81
.pdf
Таблица1
Ключевыеособенностиреальногоивиртуальногопространствавсравнительномаспектедлягеймера
Качество |
Особенность |
Пространство |
||
Реальное |
Виртуальное |
|||
|
|
|||
|
Социальное |
непосредственноеобщениев |
возможностьобщениясовсеммиромв |
|
|
определеннойматериальнойсреде |
электроннойсреде |
||
|
|
|||
Преимущество |
|
|
интерактивность, высокоскоростная |
|
Педагогическое |
прямоепедагогическоевзаимодействие |
передачаучебногоматериала; |
||
|
||||
|
вучебномивоспитательномпроцессе |
визуализациятехнологий, процессов, |
||
|
|
|||
|
|
|
явленийиобъектов |
|
Преимущество |
|
двигательнаяфизическаяактивность, |
гармонизациямыслей, эмоций, чувстви |
|
Психологическое |
востребованностьфизиологических |
|||
поступков |
||||
|
|
потребностей |
||
|
|
|
||
|
|
вынужденноенахождениев |
личностьвыражаетсяситуативно, |
|
|
|
теряетсясамоидентификация, |
||
|
|
определеннойсоциальнойролиисреде, |
||
|
Социальное |
отсутствиекомплексногосбораи |
||
|
|
наличиестереотипов, социальная |
оценкиинформациинавсехсенсорных |
|
|
|
стигматизация(клеймирование) |
||
Недостаток |
|
каналах |
||
|
|
|||
|
Педагогическое |
технологическоеотставаниенесет |
сложностивконтролеиоценке |
|
|
рискиутратызначимостипедагога |
достижений |
||
|
|
|||
|
Психологическое |
вынужденноеследованиеопределенной |
отсутствиечувственноговосприятия |
|
|
|
линииповедениявнавязаннойсреде |
|
|
Как видно из таблицы 1, для мира реального узловым качеством является согласованность пространства образов и пространства реальности, виртуального – «снятие оков» социума и «раскрепощение».
Компьютерные игры с каждым днем развиваются и обогащаются по содержанию. На рисунке 1 представлена классификация компьютерных игр по технологическому оснащению, количеству участников, жанру итематике.
Компьютерые игры в зависимости от:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
на компьютерах |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||
|
Технологического |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||
|
оснащения |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
на игровых приставках |
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
однопользовательские |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
Количества участников |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
многопользовательские |
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
"экшн","шутер" |
|
|
|
|
|
"квест" |
|
|
|
|
|
"ролевая игра" |
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Жанра |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
"аркада" |
|
|
|
|
|
"симулятор" |
|
|
|
|
|
|
"стратегия" |
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
"традиционные" игры |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
фэнтези |
|
|
|
|
|
|
исторические |
|
|
|
|
в духе современности |
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||
|
Тематики |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
космические |
|
|
|
|
|
|
мифологические |
|
|
|
|
|
киберпанк |
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Рисунок1 ‒Классификациякомпьютерныхигр
В дополнение к рисунку 1 следует отметить [4], что однопользовательские компьютерные игры вне зависимостиотжанраитематикиимеютувлекательныйсюжет, обеспечиваягеймерувпроцессеовладения навыками игры превосходство и «звездность» от «собственного фильма», тогда как многопользовательские:
а) мультиплеерные, рассчитанные на компании, позволяют на одном экране разместить несколько сюжетов– пооднойнакаждогоизигрока;
б) онлайновые(таблица2), когда:
‒ воднойитойжевиртуальной среде, благодарясетиинтернет, другпротивдругаможетучаствовать совершеннолюбоечислоигроковикомандизразных страниконтинентов;
321
‒ихсистемыпозволяютнакапливатьочкиипокупатьнанихвсевозможныебонусы,
‒играпогружаетпользователейвпостоянноразвивающиесямиры, укоторыхнетниначала, никонца,
‒игрокисамиопределяютсвоюроль.
Таблица2
Рейд-лидериегокомандавмногопользовательскойигре[5]
Особенность |
Описание |
Прозрачностьиподотчетность |
Взаимозависимостьигроковвнутрикоманды |
Сотрудничествоиработав |
Слаженностьиорганизованностьработывкомандекоординируетлидер |
команде |
|
Digital-коммуникация |
Геймерывпроцессеигрыобщаютсямеждусобойпосредствомтекстовогои/или |
|
голосовогочата |
Тимбилдинг |
Лидерформируеткомандуи, принеобходимости, есликто-тоизигроковнеподходит, |
|
осуществляетзамену |
|
Корпоративныепразднованияигроковвонлайнрежиме |
Системамотивации |
Прозрачностьсистемыпоощрениякоординируетсялидером |
подопечных |
|
Постоянныйриски |
Повторныепопытки, изучениевозможныхстратегийиумениеихвоплощать– |
самосовершенствование |
действенныйспособвдостиженииуспеха |
Непрерывныйанализситуации |
Вследствие«гибели» персонажейрейд-лидерпостоянноанализируетситуациюврежиме |
|
реальноговремени, перестраиваетдействия, ресурсыистратегию |
Следовательно, однопользовательские игры, характеризующиеся увлекательностью, развивают в геймере уверенность в себе, а многопользовательские, характеризующиеся многозадачностью и мультимедийностью, развивают навыки коммуникации и социального взаимодействия. Основные факторы, влияющиенажанригры, представленынарисунке2.
Сюжет |
Характор задач, стоящие перед игроком |
|
|
Жанр игры |
|
Игровой дизайн |
Характер действий, которые нужно |
|
совершить игроку |
||
|
Рисунок2 ‒Основныефакторы, влияющиенажанригры
Втаблице3 охарактеризованыкраткоигрыпо жанрам.
Таблица3
Характеристикажанроввидеоигр[5-14]
№ |
Жанригры |
Примерыигр |
Краткоеописаниеигры |
Влияетнаразвитиетаких |
|
качеств, как |
|||||
|
|
|
|
||
|
«экшн» (отангл. |
Assassins Creed, |
Активноепреодолениев |
Внимательность, |
|
|
action ‒действие) |
Bioshock, Mafia, FarCry, |
трехмерномпространстве |
||
|
концентрация, |
||||
1 |
и«шутер» (от |
Counter-Strike, |
препятствий, борьбасврагами, |
||
многозадачность, умение |
|||||
|
англ. to shoot ‒ |
Playerunknown’s |
управляемымикомпьютерной |
||
|
абстрактномыслить |
||||
|
стрелять) |
Battlegrounds |
программойилидругимиигроками |
||
|
|
|
Игрысотносительнопростым |
Ускорениекогнитивных |
|
2 |
«аркада» |
Rayman, Rocket League, |
сценариемиуправлением, |
функций(например, быстрая |
|
Trine |
требующиебыстрогопринятия |
обработкаинформациив |
|||
|
|
решенийивысокойскорости |
мозге), умозрительноезрение, |
||
|
|
|
|||
|
|
|
реакции |
воображение |
|
3 |
«квест» (отангл. |
Heavy Rain, L.A. Noire, |
Дляпродвиженияпосюжету |
Зрительнаяпамять, логическое |
|
quest ‒поиск) |
Syberia, The Longest |
решаютсяразличныеголоволомки |
ипространственноемышление |
||
|
Journey |
|
|||
|
|
|
|
||
|
|
Euro Truck Simulator, |
Имитируютопределеннуюобласть |
Приобретениепримитивных |
|
|
|
реальности: управлениежизнью |
навыковтрудовой |
||
4 |
«симулятор» |
Farm Simulator, |
|||
человека, спортивнойкомандой, |
деятельности, |
||||
|
|
Fifa, Spore, The Sims |
|||
|
|
транспортнымсредством |
скоростьреакции |
||
|
|
|
|||
|
«ролеваяигра» |
СерииигрThe Elder |
Вразвернутойсюжетнойпрограмме |
Способностьориентироваться |
|
5 |
(role-play games, |
Scrolls, |
Геймериграетрольконкретного |
впространстве, аналитические |
|
The Witcher, |
персонажа. Взависимостиотего |
||||
|
RPG) |
навыки, воображение |
|||
|
Fallout, Dragon Age, |
выборасюжетситуационно |
|||
|
|
|
322
|
|
Gothic, Risen |
разветвляется. Программаигры |
|
|
|
|
|
можетописывать |
|
|
|
|
|
общеобразовательныеидеи |
|
|
|
|
Age Of Empires, |
Игрысэкономическимили |
Стратегическоемышление, |
|
|
|
когнитивнаяпластичность, |
|||
|
|
Sid Meier's Civilization, |
военнымсюжетом, дляих |
||
|
|
умениеучитьсянаошибках, |
|||
6 |
«стратегия» |
StarCraft, Stronghold, |
успешногопрохождениятребуется |
||
умениеперестраивать |
|||||
|
|
Total War, Warcraft, |
выработкаопределеннойстратегии |
мышлениевпроцессе |
|
|
|
Warhammer |
итактики |
выполнениязадач |
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
Логика, память, анализ, |
|
|
|
|
|
планирование; концентрация, |
|
7 |
«традицион-ные |
Tabletop Simulator |
Виртуализациятакихигр, как |
внимание; нестандартное |
|
игры» |
шахматы, шашкиидр. |
системноемышление; |
|||
|
|
|
|
выработкаволиихарактера; |
|
|
|
|
|
способностькобучению |
Заключение
Компьютерная игра, как созданное виртуальное пространство и часть популярной культуры [15-17] может быть художественной, образовательной и научной, каждая из этих направлений использует компьютерную программу для организации игрового, познавательного и исследовательского процесса соответственно.
Мультимедийные средства, основанные на использовании средств моделирования и компьютерных технологий и созданные для функционирования виртуальной реальности, заняли прочную позицию в сфереобразования, т.к. позволяют:
1) создать:
‒психолого-педагогическуюсредумеждупедагогомиобучающимсяимеждусамимиобучающимися (геймерами),
‒иллюзиюприсутствиявискусственносозданном3D образовательномпространстве,
‒технологическиесредстваотражениядействительности;
2)предоставить для геймера многогранную образовательную и научную информацию (зрительную, звуковую, тактильнуюидр.);
3)участвоватьвисследуемомобразовательномпроцессе:
‒перемещатьсяв3D пространствевреальномвремени,
‒контактироватьсвиртуальнойсредой,
‒активно влиятьнаизучаемыйпроцесс.
Другими словами, виртуальная реальность раскрывает безграничные возможности визуализации различных состояний, действийипроцессов[18, 19].
Исходя из вышеизложенного можно сделать следующее заключение, что виртуальное пространство для геймера классифицируется по технологическому оснащению, количеству участников, жанру и тематики, при этом однопользовательские игры, характеризующиеся увлекательностью, развивают в геймере уверенность в себе, а многопользовательские, характеризующиеся многозадачностью и мультимедийностью, развиваютнавыкикоммуникацииисоциальноговзаимодействия.
Списокиспользованнойлитературы
1 ПинчукД. В. Мотивыобращенияккомпьютернойигре// Царскосельскиечтения. 2010. №XIV. С.149-152.
2 Heron M., Belford P. 'It's only a game' ‒ethics, empathy and identification in game morality systems // The Computer Games Journal 3(1) Candlemas 2014. – P. 34-53.
3 ДенисоваА. И. Компьютерныеигрыкакфеноменсовременнойкультуры// Аналитикакультурологии. 2010. №18. С.18-20. 4 ВайсманР. Вожакииведомые, илиКаквыжитьвмиремальчиков. М., Азбука-Аттикус, 2014. – 416 с.
5 Богачева Н.В. Компьютерные игры и психологическая специфика когнитивной сферы геймеров // Вестник Московского университета. Серия14: Психология. 2014. -№4. -С.120-130.
6 КрасивыйБлогОКрасивомГеймдизайне. URL: http://www.gamedis.ru/?p=1838 (датаобращения: 14.03.2018). 7 РИАНовости. URL: https://ria.ru/science/20151001/1294564379.html (датаобращения: 14.03.2018).
8 Geektimes. URL: https://geektimes.ru/company/shkolnaya_karta/blog/246862/ (датаобращения: 14.03.2018).
9 Зимина К. И. Положительноевлияниекомпьютерных игр на развитие подростков// Современнаяпсихология: материалыII
Междунар. науч. конф. (г. Пермь, июль2014 г.). Пермь: Меркурий, 2014. ‒С. 43-45. URL https://moluch.ru/conf/psy/archive/111/5899/ (датаобращения: 09.03.2018).
10 КрасивыйБлогОКрасивомГеймдизайне. URL: http://gamesisart.ru/TableJanr.html (датаобращения: 14.03.2018).
11 The Question URL: https://thequestion.ru/questions/79787/polezny-li-chem-nibud-kompyuternye-igry-zhanra-rpg (дата обращения: 14.03.2018).
12 Tut.By URL: https://42.tut.by/362868 (датаобращения: 14.03.2018).
13 Begin.ru URL: http://www.begin.ru/articles/prosto-wow-polza-onlajn-igr-dlya-kareryi-v-biznese/ (датаобращения: 14.03.2018). 14 Гутенев М.Ю. "Шахматная игра в развитии интеллектуальной культуры общества" Вестник Южно-Уральского
государственногоуниверситета. Серия: Социально-гуманитарныенауки, vol. 13, №. 2. – 2013. ‒С. 136-139.
323
15 Югай И. И. Компьютерная игра как вид художественной практики // Известия Российского государственного педагогическогоуниверситетаим. А.И. Герцена. СПб.: 2007. №14 (37). С. 367-372.
16 БорисоваС.В. Функциональнаярольметафорвкомпьютерных играх(напримере«Dear Esther», «Braid», «Antichamber») //
ВестникКемГУ. 2013. №4 (56). С.102-107.
17 Nikitakos N., Sirris I., Dalaklis D., Papachristos D., Tsoukalas D. Game-based learning for maritime education and training: the case of Trader of the World // The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. URL: https://trid.trb.org/view/1470210 (дата обращения: 18.03.2018).
18 Розин В. М. Технологии виртуальных реальностей // Традиционная и современная технология (Филос.-методол. анализ) / РАН. Ин-тфилософии/ Отв. Ред. В. М. Розин. М., 1999. ‒С. 163.
19 Днепров С.А., Каткова А.Л. Педагогические возможности виртуального пространства компьютерной игры // ПедагогическоеобразованиевРоссии. 2009. ‒№3. -С.16-24.
АУТИЗМІБАРБАЛАЛАРДЫОҚЫТУДЫҢЗАМАНАУИƏДІСТЕРІ
СақановаДинара
«Дефектология» мамандығының3 курсбілімгері І.ЖансүгіроватындағыЖетісумемлекеттікуниверситеті, Талдықорғанқ-сы Ғылымижетекші: магистр, ағаоқытушыАзанбековаГ.Т. sakanovad@mail.ru
Əр ата-ана баланы өмірге əкелген соң, оның денсаулығы мықты болғанын қалайды. Ата-ана баласының жасаған əр бір қимылына, басқан əр бір қадамына мəн беріп, алғашқы шығарған дыбысына, айтқан сөзіне қуанады, мақтанады. Əр бір туылған сəби қоршаған ортаның, ересектердің қамқорлығын қажететеді. Бірақкейбіржағдайлардабалаларқоршағанортаданалыстап, өзəлеміндеөмірсүреді. Оларəр жаңанəрсегеқызықпайды, онытанып-білугеқызығушылығыболмайды. Осындайбалаларқарым-қатынас жасауда, əлеуметтік ортаға бейімделуде, ата-анасымен сөйлесуде қиындықтарға кездеседі. Бұл сипаттар арқылы қоғамда көп айтыла бермейтін дерттің бірі – аутизмнің себептерін көруге болады. Елімізде бұл ауру туралы ақпарат аз, ал кеселмен күресіп жүргендер көп. Дүние жүзі бойынша 65 миллионнан астам адам аталған дертпен арпалысса, қазақстандықтардың үлес салмағы мыңнан асып жығылады. Елімізде аутизмсиндромынашалдыққанбалалардыңсаныкүртөсуде[1].
Аутизм ‒ (гр. autos ‒ өзім) ‒ адамның сыртқы дүниеден оқшауланып, өзімен-өзі болып, іштей сары уайымға салынған кездегі көңіл күйі. Бұл терминді 1912 жылы Э. Блэхер адамның ішкі эмоциялық кажеттіліктеріменреттелетінжəнешынайыəрекеттергетəуелділігішамалыаффективтіксаланыңайрықша түрінбелгілеуүшіненгізген. Аутистбалалардыңкөріпестесақтауқабілеттеріжоғарыболады. Сондықтан бұл балаларға көбінесе глобальды оқыту əдістемесі көпетеген жетстіктермен қолданылып келеді. Математикажəнемузыкадандарынды, бірнешетілдердімеңгеруідемүмкін. Көптегенбелгілітұлғаларжас кездерінде аутизм синтромына шалдыққан. Бірақ бұл дерт олардың өз армандарын жүзеге асыруларына кедергі жасамады. Алайда, бұл қасиеттер əдеттегі жастан кейінірек байқалады. Сол себепті, аутизм синдромыбар балаларарнайыинтернаттардаемес, отбасыжағдайындатəрбиеленулерікерек[2].
Аутизм синдромы – баланың ерте жас кезеңіндегі дамуындағы ауытқушылықтың ауыр түрі, ол əлеуметтік қоршаған ортамен қарым-қатынастың жоқтығын білдіреді. Ол симптом ретінде көптеген ауруларда кездеседі, алайда баланың ерте жасында байқалып, баланың ары қарайғы дамуына кері əсерін тигізеді. Диагноз толығымен анықталған жағдайда балаға ерте балалық аутизм синдромы жағдайы қойылады. Олболсапсихикалықдамузақымдалуыныңбірнұсқасыретіндеқарастырылады. Балабойында аутизмнің клиникалық көріністері байқалса оны аутистикалық тұлғалық қасиеттер деп атайды. Нақты синдромретінде2-3 жасқақарайанықталуымүмкін.
Қазіргі таңда аутизм синдромының пайда болуының нақты себептері толығымен зерттелмеген. Көптеген ғалымдардың өз зерттеулерінде аутизмнің туындау себебі орталық жүйке жүйесінің бұзылуы салдарынан болады дейді. уақытта аутизмнің нақты себептері анық зерттелмеген. Сонымен қатар тұқымқуалаушылық фактордың да əсері мол екенін айта кету керек. Сондай ақ аутист балаларда мидың органикалықзақымдалуыдажиікездеседі.
Негізгі себептерін анықтайтын болсақ, оларға тұқымқуалаушылық хромосомалық өзгерістерді, зат алмасу өзгерістерін, анасының жүктілік кезінде жəне туу кезіндегі алған жарақаттар, нейро инфекциялар т.б. жағымсызəсерлерəсер етуімүмкін.
Қазіргі таңда қолданылатын аутизмнің классификацияларына тоқталсақ. Халықаралық жіктеуде балалар аутизмін жəне соған ұқсас бұзылыстарды жалпы психикалық бұылыстарға жатқызып, төмендегі үлгібойыншажіктейді:
Ғ84.0. Балааутизмі(аутистікбұзылыстар, балааутизмі, балапсихозы, Каннерсиндромы)
Ғ84.1. Атиптік аутизм (атиптік бала психозы, аутизм белгілері бар ақыл-ой дамуының кешеуілденуі енеді).
324
Ғ84.2. Реттасиндромы.
Ғ84.3. Бала жастағы басқа да дезинтегративтік бұзылыстар (бала деменциясы, дезинтеграциялық психоз,Геллер синдромы, симбиоткалық психоз).
Ғ84.4. Ақыл-ой дамуының кешеуілденуімен жəне стереотиптікқимылдарменүйлескенгипербелсенді бұзылыс.
Ғ84.5. Аспергер синдромы(аутистікпсихоапатия, балажастағышизоидтікбұзылыстары). Ғ84.8. Дамудыңбасқадабұзылыстары[3].
Аутизм синдромы бар балаларға арналған арнайы көмек беру өткен ғасырдың 60-70 жылдарында алғаш рет АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінде қалыптаса бастады. Еуропа елдеріндегі ең алғашқы аутизмі бар балаларға арналған мектеп 1920 жылы Дания қаласында ашылған. Осылайша кейбір жеке мекемелер аутизмібарбалаларменжұмысжүргізудібастаған, бірақолкезеңдебалалардыоқытудыңнақтыоқытумен түзетудіңғылымижəнеəдіснамалықнегіздеріболмаған.
Қазіргікезеңдеертежастағыбалалықаутизмдітүзетудіңжолдарыəртүрлі. Жиікездесетіндерімінезқұлықтықемдеу негізіндеоқыту.
Осындай əдістерді қолдану АҚШ-та жəне басқа да елдерде кеңінен тараған. Əдістің негізі – қажетті, қалыптағы қылықты, іс-əрекетті қалыптастыру үшін арнайы сыртқы жағдайларды қалыптастыру, тұрмыстықбейімдеу, сөйлеу тілін, сөздікқорындамыту, оқу жəнееңбекетудағдыларынқалыптастыру.
Осы əдістер бойынша оқытылған балалардың 60 пайызға жуығы жалпы мектеп бағдарламасын қалыпты балалармен қатар меңгере алады. Өз кезегінде орта жəне жоғарғы оқу орындарында білім алуға мүмкіндікалады[4].
Мінез-құлықтық оқытудан басқа, шет елдерде ТЕАССН атты бағдарлама (Э.Шоплер,Р.Райхлебер), холдингтерапия(М.Уелш) күнделіктіөмірсүружағдайынқамтамасызетуарқылыемдеу(К.Китахара), т.б əдістертəжірибедежиіқолданылады[5].
Балабойындағыаутизмбелгілерінанықтаудадəрігерлермынадайнормативтергеүйенеді:
•Қоғамдық қатынастар мен əрекеттер. Мысалы, бала көзбе-көз қарым-қатынасқа түсуден қашқақтайды, өзгеадамдардыңсезімдерінтүсінеалмайды.
•Ауызшажəнеауызшаемесбайланыс. Мұндайжағдайдабаламүлдемсөйлемейді, немесетоқтаусыз сөйлейді.
•Баланың өзіне ғана тəн шектеулі қылықтар. Бала ойыншықпен ойнаса тек қана бір мүшесімен ойнау, мысалы, тек қана қолымен, аяғымен немесешашымен. Ал жасөсіпірімдік кезеңде бала тек қанабір пəнгенемесебірғанатақырыпқақызығады[6].
Акутистикалықспектржəнедамудыңбасқадаауытқуларынадəрігер-невропатолог, дəрігер-психиатр, психолог, логопед, педагог-дефектолог сияқты мамандар диагноз қояды. Балаларға диагностика клиникалық, психологиялық-педагогикалық жəне ADOS, ABA, Томатис терапия, аудио-вокалдық жаттығулар, сенсорлы интеграция əдісі, PEKS коммуникативті балама жүйесі сияқты халықаралық стандартталған əдістерді қолдану арқылы жүргізіледі. Соның ішінде сенсорлы интеграция əдісіне тоқтала кетсек: Сенсорлық интеграция əдістемесі ‒ көп адамдар денесін сезініп, сезімдерін сəйкестендіріп, қоршағанортанысоларықылтануғатырысады. Алаутизмдиагнозыбарбалаларғаолқиынғасоғады.
Сенсорлы интеграция терапиясы баланың қоршаған орта тітіркендіргіштеріне тым қозып отырғанын, немесе қоршаған ортаның аса əсер етпегенін болжап, анықтауға көмектеседі. Осылайша, сенсорлы интеграцияның мақсаты – мидың сенсорлы ақпаратты өңдеуін жүзеге асыру. Сол арқылы бала күнделікті өмірдесолақпараттықолданаалады.
Сенсорлыинтеграцияныңмысалдары:
‒ Гамактатербелу(кеңістіктебағдарлану); ‒ Музыкағабилеу (есту жүйесі)
‒ Бұршақтолтырылғанқораптарменойын(тактильдісезімдеріндамыту); ‒ Тунельдежорғалау (кеңістіктебағдарлану жəнежанасу);
‒ Қозғалыптұрғаншариктергежанасу(көру сезіміментактильдібағдарлануы); ‒ Орындықтаайналу (тепе-теңдікжəнекөруқабілетінеəсер); ‒ Бөренедетепе-теңдікұстаптұру(тепе-теңдіксақтау)[7].
Аутизмi бар баланың əлеуметтік табыстылығы көп жағдайда, оның отбасының психологиялық қолдауына байланысты. Сонымен бiрге баланың проблемаларын дер кезiнде анықтап, оған дəрiгерлер, психологтар, педагог-дефектологтар, əлеуметтiк қызметкерлер, тəрбиешілер тарапынан көрсетiлетiн көмектержəнеқолдаудыертежастанқажетболғануақыттакөрсетужəнеатааналардыңқолдауы, келісімі, үйденқайталауымаңызды.
Аутизмi бар балалар өздерiнiң мүмкiндiктерiне жəне мiнез-құлықтарының ерекшелiктерiне қарай, жалпы бiлiм беру бағдарламаларымен бiрге арнайы(түзеу) бiлiм беру ұйымдарының бағдарламалары бойыншатəрбиеленеалады. Бірақмедициналықкөмектерқатарорындалуыкерек.
325
Аутизмі бар балаға өзiнiң басты проблемаларын, яғни қарым-қатынастағы жəне өзара əрекеттiк жағдайдағы қиындықтарды жеңу үшiн қатарларының, құрбыларынын, құрдастарының, кластастарының, достарыныңəдеттегi ортасыауадайқажетекенінескергенжөн.
Балабақша мен мектеп оған тек тəрбие мен бiлiмді ғана берiп қоймайды, сонымен бiрге ең алдымен, басқа адамдармен бiрге өмiр сүру мүмкiндiгiн де үйретеді. Сондықтан, мұндай балаларды үйде оқу түрiне көшiрмей, мектептеқалдыру, яғниинклюзивтіоқыту өтемаңызды.
Аутизмі бар баланы ауру немесе ауырады деп санаудың орнына, оның дамуы мен оқуына белгiлi бiр жайлыжағдайментəсiлқажеттiктен«өзгешебала» депсанағандұрыс.
Қоғамның мiндетi – аутист балалардың құрдастарынан қалмай балабақшада тəрбиеленуіне, мектепте мүмкіндігіне қарай оқуына жəне оған қажеттi тəсiлдердi пайдалануына жағдай тудыру қажеттілігіне түсіністікпенқарау[8].
Еліміздегі əлеуметтік-экономикалық жағдай қоғамның демократиялануына, білім беру салаларының қайта құрылуына, педагогикалық ғылымдағы жəне тəжірибедегі инновациялық басымдылықтарға байланыстыарнайымекемелердіңпедагогикалықұжымыбізжүргізгензерттеулікізденісжұмыстарғаоқутəрбиеүрдісінжетілдіру мақсатындабелсенділіктанытты.
Арнайы мекемедегі педагог-логопед ғылыми-зерттеу жұмыстары мен тəжірибесін топтастыру үшін арнайы тақырыппен жұмыс жасайды. Логопед ғылыми ізденіс тақырыптары негізінен, аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін қалыптастыру төңірегінде топтастырылады. Сонымен бірге педагог-логопед біздің тəжірибелік-педагогикалық жұмысымызда көрсетілгеніндей арнайы мекемелердегі жұмыстардың перспективалық жоспарына сəйкес аутизм диагнозы бар балалармен жүргізілетін түзету жұмыстарында қатыстырылды.
Аутизмі бар балалармен түзету жұмыстарын жүргізуде біз ұсынған əдістемесінің тиімділігін көрсетудегізерттеу жұмыстарының мақсатыерекшеболды.
Эксперимент жүргізу үшін зерттеу жұмысы бойынша эксперименттің ұйымдастырылу кезеңдерін белгілепалдық.
Қалыптастырукезеңіндетəжірибелік-экспериментжұмысыұйымдастырылып, белгіленгеніс-шаралар жүйесіжүзегеасты:
‒экспериментжұмысыныңмазмұныіріктелді;
‒педагогикалықбірізділіканықталды;
‒оқу үдерісіне ендірілген бағдарламалар мен оқыту формаларының мазмұнының тиімділігі анықталды;
Анықтаушыэксперименті4 бағыттажүргізілді:
‒Аутизм диагнозы бар балалардың сөйлеу тілін, қарым-қатынасын, психикалық процесстерін «Ойынтехнологиясы» əдісібойыншаойынэлементтерінқолдану арқылықалыптастыру;
‒Глобальдыоқыту əдістемесібойыншааутизмібар балалардыңестесақтауындамыту;
‒Сенсорлы интеграциялау əдісі арқылы аутизмі бар балалардың қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастыру;
‒Ақпараттық технологияны қолдану əдісі бойынша «Дэльфа – 142,1» тренажерын қолдану арқылы аутизмібар баланыңсөйлеу тілінжан-жақтыдамыту.
Аутизмі бар балалардың оқытуда, сөйлеу тілін қалыптастыруда, психикалық процесстерін дамытуда заманауи технологияларды, əдістерді жүйелі қолданып, пайдалану үдерісіне сандық жəне сапалық түрде өңдеу менсараптаулармынадайқорытындыжасауғамүмкінберіпотыр.
‒Тəжірибеліктоптағыбалалардыңпсихикалықфункцияларынқалыптастыру сапасыжоғарылады;
‒Аталмышжаттығуларды, тапсырмаларды орындауда балалардың белсенділігі, қызығушылығы арта
түсті;
‒Аутизмі бар балаларға жүргізілген эксперименттен кейін балалар мен тəрбиешілер арасындағы қарым-қатынасжаңақарқыналды;
‒Аутизм диагнозы бар балаларға эксперимент жүргізу нəтижесінде бақылау тобына қарағанда эксперименттобыныңкөрсеткішіжоғарыдеңгейдеекеніанықталды.
Қоғамның жəне білім беру жүйесінің қазіргі кездегі дамуы түрлі іс-əрекеттердің интенсификациялық үрдісініңөсуінебайланысты болыпкеледі.
Осыған орай, болашақ білім беру жүйесі – мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған білім берудің көп бөлігіжаңатехнологияларғанегізделетінін, қозғалмалы ойынжəнеақпараттықтехнологиялардантұрады.
Тəжірибе көрсеткендей, жаңа технологияларды мақсатты түрде аутист балаларды түзете оқыту жəне тəрбиелеуде пайдалану балалардың жан-жақты дамуына, коррекция мен компенсациялық жақтарына психолого-педагогикалық жағдай жасайды. Сонымен қатар əр баланың тұлғалық ерекшеліктерін ескереді[9].
Түзете-оқыту үрдісінде түрлі технологияларды қолдану бала ағзасының компенсаторлы мүмкіндіктерін белсендіріп, ауытқушылықтарды жеңуге, алдын алуға мүмкіндік туғызады. Осы
326
компенсацияның негізінде мүмкіндігішектеулі балалардың қабылдаудың сақталған түрін жүзеге асыру, жəнебаланыңпсихикалықфункцияларындамытуқолайлыжүзегеасады.
Аутист балаларды оқытуда жаңа технологияларды қолданудың артықшылығы – оқу материалын визуалды түрдеелестетеалу қабілетіболыптабылады.
Ақпаратты көрнекі түрде көрсету қандай іс-əрекет болсын оның əсерлілігін жоғарылатады. Арнайы білім беруде бұл əсердің маңызы зор. Заманауи құралдарды, диагностикалық əдістерді жəне технологияларды қолдану баланың тек сол кездегі ғана функциясын анықтамай, сол кезде пайда болатын обьективтіқиындықтардыанықтап, олардықолжетімдітəсілменжеңугекөмектеседі.
Баланың ерекшелігіне қарай физикалық жəне сөйлеу терапиялары қолданылуы мүмкін. Баланың бөлектенуін, мақсатсыз жоғалуын, жəне қорқыныш сезімін жою үшін анимлотерапияның (арнайы үйретілгениттер, аттаржəнедельфиндер) көмегізор. Бұлтерапияменемделгендедельфиндерденбөлінетін жоғары жиілікті сонарлардың əсерінен баладан бақыт гармондары бөлінеді. Бұл гармондар ми қызметіне əсер етіп, баланыңкөңіл-күйінжақсартады[10].
Яғни, аутизмі бар балалармен жұмыс жүргізу барысында түрлі технологияларды қолдану – баланың сауығуына барынша мүмкіндік береді. Ең алдымен баламен қарым-қатынас орнату оңайға түседі, қызығушылығыоянады.
Əдебиеттер:
1http://tezister.net/index.php?newsid=102426&news_page=2
2Янушко Е.А.Игры с аутичным ребенком. Установление контакта, способы взаимодействия, развитие речи, психотерапия. ‒ М.: Теревинф, 2004Жигорева М.В. Дети с комплексными нарушениями в развитии: педагогическая помощь: учебное пособие для студ. высш. учеб. заведений/ М.В. Жигорева. – М.: Издательскийцентр«Академия», 2006. – 240 с.
3Истратова О.Н. Практикум по детской психокоррекции: игры, упражнения, техники / О.Н.истратова. – Ростов н/Д: Феникс, 2007. – 349, [1] с. – (Психологическийпрактикум).
4www.ikprao.ru – ИнституткоррекционнойпедагогикиРАО
5Левченко И.Ю., Забрамная С.Д., Добровольская Т.А. Специальная психолого-педагогическая диагностика – М.: Академия, 2003. – 320 с.
6НикуленкоТ.Г. Коррекционнаяпедагогика: Учебноепособие/ Т.Г.Никуленко. – Ростовн/Д: Феникс, 2006. – 381 с. – Высшее образование.
7www.wallenberg.ru – Институт Специальной Педагогики и Психологии Международного Университета семьи и ребенка им.РауляВалленберга
8Поваляева М.А. Коррекционная педагогика. Взаимодействие специалистов. Коллективная монография / Под общ. Ред. М.А.Поваляевой. Серия«Учебники, учебныепособия». – Ростов-на-Дону: «Феникс», 2002. – 352 с.
9СаенкоЮ.В. Специальнаяпсихология: Учебноепособие. – М.: Академическийпроект, 2006. – 182 с. – («Gaudeamus»).
10МамайчукИ.И. Помощьпсихологадетямсаутизмом. – СПб.: Речь,2007.‒288с.-ISBN 5-9268-0633-Х.
ƏЛЕУМЕТТІКПЕДАГОГТЫҢҚОСЫМШАБІЛІМБЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДАРЫНДЫЛЫҒЫН
ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИКАЛЫҚҚОЛДАУЖҰМЫСЫ
АйпенБ.С.
Əл-Фарабиат.ҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакултеті Педагогикажəнебілімберуменеджменткафедрасы Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығы 4 курсстуденті Ғылымижетекші: п.ғ.д,профессорМагауоваА. С
e-mail: aipenova_b@mail.ru
Қазіргізамандағыбілімберу тұжырымдамасыныңбағыты– ізгілікжəнетұлғаны қалыптастыру. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында: «Білім беру жүйесінің басты
мақсаты – ұлттық жəне адамзаттық мəдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасай отырып, оның шығармашылық қабілетін жəне эстетикалық технология тəрбие беруді дамыту» ‒депатапкөрсетті.
Бүгінгі күні қосымша білім беру ұйымдарындағы балалар дарындылығын психолого-педагогикалық қолдау заманның тез өзгермелі шарттары мен талаптары қалыптастырған білімнің нақты бір саласында (əлеуметтік, техникалық, экономикалық жəне мəдени, т.б.) мақсатты бағытталған білім беруді ұйымдастыруда оқушы тұлғасының өздігінен дамуы қажетті деңгейде құрылмауынан кезек күттірмей шешудіқажетететінмаңыздымəселегеайналыпотыр.
327
Қосымша білім беру ұйымдарындағы балалар дарындылығын психолого-педагогикалық қолдау білім беру үдерісіндегі барлық қатысушылар (мектеп əкімшілігі, əлеуметтік педагог жəне психологтар, пəн мұғалімдері, оқушылар) үшінөзектіпроблема.
Елбасы Н. Назарбаев өтпелі ауыр кезеңде орынсыз жабылған балалардың əлеуметтік тəлім-тəрбие мекемелерінің қайтадан қалпына келтіріп ұрпақ игілігіне асыруды қатаң талапқа қойды. Елбасы есепті үйрететін, реттейтін, оңтайландырудың оңай жолын табуды көрсететін зертхана нысана балалардың мектептентыстəлім-тəрбиемекемелерініңайналғандығынқаттысынғаалаотырып, ендіоғанешқандайда жол берілмейтінін ескертті. Нəтижеде орынсыз жекешелендірілген балалар мекемелері қайтарылуда, жаңаларыашылуда, олардажаңашажұмысжолдары, амалдарықарастырылуда. Балалардыңмектептентыс ұйымдары жұмыстарына оның жаңа сападағы мазмұнына күрделі өзгеріс жасап əр түрлі ынталы түрлендіруге қолдау жасау талабынан мектептен тыс мекемелер мəртебесі өзгертілді, яғни оған қосымша білім беру мекеме мəртебе берілді. Сөйтіп «Қосымша білім беру ұйымдары» болып қайта құралған мектептен тыс мекемелер үздіксіз білім беру жүйесінің ажырағысыз бөлігіне айналды. Бұл жүйе əр түрлі жастағыбалаларменжасөспірімдергекез-келгенжағдайдадажаңабілімалуғаоныүнемітолықтырыпөзін- өзі бағалауға, басқаруға, əлеуметтік мəртебесін өзгерту арғырлығын жасауға сөйтіп шығармашылық белсенділігі мен танымдық қабілеттерін дамытуға, қызығушылығы мен сұраныс деңгейін арттыруға мүмкіндігінтуғызады[1].
Осы орайда білім мен ғылым қызметкерлерінің ІІ съезіндегі Елбасымыздың: «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп оқушылары. Мұғалім оларды қалай тəрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет өте ауыр» ‒ деген сөзі əлемдік стандартқа сай, жаһандану мен ақпараттық технология қоғамындағы əлеуметтік-экономикалық өзгерістер жағдайында өз шығармашылықəлеуетініскеасыруғақабілеттідарындыбалалар санын арттырудыңмəніндəйектейді.
Дарындылық -баланың жеке əлемі мен оны қоршаған арасындағы өзара байланысты ықпал жүйесі. Қоршаған орта балаға тəн қабілеттерді (интеллект, креативтілік, талант) оятып, дамытады. Осы арқылы баланың «мені» беки түсіп, соның арқасында тəуекелге бел буады жəне бір-нəрсеге қатысуға белсенділік, пайдаболады, қажырлық, шыдамдылық, табандылықтыңарқасындажетістіккежетеді.
Дарындылық көрсеткіштерінің формаларына: ойлаудың оралымындағы, ойлаудың жемістілігі, зейіннің жоғарылығы, есте сақтау қабілетінің жоғарлығы қызығушылықтарымен дейімділіктері жатады. Осыларғаанықтамаберуарқылыбіздарындыбаланыңанықтамасыншығарамыз. Ойдыңоралымдығы. Əрі тез əрі жеңіл шешімдер таба білу, қандайдай ситуация болмасын жаңаша стратегиялар ойлап табу, ассоциациялық байланыстар орната білу жəне бір құбылыстан екішісіне ауыса білуді екінші сөзбен атағандаойлаудыңоралымдығыдейміз.
Дарындыбалаларменжұмыстыұйымдастыру жолдары:
1.Дарындыбалаларды анықтау: баланың табыстары менжетістіктерінеталдау. Балалардың əлеуеттік мүмкіндіктерін диагностикалау. Бақылау, сараптамалық бағалау əдістерін қолдану. Психологиялық тестілер (ата-аналар мен педагогтарға арналған А. И. Савенковтың «Дарындылық картасы» əдістері; В. Шебеко, А. Булахтың ата-аналарға арналған сауалнамалары; Торренс жəне басқалардың креативтілік тестілері) қолдану.
2.Мектепкедейінгіжастағыдарындыбалалардыпсихологиялық-педагогикалыққолдау:
‒баланыдербесдамыту жоспарынқұру;
‒дарынды балалардың жан-жақты, эмоциялық жəне əлеуметтік дамуына көмектесетін қолайлы заттық-кеңістіктікдамытушыортақұру;
‒мектепке дейінгі жастағы дарынды балалардың шығармашылық бағыттарын: дербес шығармашылықтапсырмалардыіскеасыруынакөмекберу;
‒зияткерлікойындарға, конкурстарғақатысу;
‒дарынды балаларды ынталандыру: əртүрлі конкурстарға қатысқаны үшін дипломдармен, грамоталарменмарапаттау.
3. Дарынды балалардың ата-аналарымен жұмыс: дарынды баламен, ата-анамен жəне тəрбиешімен бірлескен практикалық əрекеттер. Əңгімелер, тренингтер, мектепке дейінгі ұйымдардың мамандарымен жеке кеңестер. Талантты балалардың ата-аналарына қолдау жасау жəне ынталандыру (ата‒ аналар жиналыстарында грамоталар мен алғыс хаттар тапсыру). Ата-аналарға дарындылық тақырыбында психологиялықдайындықжасау.
4. Педагогикалықұжымменжұмыс: дарындыбалаларменжұмысбойыншапедагогтардыңкəсібижəне тұлғалық жетілуіне ықпал ету, дарынды балалармен жұмыс мəселелері бойынша «Мектеп жасына дейінгі дарынды балалар: теориясы, мəселелері жəне оларды ертерек анықтау» тақырыбында оқыту семинары, «Дарындылық бала тұлғасының даму факторы ретінде», «Кіріктірілген оқыту əдістерін қолданудың вариативтілігі» тақырыптарында кеңестер. Кітапхана қорына өз білімін көтеруге қажетті əдебиеттер жинақтау жəне іріктеу, жаңадан түскен əдебиеттерге жүйелі шолу, Ғаламтор мүмкіндіктерін пайдалану. Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңінде алғашқы бейімділіктері айқындалғаннан бастап бала қабілеттерініңжарқырап
328
гүлденуіне, дарындылыққа дейінгі аралықта дарынды бала тəрбиеленетін балабақшада жəне отбасындақолайлыжағдайқұрылып, бірлескенжұмыстарүйлесіміндемүмкінболады.
Дарынды оқушылардың дамуының келешегі «олардың бір немесе бірнеше салалардағы (интеллектуалдық, академиялық жетістіктер, шығармашыл немесе өнімді ойлау, қарым-қатынас жəне көшбасшылық, көркемөнер жəнепсихомоторлықызмет) жетістіктерініңдеңгейіменайқындалады» [2].
Шынайыпедагогикалықтəжірибедарынды балалардың нақтыүш санатын ғана айырабілудіүйренді. Біріншісанат– жалпыдарындылықдеңгейіндежоғарыкөрсеткіштергеиебалалар. Оларойлауқызметінің жоғары өнімділігіне ие балалар. Бұл санаттағы балалар жаңа жəне ерекше идеялардың көзі болып табылады. Екінші санат – педагогикалық тəжірибе əсер ететін, қызметтің белгілі бір саласында жетістікке жеткен балалар. Оларды анықтау диагностика жасаудың «экологиялық валидтік» əдістері негізінде құрылады жəне ерекше қиындықтар тудырмайды. Дарынды жас музыканттар, суретшілер, математиктер, спротшылар. Бұлсанаттағыбалалардыкөбіне«таланттыбалалар» депатайды. Үшіншісанаттағыдарынды балаларға мектепте жақсы оқитын балаларды («академиялық дарындылық») жатқызуға болады. Бізді жоғарыда аталған дарынды балалардың санаттарының өзін-өзі кəсіби анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмыстарықызықтырды.
Қазіргі кезде əлеуметтік педагогтың қосымша білім беру ұйымдарындағы балалар дарындылығы психолого-педагогикалық қолдауға байланысты сұрақтар жиі екінші орынға итермеленеді немесе толымсыз(фрагменталды) қаралады. Соныменқатарқосымшабілімберуұйымдарындағыбалалардарындылығы психолого-педагогикалық қолдау жұмыстары өте маңызды, себебі бала дарындылығын уақытында аңғарып, оныдұрысжүйеге келтіру болашақ жасдарыниелерініңəлеуметтенуінеүлкенəсеретеді.
Айта кету керек, əлеуметтік педагогтың қосымша білім дарынды балалармен жұмыс жасауы барысында өмірлік дағдыларын қалыптастырудың нəтижелі болуы, өзекті ғана емес, сонымен қоса айқын білінетін ерекшеліктерге де ие. Атап айтқанда, көптеген дарынды балалар жоғары қабілеттерге ие бола тұра, болашақта əрдайым табысты маман болып, таңдаған қызметінде жоғары нəтижелерге қол жеткізе бермейді.
Бұл жағдай дарынды оқушылардың дамуының нақты қиындықтарына байланысты (өзін-өзі бақылаудың нашарлығы, жоғары эмоционалдық сезімталдық, бейімделу үдерісінің бұзылуы, психикалық дамуының біркелкі болмауы жəне т.б.). Бұл мүмкіндіктер балаларда эмоционалдық-тұлғалық қиын мəселелердің тууына ғана əсер етпейді (мысалы, қарым-қатынас барысында, білім алуда, ортақ қызметте жəнет.б.), соныменқатаркəсібиөзін-өзіанықтауүдерісінқиындататүседі, алкейінненеңбектіңбелгілібір шарттарынабейімделуінедеəсер етеді[2].
Жоғарыда атап өтілгендердің бəрі əлеуметтік педагогтың дарынды оқушылардың өзін-өзі кəсіби анықтаудағдыларынқалыптастыружұмысынжүзегеасыруыбүгінгікүнніңсөзсізөзектімəселесіекендігін жəнешұғылшаралардыталапететіндігінкөрсетеді.
БүгінгітаңдағыҚазақстандаіскеасырылыпжатқанреформаларбарлықоқуорындарыменəлеуметтік тəлім-тəрбиемекемелерініңтəрбиежəнебілімберумазмұнынжаңасапалықтұрғыдандамуыменжетілуін өткір проблемаға айналдырып отыр. Өйткені дамудағы нарықтық қатынастарға еркін араласуға дайын бүгінгініңжəнеболашақтыңадамдарынтұлғалықинтеллектуалдық жəнекəсібисапалық жағынанəлемдік бəсекеге қабілетті етіп даярлап шығару əсіресе осы білім мен тəрбие мазмұнының сапасына тікелей байланысты. Тəлім‒тəрбиеқашандақоғамдамуыменжетілуініңасамаңыздыалғышарттары. Осығанорай қазіргі Қазақстан жағдайында қысқа тарихи уақыт аралығында барлық білім беру жүйесінде оң өзгерістер іске асырылуда. Оның бірі атап айтқанда қосымша білім беруге арналған, оның негізгі субъектісі болып саналатынмектептентысмекемелерқызметінжаңасападақайтадаұйымдастыруқолғаалынуда.
Қосымша білім берудің мəн–мағанасының артуы оның балалар мен жасөспірімдердің қол бос жағдайында еріктілік негізде шығармашылық жəне танымдық мотивациясын дамыту дербес талаптарын қанағаттандыру, өз еркіне сай мақсатты айналысуына əсіресе кəсіп таңдауына жəрдемдесу, сөйтіп өмірге бейімдеу, салауатты өмір салтына тарту, сайып келгенде бос уақытты мазмұнды өткізуді ұйымдастыруға қажетті жағдай жасауында. Дəстүрлі педагогика ілімі балаларға қарым-қатынас ортасы мен істің кең өрісі арқылы жасалған дамудың əлеуметтік жағдайын қандай да бір болмасын аса қызықты деген сабақтың өзімен де ауыстыру мүмкін еместігін терістемейді. Шындығында да, қосымша білім беру ұйымдары білімнің адам өмірі менқоғамдағы рөлін балаларғатүсіндіру арқылы олардыңбілімге, өнерге, мəдениетке деген қызығушылығын, ынтасын оятып, жеке қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бұл жағдайда жұмыссубьект, объектілер, яғни бала мен қосымша білім беру мекемесінің өзара ынтымастығы мен шығармашылық қарым-қатынасы арқылы іске асырылады. Мектептен тыс ұйымдағы жұмыс педагог пен оқушының ортақ іске деген əуестігіне негізделгендіктен, бала ортақ іс-шараның тұтынушысы ғана емес, жасаушысы да болып табылады. Осындай ерекшелікке сəйкес мектептен тыс ұйымдарда (қосымша білім беру ұйымдары) жалпы білім беретін мектептерде кездесетін детерминдендірушілікке жол берілмейді. Сондықтанда қосымша білім беру ұйымдарына оқытушы‒ педагогтарды іріктеу табиғи сипатта жүргізіледі, яғни оның балаға деген сүйіспеншілігіне, тəрбие ісіне деген ынта‒ ықыласына баса назар
329
аударылады. Ендеше, мұнан қосымша білім беру ұйымдарының педагогикалық əлеуметінің айтарлықтай жоғарыболуыкерекекендігідеаңғарылады.
Қосымшабілімберуұйымдарықызметініңбастыерекшелігімынада:
‒Балалар мен жасөспірімдерді өз еркіне қояды жəне мұнда адамның өзін-өзі жан-жақты көрсетуіне толық мүмкіндік беріледі, сонымен қатар балалар білім алу бағытын, жүйесін, деңгейін жəне соңғы нəтижені өздері таңдайды. Бұл ерекшелік қосымша білім беру ұйымдарының білім беру жүйесіндегі шығармашылық қарым-қатынасты, педагог пен баланың немесе педагогпен қосымша білім беру ұйымдарының бірлескен іс-əрекетін белсенді жəне қарқынды жаңа педагогикалық технологиялық оқыту əдістемесінүнеміүйлестіріпотрудыңқажеттілікекенінайқынкөрсетеді;
‒Педагогпен бірлесе отырып жасаған шығармашылық тапсырмаларды шешу білім алу процесіндегі психологиялық құрылымды өзгертеді немесе екі жақтың əрекеттесуі, қарым-қатынас жасуы, барлық қатысушылардың бір-бірімен тығыз байланысты болуы əр баланың ішкі стимуляциясының оянуына əкеледі;
Балаларға қосымша білім беру мекемелерінің бағдарламасы білім беретін сонымен қатар қызметпен (іс-əрекетпен) қамтамасызететінжəнемекеменіңдамуыболыпекігебөлінеді.
Қосымша білім беру ұйымдарының қазіргі даму жүйесі барлық білім беретін мекемелердегі педагогикалық үрдістің ұйымдастырылуы мен бағдарламаларының талаптарына сай келуі үшін олар белгілібірүлгіге(стандартқа) түсудіқажететеді. Шындығындадабілімберу орындарыныңбастыміндеті оқушыларды оқыту, үйрету болса жəне олар алдын-ала белгіленген нармативті (типтік оқу бағдарламасы, оқу жоспары, күнтізбелік жəне сабақ жоспары т.с.с.) тəртіп бойынша қанағаттандырылса, қосымша білім беру ұйымдары білімнің адам өмірі мен қоғамдағы орнын рөлін балаларға түсіндіру арқылы олардың сол білімге, өнергет.б. дегенқызығушылығын, ынтасыноятыполардыжекетапсырысіскеасыруамалдарымен қанағаттандырды. Бұл жағдайдағы педагогикалық процесс объект ‒ субъектердің өзара ынтымақтастық пеншығармашылыққарым-қатынаспринципіне, яғнитұлғалықдаму педагогикасыидеясынақұрылады.
Қосымша білім беру ұйымдары өзі қызмет көрсететін жердегі тұрғындардың мəдени-ағарту жұмыстарындағы өзара əркеттік сипатын ашуға да септігін тизізеді. Қосымша білім беру ұйымдарға тəн өзіндік ерекшеліктер мұндағы жұмыстарға балалар мен жасөспірімдердің өз еркі жəне талғамы бойынша қатысуын қамтамасыз ете алады. Мұндағы педагогикалық əсерге əртүрлі кəсіп жəне жас деңгейіндегі адамдар тобы мүдделерінің бірлігінің қалануы мен жұмыс мазмұндарының алуан түрлілігін, оның формаларыментүрлерініңкөптігіндежатқызуғаболады.
Сонымен елімізде білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер қосымша білім берудің, оның негізгі субъектісі мектептен тыс ұйымдар қызметінің өзектілігін арттыра бермек. Өйткені қосымша білім беру ұйымдары жалпы білім беретін мектептермен, басқада білім беру орындарымен бірлесе біріңғай үздіксізбілімберу жүйесінқұраотырып:
‒балалар мен жасөспірімдерді шығармашылық белсенділікке, өз бетінше білімін жетілдіруге ынталандыратын;
‒біліммазмұнынбелсендіжəнеіскерлікпенмеңгеругеүйрететін;
‒балаға өзіндік өмірлік тəжірибесін талдап қорытып, оның қалыптасқан құндылық жүйелерімен ара қатынасынажыратабілугеүйрететін;
‒өзісінебағаберуге, сөйтіпөзмінез-құлқынқалыптастыруғаүйрететін;
‒жаңағылымибілімдердіжəнеолардыңайқынтенденцияларынажыратабілугеүйрететін;
‒баланыңдамуымендербессана‒сезімініңдамуэволюциясынескереотырып, білімберудіңбарлық түрлеріндегі мазмұн сабақтастығын сақтайтын мекеме ретінде бейімделу іс-бағыттары бойынша атқарылатынжұмыстардыңжүйелі, үздіксізжүргізілуінбасшылыққаалады.
Қосымша білім беру бағдарламасының қазіргі таңдағы басым түрі (кейбір деректерге қарағанда 7080%) практикалықбағыттылықсипаталуымендаралануда. Мұндайжағдайқосымшабілімберуұйымдары объектілеріəлеуметтік– мəдениқызметпенқұндылықтардыңмехенизмін(тетігін) игергентұлға, яғнижеке тұлғаболуғақабілеттіадамболыпқалыптасаалатынынкөрсетеді. Соныменбірге, бізбалалардықосымша білім беру бағдарламасы мен тəрбиеленген түлектің жеткілікті нəтижесі ретінде емес, қазіргі мектеп білімініңсапасынарттыруғақызметжасайтынүлесдепқараудыдадұрысдепесептейміз.
Дарындылық ғасырлар бойы əлеуметтік-педагогикалық тəжірибеден өз алдына бөлек дербес қарастырылып келді. Білім беру жүйесінде дарынды балалармен жұмыстар ұйымдастырудың қажеттілігі болмады. Қазіргі кезеңде дарынды балаларды ертерек анықтау мен дамытуға ерекше назар аударылуда. Зияткерлік жəне шығармашылық дарындылық дарындылықтың негізгі түрлері ретінде қарастырыла бастады. Дарындыбалаларғаозадамутəн.
Пайдаланылғанəдебиеттертізімі
1.БҰҰбасАссамблеясы1948 ж.10 желтоқсандақабылдаған«АдамқұқығыДекларациясының» негізгіережелері;
2.БҰҰбасАссамблеясы1989 ж.20 қарашадақабылдаған«БалақұқығыКонвенциясының» негізгіережелері;
3.ҚазақстанРеспубликасындағы«Балақұқығытуралы» Заңы2002 ж.
330