81

Философияөзара əрекеттесудіңмынадайбелгілеріннақтықұбылысретіндекөрсетеді:

объектілердіңбіруақыттаболуы;

қосылыстардың екі жақтығы, субъект пен объект арасындағы субъектілер арасындағы өзара

өтулер;

мəнділікдеңгейіндегібайланыстыңтұрақтылығы;

Тараптардағыөзгерістердіңөзарабайланысы;

нысандардың ішкіөзін-өзібасқаруы.

Конструктивті өзара əрекеттесу мақсаттардың үйлесімділігінде көрініс табады сондай-ақ байланыс құралдарымен, əдістерімен жəне ережелерімен сəйкестігі, бұл əлеуметтік жəне жеке маңызды өнімді шешуге ықпал етеді. Міндеттер жеке адам мен топтың дамуын ынталандырады. Адамдармен конструктивті қарым-қатынас жасау, оларға көзқарас табу, олардыөздігіненорналастыру əрбір адамүшін қажет. Бұл дағдылар өмір табысының негізін құрайды. Кемсітпейтін, қобалжың адам сөйлескенде қиындықтарға тап болады: ол басқа адамдармен байланыс орнату, оның қызметінде табысқа қол жеткізу қиын. Байланысөнерінбілу, өзарақарым-қатынастыңпсихологиялықерекшеліктерінбілу, қарым-қатынас процесінде сындарлы өзара əрекеттесуді қолдану қабілеті жеке тұлғаның толыққанды дамуы үшін маңызды. Баланың психикасының жəне жеке қасиеттерінің дамуы адам мен оның тікелей ортасы арасындағы өмірде қалыптасатын қарым-қатынастармен анықталатындығына ешкім келмейді. Бала бірінші кезекте эмоционалды жеке тұлға ретінде дамиды жəне психоэмоциялық сезімнің ауырлығының төмендеуінен кейін мінез-құлық аспектілері айқын көрінеді. Ересектердің балалардың эмоцияларын түсінуіне жəне қозғауына қабілетсіздігі оқушылардың біліміндегі қателіктерге əкеліп соғады, сонымен біргеөсіпкележатқанадамның«Мен‒тұжырымдамасын» қалыптастыруғакеріəсерін тигізеді.[4]

Конструктивті өзара əрекеттесудің коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыруға əсерін анықтау үшін біз «байланыс жəне өзара əрекеттесу» категориясының өзара байланысын белгілейтін боламыз. Байланыс ‒ бірлескен іс-қимылдың қажеттілігі, соның ішінде ақпаратпен алмасу, бірлескен өзара əрекеттесу стратегиясын əзірлеу, «басқа тұлғаны қабылдау жəне түсіну», сондай-ақ бірлескен қызметтің қажеттіліктеріне байланысты қаражат арқылы жүзеге асырылатын субъектілердің өзара іс-қимылы, бірлескен іс-əрекеттердің қажеттілігін туындататын адамдар арасындағы қарым-қатынастарды құру жəне дамытудың күрделі, көп қырлы процессі. Мемлекетке, мінез-құлқына жəне тұлғаның айтарлықтай өзгерістеріне ‒ серіктестіктің семантикалық қалыптасуларына. Педагогикалық салада өзара əрекеттесу екі жақтысипатқаие. Дəстүрліпедагогикамұғалімніңбілімберуүдерісіндегіжетекшірөлінжəнесəйкесінше, тəлімгерлік, ұсыныс, əсер ету, сендіру (мұғалім тарапынан) жəне оқушылар тарапынан имитация, көмек, əрекетсіздік немесе оппозиция сияқты өзара əрекеттесудің формаларын таниды. Білім беруді гуманизациялауға байланысты мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас пен өзара қарымқатынастың үрдістері байқалды. Өзара қарым-қатынас ересектер мен балалардың бірлескен қызметте салыстырмалы түрде тең дəрежеде қатысуы ретінде түсініледі. Бұл өзара əрекеттесудің негізі, басқасы, ол қандай да бір түбегейлі, жеке басын бұзып, оның сана-сезіміне жəне мінез-құлқына əсер етеді. Қабылдау позициясыəрбірқатысушыүшінəрімаңызды.[1]

Гуманистік көзқарас балаға оның қабылдануына жəне өзінің ерекше көзқарасын сақтауға мүмкіндік береді:

дамушытұлғаныңоңжағынасүйенеді;

баланыбасқаларменсалыстырмаңыз;

баланыңтұлғалық емес, оныңмінез-құлқынемес, нақтыіс– əрекетінбағалаңыз;

оныңдамуперспективаларынескереотырып, баланыңмүдделеріненшығады. Байланысқызметіадамқызметініңбарлықтүрлерінеəсер етеді.[2]

Жоғарғысыныпоқушыларыныңжетекшіқызметретіндеəрекетететінбілімберуқызметіжəнеқарымқатынасөзараəрекеттеседі.

Оқушылардың сындарлы (конструктивті) өзара əрекеттесу дағдыларын дамытуға арналған əлеуметтік-психологиялықтренингбағдарламасы

Түсіндірмежазба

Өзін-өзі тануды дамыту жасөспірімдердің орталық психологиялық үдерісі болып табылады. Өзін-өзі тануды қайта құру өзіне қатысты жаңа сұрақтардың, көзқарастардың пайда болуымен байланысты. Ішкі əлемніңашылуы‒бұлқуаныштыжəнеқызықтыкөрініс, соныменқатаркөптегеналаңдатарлық, драмалық əсерлердітудырады.

Жоғары сынып оқушыларының нақты, реттелетін қарым-қатынас уақыты оның қажеттіліктеріне қарағанда əлдеқайда көбірек, сонымен бірге реттелмейтін қарым-қатынасқа деген қажеттілік нақты реттелмегенқарым-қатынастан əлдеқайда аз. Демек, орта мектептің оқушылары бейресмиқарым-қатынас тəжірибесіндамытуды шектейтінатмосферанықалыптастырады.

Байланстың ең тиімді түрі – əлеуметтік жəне психологиялық тренинг. Тиімді əлеуметтік мінез-құлық білімдерін, дағдыларынигеруүдерісінайтарлықтайжеңілдетедіжəнетездетеді, адамныңкоммуникативтік

361

мүмкіндіктерін жедел іс-қимылдауға, практикалық іс-əрекеттер мен адамдар арасындағы қарымқатынастарда басқа адамдармен толық өнімді өзара əрекеттесуді ұйымдастыруға қажетті толық өзін-өзі тану жəнеөзін-өзіанықтауғамүмкіндікбереді.

Негізгі тұжырымдамасы: өзараəрекеттесу...:

‒субъектілерарасындағықарым-қатынас;

‒сындарлыөзараəрекеттесудіңнегізіретіндетүсіну;

‒өзараəрекеттесудіңəдістеріментəсілдері;

‒танымпроцесі;

‒таңдаудыңжеткіліктілігі;

‒қорғау механизмдеріменкедергілер, олардыжеңужолдары;

‒ауызшажəнеауызшаемесқарым-қатынас.

Тренингтің мақсаты: жеке тұлғаның, топтық жəне əлеуметтік-психологиялық жағдайларды психологиялықталдауғақажеттітұжырымдамаларжүйесіменжоғарысыныпоқушыларыныңөзаратиімді əрекетету дағдыларындамыту.

Тренингтіңмақсаты:

1.«Мен» ‒ тапсырмаларөзін-өзііздеу,

жауапкершіліктіанықтау,өзінқабылдау тəсілдері.

2.«Сіз» ‒ тапсырмалар

басқабілу,

тұлғааралықкедергілердіанықтау,

олардыжеңужолдары,

конструктивті жолдардыіздеу.

3.«Біз» ‒ міндеттер

Менжəнеменіңқұрдастарымарасындаортақіздеуге,

Менжəнеересектерарасындаортақіздеу.

Жұмысəдістері.

1.Топтықпікірталас ‒ бұл топтыңмүшелерімен қарым-қатынастыұйымдастырудыңтəсілі, бұл сізге қарсы позицияларды салыстыруға, əртүрлі жағынан проблеманы көруге, жаңа ақпарат қабылдау қарсылығынтөмендетугежəнеэмоционалдықтұрақсыздықтытудыратынөзарапозициялардыайқындауға мүмкіндікбереді. Бұлəдісқатысушыларғанақтыжағдайлардыталдаудыүйретуге, басқақатысушылармен тыңдау жəне өзара əрекеттесуді үйретуге мүмкіндік береді, көптеген проблемаларға ықтимал шешімнің анықталуынкөрсетеді.

2.Өмірбаяндық бағдарлау. Талқылаудың осы түрінде топ жеке қатысушының жеке немесе кəсіби өмірінің қиындықтарын талдайды. Өзара қарым-қатынас оған бағытталған, қалғандары өз проблемалары туралы өз пікірлерін білдіруде, сезімдерін білдіріп, мінез-құлқына жауап беріп, кері байланыс ұсынуға тырысады.

3.Тақырыптық бағдар. Сабақ топтың барлық мүшелері үшін маңызды болып табылатын мəселелер мен мəселелерді талқылауға арналған. Сабақтар алдын-ала жоспарланбауы мүмкін, топтың өздері де проблемалартуындайдыжəнеталқылайды.

4.Ынтымақтастыққа бағыт. Талқылаудың бұл түрі топтың динамикасына, топ мүшелерінің арасындағы қатынастарға, олардың қарым-қатынастары мен өзара реакцияларына негізделеді. Осы талқылауларда«мұндажəнеқазір» принципітолығыменжүзегеасады. Осылайша, екіқатысушыарасында топтық пікірталас кезінде жеке қақтығыс бар. Тренер топқа назар аударады жəне жағдайды талдауды ұсынады.

5.Топтық талқылауға қатысушыларды белсендіру үшін, түрдегі процедураларды қолдануға болады: шеңбердегі мəлімдеме, релелік əдіс, əрқайсысы оны қажетті деп санайтын адамға, белгілі бір уақыт кезеңінде(мысалы, əр сөйлемге10-15 секундберіледі) жəнет.б.

6.Рөлдік ойын ‒ оның мəні «рөлдерді ойнау» əдісі. Қатысушылар өздерінің нақты сезімдерін жəне ойларын толық білдіруге мүмкіндік беретін рөлдерді ойнайды. Хабардар іс-қимылға əкеліп соғады жəне оныңорындалуыөзін-өзіақпараттандырудыкеңейтеді.

7.Ойын‒ активатор‒тиімдіөзараəрекеттесудіүйрену.

8.Ақпаратберу(нұсқаулық) ‒бұл«қазіржəнеқазір» пайдаболғанматериалдардыталдауарқылықол жетімдіпсихологиялықтүсініктердіңашылуы.

Негізгі əсеретусаласы‒эмоционалдық Топмүшелерініңжартысы.

362

Бұлтренингтоп15-17 жасаралығындағыұлдарменқыздардықамтуымүмкін. Топтыңсандыққұрамы 7-ден 12 адамға дейін. Топ түрлі жыныстары болуы керек. Топта таныс адамдар мен сыныптастар болуы мүмкін, бірақтоптақалғанбалалар, басқамүшелерменжасырынқақтығыстарболуыкерек.

Топтық жұмысрежимі.

Бағдарлама аптасына екі рет өткізілетін он бір жарым сағаттық сессиядан тұрады. Осылайша, топ бір жарымайдыңішіндежүреді.

Күтілетін нəтиже: жоғары сынып оқушыларының өздері туралы білімдері мен идеяларын алу, басқалармен тиімді өзара əрекеттесу жолдары туралы, өздерін жəне басқаларын талдау дағдыларын қалыптастыру, сындарлықарым-қатынасдағдыларын қалыптастыру.[1]

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.ЕсмаганбетоваУ. Х. ҚазақстанРеспубликасыбіліктілікарттыружүйесінесындарлыоқытутеориясытəсілдеріненгізудегі тренеркөзқарасыментəжірибесі.Молодойученый. ‒2014. ‒№1.2. ‒С. 53-55.

2.Мұғалімгеарналғаннұсқаулық.Үшінші(негізгі) деңгей. «НЗМ» ДББҰ2012.-6 ,58б.

3.ЭрнстфонГлазерсфельд«Конструктивистскийподходкобучению». http:// http://elib.bsu.by/

4.Библиографическое описание: Мыханова О. Ж. Сындарлы оқыту теориясындағы диалогтік оқытудың орны // Молодой ученый. ‒2015. ‒№19.2. ‒С. 50-52.

5.КоротаевE.М. Педагогикалықөзараəрекеттесужəнетехнологиялар/ Білімжəнеғылымминистрлігі. Оралштаты. пед. un- t. Мəскеу: Академия, 2007. ‒256 б.

6.КривцоваК. Б, МухаматулинаЕ.А. Оқыту: Сындарлықарым-қатынасдағдыларыжасөспірімдер. Мəскеу: Жаратылыс, 1997. ‒192 б.

7.МореваH.A Өзараəрекеттесутехнологиясы, тренингтерпедагогикалыққарым-қатынас// Əлемдегібілімберуəлемі. ‒ 2001 ж. ‒№4. ‒б. 11.

ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМАНЕГІЗІНДЕОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМІНБАҒАЛАУ

Ұ.Б. Төлешова

педагогикажəнебілімберуменеджментікафедрасыныңдоценті, педагогикағылымдарыныңкандидаты.

А.Н. Сəулебек,

педагогикажəнепсихологиямамандығының3 курсстуденті, əл-ФарабиатындағыҚазҰУ, Алматық, ҚазақстанРеспубликасы

Тəуелсізелдіңнегізгі тірегі‒ білімдіұрпақ. Қазіргітаңда білімдініңалғатүсіп, бəйгеденозыпкелетін заманыендітуды.

Мемлекет болашағының кепілі‒ жастарға білім мен тəрбие беру мəселесінен өткір мəселе жоқ екені белгілі. ҚазақтыңкемелталанттыұлыұстазыАхметБайтұрсынов: «Елдітүзетудібалаоқытуісінтүзетуден бастау керек», -деген.

«Бұғандейінжасалғандардыңбəрінодандажақсырақетіп жасауғаболады». ГенриФорд Қазақстан Республикасының білім беру реформаларының негізгі мақсаты‒ білім беру жүйесін жаңа

экономикалық ортаға бейімдеу. Бұл тұрғыда ел Президенті Н.Ə.Назарбаев еліміздің əлемдегі бəсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуы туралы міндет қойғаны мəлім. Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады. Болашақта өркениетті, дамыған елдер қатарына ену үшін заманталабынасайбілімқажет.

ЕлбасымызН.Ə. Назарбаевтыңбиылғы«Қазақстандықжол– 2050: Бірмақсат, бірмүдде, бірболашақ» атты Жолдауында еліміз дамуының барлық Стратегиялық бағыттарын жүзеге асыратын міндеттер қойылды. Республика болашағына бағдар беретін бұл жолдауда «XXI ғасырдағы дамыған ел дегеніміз ‒ белсенді, білімді жəне денсаулығы мықты азаматтар»‒ деген. Ал, дамудың негізі білім мен ғылымға келіп тіреледі. Сондықтан да, əлемдегі дамыған елдер сияқты Тəуелсіз елімізде білім жүйесі сапасын жетілдіру ең негізгі өзекті мəселелердің бірі болып отырғаны белгілі. Осыған орай, білім беру жүйесінде жастарға сапалы білімберіп, олардың үйлесімді дамуы мен тұлға ретіндеқалыптасуында ұстаздыңкəсіби шеберлік көрсеткіштерінің бірі ‒ жалпы педагогикалық, ғылыми‒ теориялық, əдістемелік жаңалықтар мен озық тəжірибеніжетікмеңгерудіңмаңызызор.Қазіргіұстаздаралдындағыміндет: ғылымментехниканыңдаму деңгейіне сəйкес оқушының білімі терең, іскер жəне ойлауға қабілетті, əлемдік стандарттар негізінде жұмысістейалатынқұзырлытұлғанықалыптастыру. Мұндайталапқасайқызметістеуүшінұстазүздіксіз ізденісте кəсіби білікті болуы тиіс.Инновациялық оқыту нəтижелері оқушының өз бетінше əрекет етуі арқылы білімді меңгеруіне ықпал етуі тиіс. Оқушының ой-өрісін кеңейтіп, дүниетанымдық көзқарастары мен танымдық белсенлілігін арттыруда, зерттеушілігі арқылы шығармашылық икемділігін дамытуда,

363

біліктілікке ұмтылуда, яғни тұлғаны жан-жақты дамытуды жүзеге асыруда оқу үдерісіне инновациялық технолгиялардыенгізушешушірөлатқарады, оңнəтижебереді.

Жаңартылған білім беру бағдарламасының ең негізгі мақсаты-білім алушылардың оқу нəтижелерін жетілдіру болып табылады. Орта білім мазмұнын жаңартудың көптеген компоненттері, соның ішінде мұғалімдердіңбіліктілігінарттыру бағдарламасыосымақсатқабағытталған.

Жаңартылған оқу бағдарламаларының ерекшеліктері 10 бөлімнен тұратын жаңа құрылымы болып табылады:

1.Пəнніңмаңыздылығы;

2.Пəнбойыншаоқу бағдарламасыныңмақсаты;

3.штілділіксаясаттыіскеасыру;

4.Оқытуүдерісінеұйымдастыруғақойылатынталаптар;

5.Пəндіоқытудақолданылатынпедагогикалықəдіс‒тəсілдер;

6.Түрлімəдениетпенкөзқарастарғақұрмет;

7.Ақпараттық‒коммуникациялықтехнологиялардықолдану құзіреттілігі;

8.Оқушылардыңкоммуникативтік дағдыларындамыту;

9.Оқу нəтижелерінбағалау жолдары;

10.Оқудыңмазмұны, ұйымдастырылуыменбірізділігі.

Бағдарламаныңміндеттері:

1.Пəн бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасының құрылымымен, ондағы материалдардың күрделілігініғңөсу ретімен, мазмұныменжəнемақсаттарыментаныстыру;

2.Пəн бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасына сəйкес келетін педагогикалық тəсілдерді түсінуін жəнеқолданабілуінқамтамасызету;

3.Пəн бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасындағы оқу мақсаттарына қол жеткізу мақсатындакритериалдыбағалау жүйесінтүсініп, қолданабілуінқамтамасызету;

4.Мұғалімдердіңбойындаортабіліммазмұнынжаңартужағдайындапəнбойыншажаңартылғанбілім беру бағдарламасыніскеасыруүшінқажеттідағдылардықалыптастыру.

Бағалау жүйесі де түбегейлі өзгеріске ұшырап, критериялық бағалау жүйесіне өтеді. Критериалды бағалау кезінде оқушылардың үлгерімі алдын ала белгіленген критерийлердің нақты жиынтығымен өлшенеді. Оқушылардың пəн бойынша үлгерімі екі тəсілмен бағаланады: қалыптастырушы бағалау жəне жиынтық бағалау. Бұл бағалау түрлері баланың жан-жақты ізденуіне ынталандырады. Критериялық бағалау жүйесі Филиппин, Сингапур, Жапония, Франция, Финляндия сынды дамыған елдерде пайдаланылады. Бұл бағалау жүйесінің артықшылығы, баланың ойлау қабілетін дамытып, ғылыммен айналысуына ықыласын туғызады. Қалыптастырушы бағалау күнделікті оқыту мен оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады жəне тоқсан бойы жүйелі түрде өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау үздіксіз жүргізіле отырып, оқушылар мен мұғалім арасындағы кері байланысты қамтамасыз етеді жəне балл не баға қоймастан оқу үдерісін түзетіп отыруға мүмкіндік береді. Жиынтық бағалау оқу бағдарламасынның бөлімдерін (ортақ тақырыптарын жəне белгілі бір оқу кезеңін (тоқсан, оқу жылы, орта білім деңгейі) аяқтаған оқушының үлгерімі туралы ақпарат алу мақсатында балл жəне баға қою арқылы өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау жəне жиынтық бағалау барлықпəндер бойыншақолданылады. Білім берудің мазмұны жаңарып, жаңаша көзқарас пайда болды. Осыған байланысты ұстаздар алдында оқытудыңəдіс-тəсілдерінүнемі жаңартып отыру жəне технологияларды меңгеру, онытиімді қолдана білу міндетітұр. Осытұрғыдаəрпəнмұғалімдерініңоқыту əдістерін, жаңатехнологиялардытаңдаппайдалану жəне авторлық үлгілерді қолдану мүмкіндігі берілген. Отандық əдіскер ғалымдар жасақтаған «Модульдік оқыту технологиясы» (М.Жанпейісова), «Деңгейлік тапсырмалар» (Ж.Қараев) пəн сабақтарына арналған «Сатылай кешенді талдау» (Н.Оразақынова) т.б технологиялары мұғалімдердің қызығушылығын арттырып, оқу үрдістеріне кеңінен ендірілуде. Оқыту əдістерінің кез келген түрін белсенді əрекетке айналдыру-мұғалімнің əдіскерлік шеберлігімен шығармашылық ізденісіне байланысты. Деңгейлеп оқыту технологиялары баланың жеке мүмкіндігіне бағытталған. Л.Выготский, В.Давыдов, Д.Эльконин, тағы басқа ғалымдар осыны түбегейлі зерттеп, оқыту мен даму арасындағы тығыз байланысты анықтаған. Ж.Қараевтың «Үш өлшемді əдістемелік жүйе» технологиясы оқушылардың жеке қабілеті мен мүмкіндіктеріне, қызығушылығына, психологиялық ерекшеліктеріне сəйкес білім деңгейіне жетуіне жетелейді.

Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы-əлемнің түкпір – түкпірінен жиылған білім берушілердің (Эрик Рустем, Сьюзон Шуман) бірлескен еңбегі; Бағдарламаның негізі Ж.Пиаже, Л. Выготский, теорияларынбасшылыққаалған. Сынтұрғысынанойлаубағдарламасықызығушылықтыояту, мағынанытану, ой-толғаныскезеңдерінентүзеледі.

Жаңабағдарламамұғалімдергеқазіргізаманғаоқыту əдістерінжетімодульарқылыұсынады.

364

1 .Білімберуменбілімалудағыжаңатəсілдер.

2.Сынитұрғыданойлауғаүйрету.

3.Білімберуүшінбағалаужəнеоқудыбағалау.

4.Білімберудеақпараттық-коммуникациялықтехнологиялардыпайдаоану.

5.Таланттыжəнедарындыбалалардыоқыту.

6.Оқушылардыңжасерекшеліктерінеқарайбілімберу жəнеоқыту.

7.Білімберудегібасқарушыжəнекөшбасшылық.

Қорыта айтқанда, жаңа бағдарламаның мəні, баланың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру. Оқушы өзінің мектеп қабырғасында алған білімін өмірінде пайдалана білуі керек. Сол үшін де бұл бағдарламаның негізі «Өмірмен байланыс» ұғымына құрылған. Ұстаздарға үлкен жауапкершілік міндеттелді. ОқушылардыңбойынаХХІғасырдаөмірдіңбарлықсалаларындатабыстыболуүшін, қажетті дағдылардыдарытуүшін, мұғалімдертынымсызеңбектенукерек. Жаңартылғаноқубағдарламасыаясында тек өз пəнін, өз мамандығын шексіз сүйетін, бала үшін ұстаз ғұмырын құдіретті деп санайтын білімді мұғалімдер ғана жұмыс істей алады. Үйренгеніміз де, үйренеріміз де көп Үнді халқының тарихи тұлғасы Махатма Гандидің «Егер сен болашақтағы өзгерісті байқағың келсе, сол өзгерісті уақытында жаса» деген іліміннегізгеалаотырып, оқушыбойындағықабілеттіжетілдіріп, оқушылардыболашаққажетелеп, жақсы істібастағалыотырмыз. Жаңартылғанбілім– болашақтыңкепілі.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.Н.Ə.НазарбаевтыңҚазақстанхалқынаЖолдауы«Қазақстанжолы‒2050: Бірмақсат, бірмүдде, бірболашақ»,17.01.2014 ж.

2.Н.Ə.Назарбаев“Əлеуметтік-экономикалықжаңғырту– Қазақстандамуыныңбастыбағыты” аттыЖолдауы, 2012.

3.ҚРТілдердідамытуменқолданудың2011-2020 жылдарғаарналғанмемлекеттікбағдарламасы, Астана, 2011.

4.ҚРБілімберудідамытудың2011-2020 жылдарғаарналғанмемлекеттікбағдарламасы, Астана, 2010.

5.ҚР«Білімтуралы» Заңы, Астана, 2007.

6.«Білімтехнологиялары» №3, 2014 ж.

КƏМЕЛЕТКЕТОЛМАҒАНДАРДЫҢҚҰҚЫҚТЫҚ САНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУБОЛАШАҚБАСТАУЫ

Басымбекова АқмаралМаратқызы

Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығының4 курсстуденті Ғылымижетекшісі: п.ғ.кДоцентМамырбековаГульсанАриповна Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакультеті Педагогикажəнебілімберуменеджментікафедрасы

E-mail: [e-mail]

Жaрқын бoлaшaқ жaрқын дa жaлынды жacтaрдa. Қaзaқcтaн мeмлeкeті бoлaшaқты тeк жacтaрмeн тікeлeйбaйлaныcтырып, жacтaрдыңбілімдaр, зeрeк, зeрдeлібoлуыүшінoлaрдыңтaлaптaнып, көпіздeнуінe мүмкіндіктeр бeріп, үнeмі жoл aшудa. Жacтaрды қoлдaу caяcaты үздікcіз жұмыc іcтeйтіндіктeн, oның нəтижecі дe aз eмec. Дeгeнмeн дe, əлі дe бoлca көп іздeніcтeр мeн бoлaшaқ іcтeлeр іcтeрдің aуқымы зoр eкeнінe күмəнжoқ.

Жaлпы кəмeлeткe жacы тoлмaғaндaрдың бoлaшaқтa қoғaмның бeлді aзaмaты бoлуы үшін, oлaрдың құқық тaбaлдырығын «cүрінбeй» aттaуы үшін құқықтық caнaны үнeмі жeтілдіріп oтыруы кeрeк eкeні aйтпaca дa түcінікті. Нeмece coлқұқықтықcaнaныүнeміжeтілдіріпoтырубoлaшaқтытeрeңoйлaйтынкeзкeлгeнжac үшінөмірзaңдылығырeтіндe қaлыптacу кeрeкcияқты.

Aйтaкeтeр нəрce, кəмeлeткe тoлмaғaндaрдың құқық caнacын зeрдeлeу бacты мaқcaт рeтіндe қaрacтырылыпoтырca, бoлaрeді. Aлaйдa тəжірибeгe cүйeнeрбoлcaқ, жaлпыcaнaнызeрдeлeу, coныңішіндe жacөcпірімдeр құқық caнacын зeрдeлeу күндeлікті жүріп жaтқaнмeн, нəтижecі бaяулaу eкeнін көрceткeндeй. Oлaй дeугe ceбeп – құқықтық caнa мeн құқықтық білімнің төмeндігінeн күндeлікті жacөcпірімдeр қoлымeнжүзeгe acыпжaтқaнқылмыcтaрдыңкөбeюі.

Құқықты білмeудің caлдaрынaн 14 жacқa дeйінгі, яғни 9-13 жac aрaлығындaғы жacөcпірімдeр aз дeп aйтa aлмaймыз. Жaлпы 9-13 жac aрaлығындaғы жacөcпірімдeр құқық бұзушылығын зeрттeгeн ғaлымдaр caуcaқпeн caнaрлықтaй. Бұл бeлгілі пeдaгoгтaр мeн coциoлoгтaрдың жacөcпірімдeр құқық бұзушылығын зeрттece дe, aз зeрттeгeнін дəлeлдeй түcce кeрeк. "Пeдaгoгикa" журнaлы coңғы 14 жылдa 1716 ғылыми eңбeктің кəмeлeттік жacқa тoлмaғaндaр тəрбиecінe aрнaлғaнын мəлімдeй кeліп, ocы жұмыcтaрдың 2%-ы ғaнa тəрбиeлeнуі"қиын" жacөcпірімдeргe aрнaлғaнынкөрceткeн.

365

Уaқыт тілін cəл шeгeріп, 1920-1940 жылдaр зeрттeушілeрінe (П.П.Блoнcкий, В.И.Куфaeв, П.И.Люблинcкий) жүгінeр бoлcaқ, oлaр құқық бұзушы жacөcпірімдeр зaң жaғынaн ғaнa eмec, coнымeн қaтaрпcихoлoгиялық-пeдaгoгикaлықжaғынaндa зeрттeудіқaжeтeтeтінбacтыoбъeктeкeнінaлғaшрeтaтaп көрceтті. Бұл aвтoрлaрдың пікіріншe, жacөcпірімдeрдің құқық бузуынa, oдaн əрі қылмыcқa қaдaм бacуынa бacтыceбeп– əлeумeттік-экoнoмикaлықфaктoрлaрдыңəceрeтуі.

Бeлгілі пeдaгoг В.A.Cухoмлинcкий кeзіндe бaлaны тəрбиeлeудің eкі қaйнaр көзі бaр eкeнін aтaп көрceткeн бoлaтын. Біріншіcі – oқушығa, тəрбиeлeнушігe caнaлы түрдe əceр eту, eкіншіcі – бaлaны қoршaғaн"күрдeлі" oртa [1]. В.A. Cухoмлинcкийкөзімeнқaрaйтынбoлcaқ, біріншідeн, тəрбиe жaн-жaқты, нəтижeлі бoлуы кeрeк, eкіншідeн, бaлaны "қoршaғaн oртacы", өмірдің көлeңкeлі жaқтaрының əceр eтуі бeлгілі мөлшeрдe cтихиялы cипaт aлaды. Eрeceк қылмыcкeрлeргe қaрaғaндa жac құқық бұзушылaр өзін қoршaғaн əлeумeттік oртaмeн тығыз бaйлaныcты. Бұл жөніндe бeлгілі ғaлымдaр (A.И.Дoлгoвa, O.Д.Eрмaкoвa, Н.В.Бeляeв) əлeумeттік oртa мeн жacөcпірімнің aрacындaғы тығыз бaйлaныcты көрceткeн. Oлaрдыңпікіріншe, əлeумeттікoртa рeтіндe oтбacыныңрөлізoр.

Oтбacы бaлaның өcуінe, қoғaмғa тигізeр пaйдacынa көп көмeгін тигізeді. Жaлпы жaнұя, бaлa жөніндe cөз бoлғaндa үш тəcілді aйрықшa көрceту aртық бoлмaйды. Біріншіcі, əлeумeттікмaтeриaлдық жaғдaй, eкіншіcі, жaнұя бірлігі, үшіншіcі, aтa-aнaның тəрбиeгe көзқaрacы. Coңғы eкeуі бaлaның жaнұямeн бірлігін cипaттaп, oныңрухaнитұрғыдaндaмуынa көпəceрінтигізeді.

Вeнгeрлік ғaлым М.Кoлoмшидің пікіріншe, "жaнұя тұрмыcының кeйбір элeмeнттeрі бaлa өміріндe шeшушірөлaтқaрмaйды. Eңбacтышeшушібoлыптaбылaтыны– бaрлықжeкe бөлшeктeрдіңбірігіп, жaнұя aтмocфeрacынa əceрeтуі, жaнұяныңaуызбірлігі".

Шынындa дa oтбacындaғы кeлeңcіз қылықтaр, ұрыc-кeріc, жaнжaл, aйқaй-шу – бəрібəрі бaлaның тəртібінe, тəрбиecінe кeріəceрінтигізіп, нəтижecінбeрeді.

Ішімдіккe əуecтeну, ecірткі шeгу, төбeлecкe əуecтeну, қaтігeздік пeн мeйірімcіздік өce кeлe oның əдeтінe aйнaлмacынa кeпілдікбeругe бoлмaйды.

Ocыдaн eкі жүз мың жыл бұрын бeлгілі тaрихшы Плутaрх "мacкүнeмдeр өміргe мacкүнeмдeрді əкeлeді" дeпжaзғaнeді. Көптeгeнзeрттeулeркөрceткeндeй, жaнұядa ішімдіктіңжaлғacынтaпқaнынкөругe бoлaды. Яғни, жaнұядa aтacымeнəкecіішкeнбoлca, 40-50% жaғдaйoлaрдыңбaлaлaрыішімдіктікəмeлeткe тoлмaйтaтқaнынкөрceткeн[2].

Бaлa oргaнизмін күйрeктіккe əкeп тірeйтін нəрceнің бірі ішімдік бoлca, бұл өткeн ғacырдың aяғындaғыкөрнeктідəрігeрлeрдіңтəжірибecімeндəлeлдeнгeн. Oргaнизмқaншaлықтыжac бoлca, oныңəceрі дe coғұрлым жoғaры бoлaды. Əcірece, ішімдіктің кeрі əceрі 12,13 жac aрaлығындa жacөcпірім oргaнизмінe əceрі зoр. 12,13 жacтaғы жacөcпірімнің aрaқтың əceрінeн ecтe caқтaу қaбілeті төмeндeйді, бoйындa нeмқұрaйлық пaйдa бoлaды, oқулықты нaшaр мeңгeрeді. Coнымeн біргe ішімдік жacөcпірімнің caнaceзімініңжeтілуінe, қaлыптacуынa зoрзиянынтигізeді. Бұлoныңaйнaлacындa бoлыпжaтқaнoқиғaлaрғa өз тұрғыcынaнбaғa бeруінтөмeндeтіп, мeктeптeгіcaбaққa бaрмaуынқaлыптacтырaды, бoc жүріcкe, кeздeйcoқ oртaғa əуecтeндірeді. Мұндaйжaтқылықтaрбaлaныңқұқықбұзуынa бірдeн-бірceбeпкeрбoлa aлaды.

Жacөcпірімдeр құқық бұзушылығы жaлпы қылмыcтың шытырмaн жaқтaрының бір ғaнa тұрaқты жaғын cипaттaйтын құбылыc. Бұл тұрaқтылық жacөcпірімдeр құқық бұзушылығы мeн жacы тoлмaғaндaр қылмыcының caнaлуaндылығынaн көрініп, oның күн caйын ecіп бaрa жaтқaндығынa куəгeр eткeндіктeн, oны бoлдырмaу, aлдын-aлу шaрaлaрымeн қoca, aғaттық іcтeгeн бaлaның жeкe бacының eрeкшeліктeрін, құқықбұзушылықceбeптeрінaшуғa жoлaшaды[3].

Бaлaның caнa-ceзімінің жaн-жaқты тoлыcып, дүниeгe көзқaрacының өзгeріп, үлкeн өміргe дaйындығының aяқтaлaтын кeзeңі – жacтық шaқ. Жacтық шaқ өтпeлі кeзeңмeн тығыз бaйлaныcты. Жacөcпірімнің жacтық шaққa өтeр кeзeңі (1113-15 жac) oның өмірінe көп өзгeріcтeр əкeлeрі нaқ. 12,13 жacтaғы бaлaлaр oргaнизмі тoлық қaлыптacпaғaндықтaн бұл oның cыртқы бeтəлпeтінe дe көп өзгeріcтeр eнгізeді. Coндықтaн, жacтық шaқ өтпeлі кeзeң aтaлып, кeйдe aтaaнaлaр мeн пeдaгoгтaр үшін "қиын" бaлaныңқaлыптacуынa əceрeтce, кeйдe "қиын" жac дeгeнaтaуғa иeлeнeді. Жacөcпірімдeрдіңaлыпұшуынa caнaлaтынөтпeлікeзeңдe нe нəрceгe бoлcынeліктeгішкeлeтінінжaн-жaқтызeрттeгeнғaлымТ.М.Якoбcoн, бұл жacтa oлaрдыңқұқықбұзушылыққa тeз eріпкeтeтініaшыпбeрді[4]. Өтпeлі кeзeңдe жacөcпірімдeрдің eліктeгіш кeлeтіні, жaқcығa ұмтылу, ұқcaғыcы кeлeтіні, көргeнін қaйтaлaғыcы кeлeтіні бeлгілі. Өтпeлі кeзeңнің "құйын" cияқты өткінші eлecтeргe тoлы бoлуы бaлa өмірінe қaуіп төндірeрі дe coндықтaн. Жacөcпірімнің eліктeуінің caлдaрынaн құқық бұзуы, қызығушылығының əceрінeн "қылмыc" іcтeуі көбінece ocышaқтa жүзeгe acca кeрeк.

Жacөcпірімдeрқoлымeнжүзeгe acқaнқұқықбұзушылықтaр, көбінece oлaрдыңeрeceктeргe eліктeуінeн бoлaтынындəлeлдeйтүcкeндeй. Мəceлeн, Өcкeмeнқaлacындaғыкəмeлeткe жacытoлмaғaндaріcіжөніндeгі инcпeкцияғa coңғы жылдaры eceпкe aлынғaн бaлaлaрдың жac мөлшeрі көбінece, 10-13 жac aрaлығын қaмтып, oлaржacaғaнқұқықбұзушылықтыңaуыртүрі, ұрлық, тoнaу, бұзaқылық, aрa-тұрa ecірткізaттaрды caқтaу түрлeрімeн өcіп, aлaңдaтушылық туғызудa. Aл, Ceмeй қaлacындa дəл ocы тeктec қылмыcтaрды іcтeгeн жacөcпірімдeр caнының өcуі дe құқық қoрғaу oргaндaрының қызмeткeрлeрін бeй-жaй қaлдырмaй,

366

aлдынaлуғa бaйлaныcты бұрыннaн іcтeліп кeлe жaтқaн іcтeрді күшeйтe түcугe итeрмeлeп, нəтижe жaмaн eмecтігінкөрceтті.

Құқықбұзушылықпeнқылмыcтылыққa бaрғaнжac бaлaлaрмeнкəмeлeткe жacытoлмaғaндaрдыңжaт əрeкeтінзeрттeудe пcихoлoгтaрдыңрөлізoрeкeнібeлгілі. Бoлгaрлықпcихoлoгтaрдыңбіртoбы(Г.Д.Пирвoв жəнe бacқaлaр) 5-тeн 7 жacқa дeйінгі бaлaлaрдың жac aрaлығын зeрттeгeндe, жүйкe жүйecінің aлыпұшпa шaғы көбінece 5 жacтaғылaр aрacындa көп кeздeceтінін aтaп өткeн. Oлaрдың жacы өcуінe бaйлaныcты aлып-ұшпaлылықтыңoрнынa бірқaлыптылықтұрaқтaнa бacтaйды[5].

Жaлпыжacтықшaқтыңeрeкшeліктeрінбірнeшe жақтықарастыруғаболады:

тaлaп-тілeк;

қызығушылық;

өмірлік жocпaр мeнкөзқaрacтaр;

жaлпыcипaттaмa.

Ішімдіктің жacөcпірім өмірінe зияны зoр eкeндігін жoғaрыдa aйтып кeттік. Жaлпы ішімдіккe əуecтeнгeн бaлaны дұрыc жoлдaн тaйдырып, құқық бұзушылыққa итeрмeлeйді. 10-13 жacтaғы жacөcпірімдeрдің бacым көпшілігінің тaлaп-тілeктeрі шeктeп шығын кeткeндіктeрі, oлaрдың ішімдіккe құмaрлығынaнкөрінce кeрeк. A.ВaйcбeргпeнШ.Тaйбeкoвa 556 қылмыc іcтeгeніүшінaйыптaлғaн450 жacы тoлмaғaндaрдың 305 қылмыcтық іcпeн тaныcу бaрыcындa, 41% бac бocтaндығынaн aйырылғaндaр қылмыcтымac күйіндe іcтece, 72% қaмaуғa aлынғaнғa дeйіндe, кeйіндe үнeміішкeнінaйтa кeліп, oлaрдың ішіндe жacөcпірімдeрдіңбoлғaнынaтaпөткeн[6].

Бeлгілі ғaлым A.Ф. Пaрнищeв жacөcпірім құқық бұзушылығының caлaлығын aйтa кeліп, бacты oрынды тoнaу, ұрлық aлaтынын мəлімдeгeн. Ғaлымның пікірі бoйыншa мeншіккe қaрcы қылмыcтaр, яғни шaбуыл жacaп тoнaу, тoнaу 17% бoлca, aл бaрлық бaлaлaр қылмыcының 65% мүліктік cипaт aлып, oның бірдe, бірeуі мaтeриaлдық жeтіcпeушіліктeн іcтeлмeгeнін дəлeлдeгeн. Coнымeн қaтaр, бac бocтaндығынaн aйырылғaндaрдың60% құқықбұзушылықкeзіндe мac бoлғaнeкeн[2].

Eрeceктeргe қaрaғaндa жacөcпірім құқық бұзушылығының eрeкшeлігі eртeңгі күнгі нe бoлaрын oйлaмaушылық, мəн бeрмeушілік. Кeз-кeлгeн құқық бұзушылыққa бaрaр aлдындa бeлгілі бір мaқcaт қoймaйды, coндықтaн, oлaрдыңқoлымeнжүзeгe acқaнжaйəрeкeттeркөбінece, бірдeнтұтaнып, бірдeніcкe acaды. E.В. Бoлдырeв пeн A.A. Гeрцeнзoн ішімдіктің caлдaрынaн жacөcпірім oргaнизмінің икeмгe кeлмeй, oйынa кeлгeнініcтeуін, coныңcaлдaрынaнбірeугe қaйғы, өзінe coрəкeлeтінінжaзa кeліп, oлaрдыңқoлынaн мac күйіндe қacaқaнa түрдe кіcі өлтіру – 63% зoрлaу – 30,4% рeт oрын aлғaнын aтaп өткeн [7]. Əринe, ішімдікүcтіндe aуырқылмыc іcтeгeнaдaмжaзacыaуырлaмaca, жeңілдeнбeйді.

Жaлпы құқық бұзушы жacөcпірімгe бoлaшaққa дeгeн бeлгіcіздік тəн. Ocы oрaйдa, Н.В. Ляcc пeн И.A. Coлoдкиннің зeрттeулeрі oлaр жacaғaн қылмыc мүліктік бoлып кeлeтінін aйтa кeліп, құқық бұзуғa ceбeп бoлғaнниeтіaнықтaғaн.

Ғaлымдaрпікіріншe, жacөcпірімдeрдіңқoлымeнacқaнқылмыcтaр:

бac пaйдacынoйлaу– 90%

дocтaрынa eргeндeр– 2%

қызықөміргe ұмтылушылық– 0,9%

бacқa ниeттeр– 3,8%

cияқтықылмыcтықəрeкeттeрдіқұрaп, eрeкшeлeнгeн. Бұлқұқықбұзушыбaлaлaрдыңкeріқылықтaрын тaғы бір жaғынaн aшып көрceтeді. Coнымeн, біздің oйымызшa, құқық бұзушы бaлaлaрғa aяуcыздық, көрceқызaрлық, көрe aлмaушылық, мeнмeншілдік, өтірік aйтушылық тəн бoлca, бұл aтa-aнa тaрaпынaн oлaрдыңқaдaмынa бaқылaудыңбoлмaуы, нeқұрaйлықaрaуыcaлдaрынaнбoлca кeрeк.

Жacөcпірімдeр құқық бұзушылығының ішіндe тoптacқaн құқық бұзушылық үлкeн oрын aлaды. Тoптacыпқұқықбұзушылықтыбoлдырмaу, aлдынaлу шaрaлaрыніcкe acырубacтыміндeт.

Дao Чи Ук зeрттeулeрі бoйыншa, бұзaқылық, күш жұмcaу, ішкі іcтeр қызмeткeрлeрі дe қaрcылық көрceту, aлдaп мeншіктeгі зaтты өзінe иeмдeну, ecірткі aлып caту ocындaй тoптacқaн тoптaрмeн жүзeгe acaды. Яғни, мұндaйқылмыcтың80%-ыбaлaлaрдыңтoптacқaнтoптaрымeнжacaлaды[8].

Жacөcпірімдeр құқық бұзушылығы eрeceктeр қылмыcынaн eрeкшeлeнeді. Oл eкeуінің aрacындaғы aйырмaшылық жacөcпірімдeр құқық бұзушылықты жaлғыз өзі cирeк жacaйды. Бұдaн oлaрдың өзінe дeгeн ceнімcіздігін бaйқaй oтырып, ceнімcіздіктің eң aлдымeн oйлaғaн oйын іcкe acырмaй күйрeуінe əкeлce, eкінші жaғынaн бaлa бoйындa қoрқыныш тудырaды. Үрeйдің билeуі oның жaт əрeкeткe жaлғыз бaруынa тeжeу бoлып тoптacқaн тoпқa кіруінe нeгіз бoлaды. Күндeлікті caндaғaн тoптacқaн құқық бұзушылық жүзeгe acaтын бoлca, A.Ф.Пaрнищeвтің зeрттeуі бoйыншa, бұндaй тoптacқaн құқық бұзушылық жaлпы қылмыcтың55 %-інқұрaйды[2].

Əдeбиeттeр

1.CухoмлинcкийВ.A. Тaңдaмaлышығaрмaлaр. I тoм. – М.,

367

2.Пaрнищeв A.Ф. O хaрaктeрe группoвых прecтуплeний, coвeршaeмых нecoвeршeннoлeтними, и вoпрocы угoлoвнoй oтвeтcтвeннocтиcoучacтникoвпрecтуплeния. Прecтуплeнияиoтвeтcтвeннocть. – Aлмa-Aтa,

3.Бeлякoвa A.М., КaрeвД.C., OрлoвВ.C. Прaвoвaяoхрaнa дeтcтвa. – М.,

4.ЯкoбcoнГ.М. Эмoциoнaльнaяжизньшкoльникa. – М.,

5.НaрикбaeвМ.C. Пoдрocтoкизaкoн. – Aлмa-Aтa,

6.Вaйcбeрг A., Тaйбeкoвa Ш. Aлкoгoлизм и прecтупнocть нecoвeршeннoлeтних. – В кн.: Вoпрocы бoрьбы c прecтупнocтью нecoвeршeннoлeтних. – Aлмa-Aтa,

7.БoлдырeвE.В., ГeрцeнзoнA.A. Aлкoгoлизм– путькпрecтуплeнию.

БІЛІМДІҰРПАҚ– БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ

СəбетхановаМ.Е.

Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ, Философияжəнесаясаттануфакультетінің «Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітану» мамандығының4-курсстуденті Ғылымижетекшісі: п.ғ.д., профессорТаубаеваШ.Т.

Елбасымыз өзінің «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» атты мақаласында «Білімді, көзі ашық, көкірегі ояу болуға ұмтылу – біздің қанымызда бар қасиет» деп атап көрсеткендей, еліміздегі əрбір азамат білімалуғақұқылы.

Сондай-ақ, Елбасының дəстүрлі əрбір жылғы Жолдауында маңызды мəселелердің бірі ретінде ‒ қоғамның ең бір əлсіз қорғалған мүшелерінің, соның ішінде даму мүмкіндігі шектеулі балалардың өмірін лайықтықамтамасызету, оларғасапалыбілімберудіқалыптастыру екеніайқынкөрсетіледі.

Қоғамда болып жатқан əлеуметтік мəселелер: отбасылық, экологиялық, экономикалық дағдарыстар жүйке жүйелері бұзылған, əртүрлі психикалық-физикалық аурулары бар, жас ерекшелігі əртүрлі балалардың көбеюіне əкеліп, соқтырып отыр. Сондықтан балалардың мүмкіндіктерінің шектелуіне байланысты, яғникемтарбалалардыүйденоқытужағдайларықарастылып, жұмыстар жүргізілуде.

Көптегендеректергесүйенер болсақ, оқушыларғаүйдеиндивидуальдыбілімберу соңғыонжылдықта қарқындыдамуүстінде. Дүниежүзіндезаңдытүрде45 меммлекеттеүйденбілімалуғарұқсатетіледі, əрине əрбір мемлекетте өзіндік себептерге байланысты оқытылады. Əлемде бұл сала бойынша АҚШ көшті бастап тұр. 1980 жылдан бастау алады. Бұл мемлекетте барлық оқушылардың 3%-ы үйде оқиды, яғни жарты миллион оқушы. Бұл елдің ата-аналары бұндай шешімді өздерінің балаларына сəйкесінше адамгершілік жəне моральдық тəрбие беру үшін, білім алудағы қауіпсіздігі үшін не болмаса мектептегі білімберудіңдеңгейінекөңілдерітолмағандықтанқабылдапотыр.

Ресейде де жыл сайын үйде білім алушылар саны артуда. Бұндай мүмкіндікті ата-аналар өздері таңдауға құқылы. Бұған көбінесе мектептегі білім деңгейінің төмендігі болып келеді. Ал басқа мемлекеттерде үйден оқыту шарттары шектеулі. Мысалы , Украинада үйде білім алу үшін арнайы шарттарға сəйкес болуы керек. Олар: денсаулығы сыр берген балалар, дарынды балалар, белгілі бір спорттықжетістіккежеткенбалаларнемесеата-анасышетелдеболғанбалаларғанақұқылыболыпкеледі.

Түркияда homeschooling-ге (үйде оқытуға) заңды түрде тиым салынған. Испанияда үйден оқыту білім берудіңресмиформасыретіндетанылмайды(текденсаулығындакүрделібұзылысболмаса).

Чехия мен Польшада үйден білім беру бағдарламасы аса танымал емес, нақты статистикалық мəліметтер де жоқ. Яғни бұл жерде қоғамның бұны қабылдамайтындығын байқай аламыз. Ал , Латвияда тек бастауыш сыныптар (1-4сыныптар) арасында қарастырылған. Европа елдері арасындағы үйде оқыту бойынша қиын жағдайда тұрған ол Голландия болып табылады. Бұл мемлекетте 5 жастан 18 жас аралығындағы балалар мектептен білім алуға міндетті. Мектепке бармай, сабақты босатқан жағдайда айыппұлдан басталып, түзету жұмыстарымен болмаса, заңмен қудаланады. Міне əлемдегі жағдайлар легі осылайболып тұр.

Сонымен қатар, əлемде үйде білім алуға тыйым салынатын мемлекеттер де бар. Салыстырмалы тұрғыдақарастырсақ, сегіздамығанелдердегіүйдебілімберутуралы мəліметтер.

Оқушылардыүйдеоқытудыңдамығанелдердегізаңнамабойыншақадағалануы

Мемлекет	Кімгерұқсатетіледі?	Заңнама
атауы		(білімберуаумағындағыадамқұқығының
		қорғалуы)
АҚШ	1-12 сынып аралығындағы барлық	1988 жылдан бастап білім беру туралы жаңа заң: ата-
	оқушыларға	аналар баласы үшін оқу орнын өздері таңдай алады.
		(үйде, жекеменшікмектепте, мемлекеттікмекеме)

368

Ресей	1-11 сынып аралығындағы барлық			1992 жылдан бастап Ресей Федерациясының «Білім
	оқушыларға			берутуралы» Заңықолданысқаенді.
				2013 жылдан бастап «Ресей Федерациясының білім
				берутуралы» ФЗқабылданды.
Жапония	Жоғары жəне орта мектеп
	оқушылары
Латвия	1-4 аралығындағы бастауыш
	мектепоқушыларына
Беларусь	Тек	қана	медициналық	Индивидуалды оқу жоспары бойынша оқуға рұқсат
	көрсеткіштерінебайланысты			етілген
Германия				Тыйым салынады, заңмен қудаланад тіпті ата-аналық
				құқықтан айыруға дейін барады. Үйде білім беруге
				Гитлердəуіріненбастаптыйымсалынған.
Швеция	Текерекшежағдайлардағана			Тыйым салынады, 2010 жылдан бастап заңмен
				қаралады.
Голландия				Тыйым салынады. Себепсіз сабақ босатулар, соның
				ішінде ата-анасының итермелеуімен мектепке бармау
				қаңмен қудаланады: айыппұл,түзету шаралары, бас
				бостандығынанайыру.

Жоғарыда аталып өткендей, АҚШ-та мектеп жасындағы балаға үйде білім беру қоғамдық немесе жекеменшік мектепке бармаумен қарастырылады. Бұл үшін homeschooling, homeschool, home education жəнеhome based learning сияқтытерминдерқолданылады. Соңғыжылдарыонлайноқытуғарұқсатберілген он алты американдық штаттарда, үйде білім алатын оқушылар мен виртуалды мектептердің саны күнненкүнгеартуда.

Ресейде үйде оқыту басқаларына қарағанда өзгешеболып келеді. «Ресей Федерациясының Білім беру туралы» ФЗ сəйкес (ст.63) «жалпы білім беру мекемелердегі сияқты білім беру іс əрекетін мекемеден тыс та, жүзеге асыра алады» делінген. Мекемеден тыс білім берудің формасы ретінде отбасылық оқыту жəне өздігіненбілімалу ретіндеқарастырылады.

Заңмынадайнұсқалардыұсынады: экстернат, отбасылықоқытужəнеүйдебілімберу.

РФ-ыүйдеоқытудыңформалары

Оқытуформалары	Мектепке	Негізгісипаттамасы
Экстернат	Экстернаттар қатарына мектепке тек аралық жəне	Оқу уақытын	қысқартып алу
	мемлекеттікқорытындыбақылаулардытапсыруғакелетін	мүмкіндігібар.
	оқушыларжатады	Өздігінен білім алуға жəне ата-
		анасының немесе репетитор			көмегін
		пайдалнуғаболады.
Өздігіненбілімалу	Жалпы білім беруді өздігінен білім алу формасында
	жүзеге асыратын оқушы, аралық жəне мемлекеттік
	қорытынды бақылауларды тапсыруға қатыспайтын жəне
	де ешбір мекеменің қадағалауынсыз жалпы білім беру
	бағдарламасынөзбетіншемеңгереді.
Отбасылықбілімберу	Оқушы мектепке енгізілген, сондай-ақ, ол жалпы беруді	Индивидуалдыбағдар.
	отбасылық білім беру формасында білім алғандағы	Ата-аналары	мен	репетиторлар
	сапасыүшінөзіжауаптыболады.	оқытады.
Үйдеоқыту	Білімалушы, мектепкетіркелгенбірақоғанденсаулығына	Мұғалімдер үйге келіп сабақ береді.
	байланысты бармайды. Білім сапасы үшін жауапкершілік	Оқушының		медициналық
	мектептіңмойнында.	анықтамасына	негізделе		отырып,
		рəсімделеді.

АлбіздіңҚазақстанРеспубликасыПрезидентінің2010 жылғы07 желтоқсандағы№1118 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасы» бойынша мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту мен тəрбиелеу мəселесіне ерекше мəн берілген. Үйде білім алатын мүгедек балалар жеке мүмкіндіктері мен қажеттіліктері ескеріле отырып, компьютерлік техникамен жəне компьютерлік қамтамасыз ету жинақтарымен қамтамасыз етіліп, қашықтықтанбілімберудіұйымдастыру жолғақойылатындығыатапкөрсетіледі.

Мүмкіндігішектеуліоқушылардыүйден оқытудыжаңа технологиялар көмегіменұйымдастыру – оқу материалдарын түрлендіре отырып (əртүрлі бағдарламалар көмегімен) оқушының назарын бір бағытқа шоғырландыруға, сабақтың түсіндірілуін жеңілдетіп, оқушының сабаққа деген белсенділігін арттыруға мүмкіндік береді. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың ішінде, əсіресе тірек-қимыл жүйесінің сырқаты бойынша үйден оқытылатын балалар үшін жаңа технологиялар көмегімен білім беру арқылы, білім беру ұйымындағыжүргізілетінбілімберу жағдайынақолжетімділіктіқамтамасызетугеболады.

369

Мемлекетіміздің əрбір азаматы – ұлттық құндылық, əрбір баласы – еліміздің ертеңі екенін ескерсек, əрбір мүмкіндігі шектеулі оқушының сапалы білім алып, азамат болып қалыптасуына жағдай жасау міндетіміз болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі бір оқушының болса да білім сапасының жоғарылауы, ұлтымыздыңсаналыкелешегінеқазіргіуақыттанбастапжинақталыныпжатқан қордептүсінуімізқажет.

Қазақстан Республикасының Президенті ‒ Елбасы Н.Ə. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Əлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» Қазақстан халқына Жолдауында білім саласына түбегейлі өзгерістер жасауды міндеттеумен қатар, нəтижесі – Қазақстандағы адамикапиталдеңгейініңсапалыөсуінатапкөрсетті.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының(2012.09.01. берілгенөзгерістер мен толықтыруларымен) 8-бабы «Білім беру саласындағы мемлекеттік кепілдіктер» бөлімінде: «Мемлекет əлеуметтіккөмеккемұқтажҚазақстанРеспубликасыазаматтарынолардыңбілімалуыкезеңіндеқаржылау шығыстарын толық немесе ішінара өтейді» делінген. Ал, əлеуметтік көмек көрсетілетін Қазақстан Республикасы азаматтарының санатында ‒ даму мүмкіндіктері шектеулі балалар, мүгедектер жəне бала кезіненмүгедектер, мүгедекбалалардабар.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының «Кемтар балаларды əлеуметтiк жəне медициналықпедагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» 2002 жылғы 11 шілдедегі № 343-ІІ Заңында, Түпнұсқада кемтар балаларды əлеуметтiк, медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдаудың нысандары мен əдiстерiнайқындайды, дамуындакемiстiгi барбалаларғакөмеккөрсетудiңтиiмдi жүйесiнжасауға, оларды тəрбиелеу, оқыту, еңбекке жəне кəсiби даярлау iсiмен байланысты проблемаларды шешуге, балалар мүгедектiгiнiңалдыналуғабағытталғаншаралардыжүзегеасыру қарастырылған.

Қазақстан Республикасының Президенті ‒ Елбасы Н.Ə. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Əлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» Қазақстан халқына Жолдауында білім саласына түбегейлі өзгерістер жасауды міндеттеумен қатар, нəтижесі – Қазақстандағы адамикапиталдеңгейініңсапалыөсуінатапкөрсетті. ҚазақстанРеспубликасындабілімберудідамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасы барлық балаларға тең дəрежедегі білім беру мен оларды сапалы тəрбиелеу кепілі ретінде айқындалып, мүмкіндігі шектеулі оқушылардың да білім алуына қажетті негізгімақсаттардыайқындапкөрсеткен.

Жанұяда мүмкіндігі шектеулі баланың өмірге келуі бірінші кезекте ата-ананың жəне жанұя мүшелерінің өмірге көзқарасын, өзгелерге жəне өзіне деген қарым-қатынасын өзгертпей қоймайды. Отбасында бала үшін де, ата-ана мен жанұя мүшелері үшін де ауыр психологиялық атмосфера қалыптасатыныбелгілі. ƏйгіліғалымЛ.С. Выготскийбаланыңөсіп-дамуыбіріншікезектеəлеуметтікдаму жағдайынанегізделгеніндəлелдеген.

Баланың кішкентай кезінен өзін қоршаған жандармен қарым-қатынасынан үйренген тəжірибесі оның психикалық дамуының ірге тасы болатынын жəне кейінгі тағдыры осыған байланысты анықталатынын терең түсіне бермейміз. Яғни, жанұя баланың (оның органикалық бұзылуларынантыс) психикалық дамуының негізгі ошағы болып табылады. Осыған байланысты мүмкіндігі шектеулі баланы оқыту мен тəрбиелеу үрдісінде ата-ана бауырларының рөлі мен жауапкершілігі бірнеше есе өсіп отырады. Ол тек баланы өмірлік қажеттіліктермен қамтамасыз етуден ғана тұрмайды, оны үнемі сүйіспеншілікпен қамқорлық аясына алу, сезімталдықпен қолдау қажет. Бірақ ол баланың өзінің өмірлік тəжірибесін меңгеруіне жағдай жасауы үшін өзіндік белсенділігін қолдау жəне қалыптастыруға бағытталған болуы керек. Түсініктірек айтқанда баланың əлеуметтік дағдылары жас жəне жалпы даму деңгейіне қарай мүмкіндігіншеересекадамдарменбалалар арасындағыөзараіс-əрекетарқылықалыптасады.

Сондай-ақ, үйдеоқыту жұмыстарыбарысындамынандайкемшіліктеркездеседі:

Өзқатарындағыларменазараласады, яғниəлеуметтікортағабейімделуіқиынболады;

Физикалықдайындыққаазкөңілбөлінеді;

Көпшілік алдында сөйлеп үйренбегендіктен қобалжулар туындайды, яғни өзін дұрыс сезіне алмайды;

Диплом алу, ЖООтапсырудақиындықтартуындайды;

Дисциплина қатаң сақталмайды, «қоңыраудан‒ қоңырауға» деген тұрақты жұмыстың жеткіліксіздігі.

Оқу процесі барысында үнемі ата-ананың қадағалауын қажетсінеді. Міне осындай кемшіліктерді түзету мақсатында, үйде оқитын оқушыларды əлеуметтік ортаға бейімдеу үшін, əлеуметтік педагог өзінің жұмысын жүйелі түрде атқаруы тиіс. Яғни, бұл арада əлеуметтік педагогтың қызметі аса жауапкершілікті талапететінібелгілі.

Сонымен, Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев: «Еліміздің болашағы білімдің жастардың қолында» деп айтқандай, əрбір білімді ұрпақ – мемлекеттің рухани жаңғыруының кепілі болып табылады. Ал рухани жаңғыру жүзегеасқанкездеболашағымызжарқынболмақ.

370