдау жəнеонысақтауғаүйрету;

–Тұлғаныңөзіндікрефлексиясындамыту;

–Тұлғаның лидерлікқасиетіндамыту;

–Қызметтесəттіліккежетудіүйрету;

–Қызметтеэмоциянысақтаудыүйрету;

–Тұлғаныңұйымдастырушылыққабілетіндамыту;

–Мінездіңіскерлікжағындамыту;

–Өзініңжəнеөзгеніңэмоциялықжағдайынұғынуменқабылдауіскерлігіндамыту;

–«Бодифлекс» əдісі пайдалану арқылы оқушылардың күш қуатын арттыру жəне ақыл‒ ой іс-əрекетін белсендіру;

–Суменшынықтырутəсілдерінүйрету;

–Тынысалужаттығуларынүйрету.

Тау етегінде, орманда, су жағалауында теріс иондар – аэроиондар өте көп, оларды біз «ауа дəрумендері» деп атаймыз. Денсаулықты нығайту үшін олармен тыныстай білуге үйрету. Психологиялық денсаулық бөлмесін ұйымдастыру қажет, өйткені ол адамның психологиялық жəне физиологиялық жағдайына ықпал ететін ерекше орын. Қазіргі танда əр адамның соматикалық жəне психикалық денсаулығына негативті ықпалдар əсер етіп, оны дағдарыстық жағдаятқа түсіруде, ал психологиялық денсаулықбөлмесіэмоциялыққалыптыреттеп, психологиялықүйлесімділіктіңдамуынажағдайтуғызады.

–Бұл бөлмені кез-келген білім беру мекемесінде ашу қажет, өйткені мұғалім, оқытушы мен қызметкерлерді басқару көптеген күш-қуаттың жұмсалуына алып келеді.Мұғалімдер, оқытушылар мен қызметкерлер өзгелерге қолайсыздық туғызбай-ақ өзінің ашуы мен ызасын сыртқа шығарып, көңіл-күйін, эмоциялықжағдайынжақсартаалады.

–Ең бірінші бұл бөлмеде музыка үнемі ойнап тұруы қажет жəне ол жағдаятқа байланысты өзгеріп отырғаны абзал ( табиғат үнін, құстың сайрағанын тыңдау ). Ауадағы көбікті түтікшелер көңіл‒ күйді жақсартады, ал түрлі-түсті проекторлардан шыққан түрлі-түсті толқындар адам жағдайына позитивті ықпалетеді.

–Бір-екі кресло жəне бірнеше орындықтар, сонымен қатар топтық сеанстар үшін кілемде төселінуі қажет[4].

–Оқушының психологиялық денсаулығын қалыптастыруда мектептегі психологиялық кабинеттің де маңызызор.

Мектептегі психологиялық кабинет психологиялық стресті əлсіретіп, қолайсыз жағдаяттарға қарсы тұрып, позитивті қуатты игеруге, психокоррекция мен психологиялық кеңес беруге арналған болып табыладыжəнерелаксациялықмузыкакітапханасынжинақтау, ауадағыкөбіктітүтікшелердіжəнеарнаулы оң əсер ететін жарық құрылымын орналастыру қажет. Оқушылардың психологиялық денсаулығын қалыптастыруүшінпедагогикалықүдерістетөмендегідейжұмыстар жүруіқажет:

Сергітусəтіжəнеқозғалыстықойындар

«тыныштықсəті»

Гимнастикатүрлері( емдікгимнастика, тынысалу)

Массаж

Психогимнастика

Тренингтер

Фитотерапия, ароматерапия, витаминотерапия

Мектептегіфитобарлардыңболуы

Физиотерапия кабинеті

Педагогпеноқушыларүшінденсаулықсақтаутренингтер

Тақырыптықмерекелер.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.Васильева О.С.,Филатов Ф.Р. Психология здоровья человека: эталоны, представления,установки: Учеб.пособие.-М.: «Академия»,2001.-352с.

2.ПетленкоВ.П., АнаньевВ.А. Охранаукрепленияпсихологическогоздоровья/ Военно‒медицинскийжурнал.-1992.-№3.-

С.55-58

3.Психолого-педагогическая и социальная поддержка подростков:программы, групповые заниятия, проектная деятельность.-Волгоград:2008. – 123с.

4.Новейшиетехнологиинейтрализациистрессовиоздоровленияшкольника– М.: 2008.-15с.

355

ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢОҚУШЫЛАРДАБІЛІМ, ІСКЕРЛІКДАҒДЫЛАРЫНҚАЛЫПТАСТЫРУЖҰМЫСТАРЫ

ТөлешоваҰ.Б.,

педагогикажəнебілімберуменеджментікафедрасыныңдоценті, педагогикағылымдарыныңкандидаты.

Арнаева Ж.Т.,

педагогикажəнепсихологиямамандығының3 курсстуденті,

əл-ФарабиатындағыҚазҰУ, Алматық, ҚазақстанРеспубликасы

Педагогика ғылымы саласында білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген түрлері кең тараған. Мысалы, ғалым-педагогтар Ю.К Бабанский, Н.А Сорокин күнделікті бақылау, Г.И Щукина – күнделікті ,тақырыптық, қорытындыжəнеемтихантүріндегібақылауларғаөзкөзқарастарынбілдірген.

Тексеру мен бағалау оқушылар бойында оқудың орынды себептерін туғызады, қызығуын, білімге құштарын жəне бейімдігін, оқу жұмысындағы ұжымдық пен достық сезімдерін тəрбиелейді. Оқушылар жолдастары жақсы, өте жақсы баға алғанда қуанады, үлгірмеушілерге көмектесуге тырысады. Мұғалім білімді тексергенде баға сынып ұжымында қандай əсер қалдырғанын, оқушылар жолдастарының табысы менсəтсіздігінеқалайқарайтынынүздіксізбақылапотыруықажет.

Арнайы мектепте оқушылардың білімін тексеру мен бағалау таным процестерін дамытады, түзетудамыту амал-тəсілдеріментаныстырады.

Оқу материалын оқушылардың игеруін тексерудің түрлі тəсілдері мен формалары танымдық құштарлықты дамытуға көмектеседі, оқу материалын сапалы игеруге жетелейді. Оқушылар мұғалімге қалай жауап беру, тапсырманы қалай дұрыс орындауға ойланады, сол арқылы сөйлеу тілін, ойлауын дамытады.

Білім мен дағдыны бақылау мен бағалаудың маңызы мен міндеттері. Оқушылардың оқу материалын меңгергенін тексеру жəне бағалау – оқыту нəтижелерін бақылау, оқу процесінің əр түрлі кезеңіндегі оқушылардыңтанымдықіс-əрекетінбасқару.

Білімдітексеружəнебағалауоқушыныңбілімалуынакөмектесіп, оныңжəнемұғалімніңбілімсапасы жөнінде сандық мəлімет береді. Мұғалім оқушының білім деңгейінен хабар алып, оның танымдық жұмысын ұйымдастыруға негіз жасайды. Мұғалім өз жұмысындағы жетістіктер мен кемшіліктерге баға беріп, жұмыс əдістерін толықтырып, түзетіп, жеке оқушылармен жұмыстың жолдарын жəне құралдарын тауып, бағдарламалықбілімдердіңмеңгерілуідеңгейінанықтайды.

Оқушытақырыптықаншалықтыдеңгейдемеңгергенінұғады. Егер білімдітексермесе, ондаоқушыөз білімін терең, жан-жақты жəне дұрыс бағалай алмайды. Оқушы баға алған соң өзінің мектептегі, үйдегі жұмыстарын жетілдіруге, жақсы сапаларын дамытуға, білім, іскерлік, дағдыларындағы кемшіліктерді жоюғамүмкіндікалады.[2]

Білім, іскерлік жəне дағдыларды тексеру жəне бағалау тəрбиеге де ықпал етеді. Оқушылардың өз оқулары, табысы, сəтсіздіктері туралы ой-пікірлері қалыптасып, қиындықты жеңуге ұмтылады. Баға оқушыныңөзітуралыойынақозғау салады.

Білімді тексеру жəне бағалаудың мемлекеттік маңызы бар. Мектептің, мұғалімдер ұжымының жұмысын білімді басқару органдары оқушылардың үлгеріміне қарап бағалайды. Мектеп əкімшілігі, қалалық, аудандық, облыстық білім беру ісін басқару органдары, Білім жəне ғылым министрлігі оқушылардың білімдерінің сапасын, мектеп жəне мұғалімдердің жұмысының жетістіктерін жəне кемшіліктерінбілуүшінбақылау жəнетексеру жұмыстарынбереді.

2. Білімдітексеругеқойылатынталаптар:

‒тексерудің жəне бақылаудың жүйелілігі, тұрақтылығы, міндеттілігі. Бұл талапты орындамау оқушылардыңоқуғадегенқатынасыннашарлатып, білімніңсапасынакеріəсеретеді;

‒əрбір оқушы өзінің білімінің, іскерлік дағдысының бағаланатынын түсіну керек. Егер білімді тексеру жəне бағалау оқыту процесінің құрылымына тұрақты түрде енсе, онда оқушы мұғалімнің сұрақтарыментапсырмаларынажауапберугедайынболады.

‒оқушылардың білім, іскерлік жəне дағдылары мемлекеттік .оқу бағдарламаларына сəйкес тексеріледі. Бағдарламаны меңгеру ‒ білімді бағалаудың негізгі өлшемі. Мұғалім оқушының қосымша біліміне, оқығанқосымшаəдебиеттерінекеңес, нұсқау, беріп, бағақоймайды.

‒оқушылардың теорияныжəне фактілерді білуін тексеру жəне бағалау арқылы, білімдерінің жалпы жəнеақыл-ойдамуына, жекетұлғалықсапаларынқалыптастыруғаықпалын, оқуғаəсерінбілу;

‒білім, іскерлік, дағдылардытүрлітəсілдер арқылытексеру;

‒байқалғанкемшіліктердіоқушыныңөзітүзетуі;

‒мұғалімнің оқушыларды білімдерін бақылап, бағалауға, кемшіліктерді жоюдың əдістемесі мен тəсілдерін білугеүйретуі;

356

‒бағаныəділқойылуы;

‒оқушыныңөзін-өзіжəнебасқаныбақылауыжəнебағалауы;

‒əр тақырыптыоқудыңнəтижесінемұғалімніңжəнеоқушылардыңбағаберуі;

‒бақылау-бағалау процесінің əрбір баланың оқу үлгерімінің төмендемеуіне, көңіл-күйінің жақсы болуынакөмектесуі.

3.Оқушылардыңоқужұмысынкүндебақылапотыру. Бұлəдісарқылымұғалімоқушылардыңтөртібін, білімді қалай қабылдайтынын жəне түсінетінін, тəжірибелік іскерлік жəне дағдыларға машықтандыру кезінде өз бетімен атқара алатын жұмыстарын, оқуға икемділігін, қызығушылығын, қабілетін, білімді жүйелі алуын қадағалайды. Бақылау мəліметтеріне сүйеніп, мұғалім оқушылардың жеке ерекшіліктерін анықтап, оларды өз жұмысында қолданып, оқушылардың білімдерін дұрыс тексеруге жəне бағалауға мүмкіндікалады.

Ауызшажауаптаралу үшінмұғалім сұрақтардытұжырымдап, кеңестербереді, міндеттерқояды. Ауызшасұрауоқушылардыңбілімінтексеріпбағалауүшінжиіқолданылады. Бұлəдісарқылымұғалім

оқушыларға оқылған материал бойынша сұрақ беріп, жауаптарын бағалап, материалды қаншалықты деңгейде түсінгендерін анықтайды. Кейде балалардың білімін ауызша тексеруді əңгімелесу деп атайды. Мұғалім бір оқушыға барлық тақырыпты түгел баяндатады. Толық жауап білімінің тереңдігін, жүйесін көрсетеді. Бірақоқушылардыңбілімінауызшатексерудіңкемшіліктерідебар, себебіоғанкөпуақыткетіп, 45 минутішінде3-4 оқушыныңғанабілімінтексеругемүмкіндікбереді.

Ауызша тексерудің жетілдірілген түріжаппай тексеру. Бұл əдіс арқылы мұғалім оқылған материалды ұсақбөліктергебөліп, олардыоқушылардыңқалаймеңгергенінбілуүшінсыныпқасұрақтарберіп, олардың білімдерін тексеріп, көп оқушылардың білімдерін анықтауға мүмкіндік алады. Бірақ жаппай тексеру арқылы оқушыларға əділ баға қою қиын, себебі бір-екі шағын сұраққа жауап берген оқушының толық білімінанықтауқиын.[1]

Бақылау-зертханалықжұмысқажазбашаесепжəнемұғалімніңбақылауыныңнəтижелерінеқарапбаға қойылады.

Оқушылардың құралдармен, қондырғылармен жұмысын көбейту үшін баспа əрпімен терілген дəптерлерді, микрокалькуляторлар қолданылады. Шеберханадағы, оқу-өндірістік бригадалардағы жұмыстаоқушылардыңтəжірибелікдайындығытексеріледі.

Тексерудің негізгі əдісі – мұғалімнің оқушылардың іс-əрекетін жүйелі түрде бақылауы. Бөлшектерді дұрыс құрастыру, аспаптар мен қондырғыларды дұрыс қолдану, мектеп жанындағы учаскеде тəжірибені дұрысжүргізу бағаланады.

Тəжірибелік жұмыс мазмұнына жетіспейтін жабдықтарды, материалдарды құралдарды өз бетімен табу, теорияны оқу жəне қайталау, жұмыс орнын ұйымдастыру, техниканы жəне технологияны есептеу, қондырғыларды жинақтау жəне өзірлеу, экспериментке, жұмысқа керекті құралдар əзірлеу, эксперимент өткізу, құрастыру жұмыстарын жасау, қауіпсіздік техникасын, еңбек гигиенасын сақтау, есеп жазу, еңбек төртібіенеді.

Əр оқушының тегі, аты-жөнінің тұсына жұмыс түрлерінен алған бағалары қойылады, əрбір жұмысқа берілген бағадан қорытынды баға шығарылады. Мұғалім жұмыс кезінде жіберілген кемшіліктерді айтып, əроқушығадер кезінде, нақтыкөмекбереді.

Машинамен тексеру əдістері. Кейбір мектептерде білімді автоматты түрде тексеретін сыныптар болады. Демонстрациялық үстелде сұраққа дұрыс жауап берілсе, қызыл шырақ жанады. Мұғалім оқушыныңбіліміндегікемшіліктердібіліпотырады.

Кейбір мектептерде тексеруші оқу машиналары қолданылады. Машинада бірнеше сұрақтардың жауаптарыболады. Машина3-5 жауаптыңбіреуініңдұрысекенінхабарлап, оқушықатежауапберсе, белгі бермейді, немесе жауаптың қате екенін айтады. Оқу процесіне электрондық-есептейтін техникалар, компьютерлер көптеп енгізілуде. Оқушы пəндер бойынша тақырыптарды қалай меңгергенін тексере алады.[1].

Оқушылардыңбілімдерінтексеру, бағалауменбайланыстыəлішешілмегенмəселелеркөп. Гуманистік педагогикада бірінші орында оқу тəрбие процесінің барысы жəне нəтижелері туралы ақпараттар алудың тəсілі, мұғалімдер мен оқушылардың бірлескен еңбегінің нəтижелерін көтеру жолдарын табу үшін талдайтын диагностика тұрады. Диагностика керекті ақпаратты алудың қосымша тəсілі ретінде тексеру жəнебағалаудықолданады.

5.Тексеруді ізгілендіру. Оқушылардың білім, іскерліктерін тексеру, бағалау педагогикалық технологияның ежелгі бөлігі диагностикалық құрамына кіреді. Бақылаусыз, тексерусіз оқытуға бола ма? Зерттеулероқу жұмысыныңсапасымадақтауəдісінебайланысты екенін дəлелдепотыр.

Мектепөміріндегідемократиялықөзгерістер, ізгілендірубілім, іскерліктердібақылау жəнебағалауды жетілдірудіталапетеді.

6.Оқыту нəтижелерінбағалау. Бақылау– білім, іскерліктердіанықтау, өлшеужəнебағалау. Тексеру– бақылаудың бір бөлігі, негізгі дидактикалық қызметі мұғалім мен оқушы арасындағы кері байланысты

357

қамтамасыз ету, оқушылардың материалды қалай түсінгендігі туралы мұғалімнің ақпарат алуы, білімдегі кемшіліктерді дер кезінде табу. Бақылаудың жалпы қызметі; тексеру, оқыту, тəрбиелеу, дамыту, ынталандыру. Тексерудің мақсаты ‒ оқушылардың білім деңгейін, оның сапасын, оқу еңбегінің көлемін анықтау.

Бақылау арқылы процеске, оның нəтижелеріне баға беріледі. Үлгерімнің табеліне, сынып журналына бағалар қойылады. Əділ бағаның ықпалымен оқушылар дұрыс баға беруге үйренеді. Үлгерімді диагностикалау мен бақылаудың маңызды принципі əділдік, жүйелілік, көрнекілік. Баға əділ қойылу үшін диагностикалық тестілердің (тапсырма, сұрақтардың) мазмұны ғылыми əдістермен жасалып, мұғалімдер меноқушылардыңарасындадұрысқарым-қатынасболу керек.

Бағалаудағықателіктер

Мектеппенжоғарыоқуорындарындағыбағақоюдыңсубъективқателіктерітөмендегідей:

–кеңпейілділік, орынсызжомарттық. Бағаретсізкөтеріңкіқойылады.

–оқушығаболғанұнамдынекеріқарым-қатынаскүйінбағалауға, бағағаөткізу;

–көңіл-күйгеорайбағақоясалу;

–тұрақтыдақатаңөлшем-шектердіңболмауы(деңгейітөменжауапүшінмұғалімжоғарынеұнамсыз бағақоясалуы);

–орташабағалауұстанымындаболу («екілік» не«бестік» бағалардықоймау);

–жүйе тұрақсыздығы (оқытушы көп уақытқа дейін сұрақ жүргізбей, баға қоймай не бір сабақты түгелдейсұраққоюменоқушыларбағасынтізіпсалу);

–өткендегі бағаға жақындау бағаны қоя салу (мысалы, оқушының өткендегі “екілігінен” кейін оған бірден«бестік» бағаберумұғалімүшінқиынсияқты);

–əсіре (ореол) қателігі (оқытушы өзі ұнатқан оқушысына жаман, жек көрген шəкіртіне ұнамды баға қоюдатартыншақтыққатүседі);

–баланыңтəртібінеқойылатынбағапəнүлгерімінеауыстырылады;

–бағаныəсірекөтерунесебепсізтөмендету жəнет. б.

Дегенмен, əрқандай бағаны көтере түсу немесе төмендей бағалау негізінде неше түрлі мəн болуы мүмкін. Мысалы, үлгерімітөменоқушығакөтеріңкібағақоюоғанпсихологиялыққолдаукөрсетіп, алдағы оқуда ілгерілеуіне көмектесу ниетінен болуы мүмкін. Сондықтан бағалаудағы субъектив ойдың бəрін бірдейқателіктідепқарастыру дұрыстыққакелмейді.

Сонымен баға қою білімді жəне шеберлікті талап етеді. Баға ‒ бала өміріндегі маңызды оқиға. Баға арқылы бала өзі туралы ойын реттеп, сыныптағы беделін нығайтады. Сондықтан мұғалім баға қоюға өте мұқиятболукерек.

Дағдыныңжасалу деңгейіН.А.Бернштейнбойыншамынандай:  -I кезең– дағдынымеңгеру

-I фаза– жетекшідеңгейдіанықтау;

‒II фаза– қимылдыңқозғалыстыққұрамынанықтау, олбасқаадамныңқимылынбақылаументалдау деңгейіндеболуымүмкін;

-III фаза‒«осықимылдардыіштейөзіндіктүйсіну» ретінде, сəйкестүзетулердіайқындау; -IV фаза– фондықтүзетулердіңтөменгідеңгейлергеауысуы, яғниавтоматтандырупроцесі.  II кезең– дағдылардыңтұрақтануы

-I фаза– түрлідеңгейлердің бірмезгілдежұмысістеуі(синергетикалық);

‒II фаза– стандарттау;

- III фаза– тұрақтану, яғни түрлікедергілергетөзімділіктіңқамтамасызетілуі. Оқу процесіндедағдыныңөнімділігінеəсер етушісебептер:

Объективті

Жабдық(құрал-сайман, құрылысы);

Жабдықжағдайы;

Жұмысжағдайы.

Субъективті– олөзішіндепсихикалықжəнефизиологиялықдепекігебөлінеді:

Психикалық

Өзкүшінесенімділік;

Көңіл-күй;

Дағдыныңдинамикасы;

Іс-əрекеткеқатынас.

Физиологиялық

Қажу;

Денсаулықжағдайы.

Дағдықалыптасуынаықпалетушіфакторлар:

358

Жаттығуды уақыт бойынша дұрыс бөлу. Жаттығу кезінде дағдының өріс алуы графикалық сызықтарменөлшенеді.

Үйретушініңəрекеттіорындаудыңнегізгіжоспарын, принципінтүсінуі;

Орындалғанəрекеттіңнəтижесінбілу;

Бұрын игерілген білімдер мен қалыптасқан дағдыларды үйренудің қазіргі сəтіне əсер етуі. Оқушының үйреншікті дағдысы екінші нəрсені меңгеруге жəрдемін тигізетін болса, онда мұны дағдының тасымалдығыдепатайды.

Сонымен қатар бір дағды екінші дағдының қалыптасуына жəрдемін тигізудің орнына кейде кедергі жасайтыныдабелгілі. Мұныдағдыныңинтерференциясыдепатайды. Қайтаөндірушілікпенсенімділіктің ұтымдыарақатысы.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.ƏбиевЖ.АПедагогика‒«Фолиант» баспасы‒Астана2009 ж.

2.kitaphana.kz сайты

3.“ЕгеменҚазақстан” Республикалықгазеті" ААҚ, 2006.

КОНСТРУКТИВТІӨЗАРАƏРЕКЕТТЕСУДІҢЖОЛДАРЫ, ДАҒДЫЛАРЫ, ШАРТТАРЫ

ҚилыбайЖ.Е.

Əл-Фарабиат.ҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакултеті ПедагогикажəнеБілімберуменеджменткафедрасы Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығы 4 курсстуденті Ғылымижетекші: ЖұмабековаҚ.Б. e-mail: [e-mail]

Заманауи ғылым, адамдар арасындағы байланыстарды зерттеуге байланысты мəселелерге көп көңіл бөледі. Қазіргі қоғамның өміршеңдігі, оның мүшелерінің бір-бірімен белсенді араласусыз мүмкін емес. Өзара ықпалдастықтың сапалық жəне сандық сипаттамалары қоғамдық өмірдің барлық салаларында жұмыс тиімділігіне əсер етеді. Философия жəне əлеуметтік ғылымдардағы жалпы пішінде өзара əрекеттесуді, Н.Е. Яценко бір-біріне өзара ықпалдасқан жəне өзгерістерге ұшыраған құбылыстар мен органдар арасындағы байланыстың əмбебап нысаны деп түсініледі. Психологиялық жəне оқу əдебиетінде «өзара əрекеттесу» ұғымының бірде-бір түсіндірмесі жоқ. Бұл құбылысты қарау үшін бірлескен қызметті ұйымдастыруға негізделген анықтама өте маңызды. Адамдарды бірін ‒ бірі тану жəне өзара ықпал етуді, А.А. Бодалев кез-келген бірлескен қызметтің міндетті элементі болып табылады. Адамдар имиджді жəне мінез-құлықты бейнелейтін жəне түсіндіріп, бір-бірінің мүмкіндіктерін бағалайтындықтан, олардың өзара əрекеттесусипатыжəнеоларбірлескенқызметтеболғаннəтижелерайтарлықтайдəрежедебайланысты.[1] Л.В. Байбордова тұрғысынан өзара əрекеттесу ‒ дамудың əмбебап нысаны, табиғатта да, қоғамда да өзара əрекеттесу құбылыстарының өзара өзгеруі, олардың əрқайсысын сапалы жаңа мемлекетке алып келеді. Ынтымақтастық айналадағы шындықтың үдерістерінің кең ауқымын көрсетеді, оның нəтижесінде себеп-салдар байланыстары жүзеге асырылады, өзара əрекеттесуші тараптар арасында алмасу, олардың өзараөзгерісібар. [3]

Адамөмірбойыəртүрліқатынастарменөзараəрекеттеседі. Бұлересектерарасындағы, ересектермен балалардың, жасөспірімдердің, сондай-ақ табиғатпен қарым-қатынастардың болуы мүмкін. Диалог арқылы осындай мəселелерді жақсартуға болады. Диалогты неғұрлым сындарлы ете отырып, диалогқа қатысушылардың арасында туындайтын оңай мəселелер шешіледі. Осылайша, конструктивті өзара əрекеттесу‒бұлмəселеніөзарақарым-қатынасарқылышешу жəнебір-бірінесту қабілеті.

Неліктенбізгеконструктивтіқарым-қатынасқажет?

Ерте жастан бастап, адам конструктивті өзара əрекеттесу дағдыларын қалыптастырады. Бала кезінен бастап, баланың дамуының эмоциялық құрамдас бөлігіне негізделгендіктен, ата-аналар эмоционалды жағын қолдана отырып, коммуникативтік дағдыларды дұрыс қалыптастыруы керек. Балалық шақта қалыптасқан қарым-қатынас дағдысына байланысты, оған айналасындағы конструктивті өзара əрекеттесудіңшарттарыадамғаересекөмірінеараласады.

Адамның көп жақты дамуы жəне басқалармен қарым-қатынас жасау оңай болуы өмірді жеңілдетеді, ал мəселелерді шешуде қиындық тудырмайды. Егер балалық шақта балалар, қарым-қатынас дағдысын дамытпаса, ондабалаөсіпкележатқанкезде, баланыңқоғамдағы орнытуралықиынболады.

359

Мектепке дейінгі кезең ‒ Баладағы сындарлы өзара əрекеттесу дағдыларын дамыту үшін ересек адамдарконструктивті қарым-қатынастыдамытудыңнегізгішарттары:

Балалар менересектер арасындағыеркінқарым-қатынастыдамыту.

Балалық шақтан бастап ауызша сөйлеу тілін жетілдіру: сөздік, сөздік грамматика, сөйлеудің қосындысы.

Ісжүзіндесөйлеу нормаларынмеңгерудікүшейту.[7]

6-7 жастағы балалар дамудың жаңа кезеңіне көшіп, мектепке барады, сондықтанкомандадаодан əрісындарлықарым-қатынасжасау үшіннегізболуыкерек.

Конструктивтіөзараəрекеттесу ‒мектепжанжалдарыныңтеңдестірілгеншешілуінекепілдікбереді.

Ата-аналарғаконструктивтіөзара əрекеттесудағдыларынқалыптастыруғакөмектеседі.

Ата-аналар балаларды мектептегі жанжал жағдайлары болмайтындай етіп дайындауы керек. Ол үшін сізгеқажет:

Баланыңсөзінжақсарту.

Оқудықайтажазудыүйреніңіз.

Өзойларынтолығыменбілдіру қабілетіндамыту.

Өзін-өзітануғақызығушылықтанытып, жаңабілімалу үшінбастамакөтеругекөмектесіңіз.

Объектініңсипаттамасын, жағдайынтолығыменашуғаүйреніңіз.

Балалардыңқызығушылықжағдайларынбір-бірінеталқылауымүмкінжағдайлардыжасау.

Балаға қарапайым қорытынды жасауға, ойларын ашық жəне түсінікті етіп көрсетуге үйрету. Сөз этикетіненазар аударыңыз.

Сотүкімдерініңтəуелсіздігінүйрену.

Сот шешімдерінің конструктивтілігін жетілдірудің негізгі жолдарын меңгеріп, болашақта балада топтар жəне ұйымдармен оңай араласады, қайшылық жағдайларды шешеді жəне белсенді өмірлік ұстанымғаиеболады.[6]

Жасөспірімдерменконструктивтіқарым-қатынас Жасөспірім ‒ бұл өмір жолын таңдау, идеалды имитациялау кезеңі, жасөспірім өзі үшін таңдалған

бейнені сəйкестендіруге тырысады, оның ішкі мəселелерін түсінеді, «басқалардан жаман емес» болғысы келеді. Дегенмен, бəрідеəрқашаната-аналардыңқалауыбойыншажүреді, жəнекөбінесеоныңдамуыүшін дұрысемесбағыттытаңдауымүмкін. Жасөспірімніңөміріндегіата-аналардыңрөліөтемаңызды, олароған көзқарасынтаупжəнеоның сезімінқозғамай, дұрысбағыттытаңдауғакөмектеседі

Конструктивтіөзараəрекеттесужасөспірімменересекадамныңтеңдəрежедехабарлауыжəнеқиын жағдайлардан шығуүшіндиалогтыпайдалану мүмкіндігі.

Жасөспірімкезеңінауыртпалықсызқалайжеңугеболады

Балаөсіп, балаата-анасынан«бөлек» болады, олешкімбұзбайтынжекекеңістіккемұқтажболады. Бүлдіріп алмау үшін жасөспіріммен конструктивті өзара əрекеттесу қажет. Ата-аналар жағдайды өз

көзіменкөруікерек, албаланыңөзі, жəнеекеуідеқанағаттандыратынортақнəтижегежетеді.

Ересекадамдардан сындарлыөзара əрекеттесудіңмұндайəдістеріболуыкерек:

Балағаолардыңқорқыныштарытуралыайтуғаболады, ололардытүсінеді.

Бала сізді кез келген уақытта тыңдауға жəне түсінуге дайын екендігіңізді білуі керек, ал сынаған

емес.

Баланыңкөзқарасысізүшінмаңыздыекенін көрсетіңізжəнеонықұрметтеңіз.

Балаөзіқажетболғандатаңдау жасайды жəнетиісіншежауаптыболады.

Өзініңқабілеттерінекөңілітолмайтындайетіпбаланы мадақтаңыз.

Махаббатпенқолдау жасөспірімгеадамболудыңкүрделі кезеңіненөтугекөмектеседі.[5]

Егер жасөспірім тəуелсіздікті сезінсе, жағдайды лайықты түрде иеленсе, үнемі өзін-өзі бағалауы бар, командада қалай қарым-қатынас жасайтынын біледі, оның іс-əрекетіне жауапты болады ‒ бұл жасөспірім кезеңіаяқталғанынжəнеата-анасыныңкөмегіндұрысжəнесындарлытүрдекөрсететінінбілдіреді.

Қоғамжəнетабиғат

Табиғат адам арқылы өмір сүре алатын ресурстарды қамтамасыз етеді. Ауасыз, табиғат, су, өмір сыйларынсызмүмкінемеседі.Конструктивтіөзараəрекеттесутабиғаттыңқоғамғажəнеқоғамғаəсер етуі.

Табиғат көптеген функцияларды атқарады, олардың біреуі экономикалық болып табылады. Оның ресурстары экономикалық қасиеттерге жəне экономикалық əлеуетке ие. Адам бұл функцияны алғашқы құралдарды, үй салуды, киім киюді бастағанда қолданды. Жыл сайын адамзаттың қажеттіліктері табиғи ресурстарды қанағаттандыру үшін өсіп келеді. Өркениеттің дамуымен табиғат эстетикалық, ғылыми жəне мəденисалалардаадамныңқажеттіліктерінқанағаттандыруғакөмектеседі.

Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас тұрақты. Табиғатпен араласпай, адамдар өмір сүре алмайды.Сондықтанқоғамментабиғаттыңконструктивтіөзараəрекетіболуытиіс. Табиғатпенбайланысы үзілмеуіүшін адамүнеміоныоңтайлыдеңгейдеқолдау керек.[5]

360