1. Знайсці корань слова, растлумачыць у ім чаргаванні зычных гукаў:

а) богъ – бози, врагъ – вражьда – вражьскъ, въходъ – шьдъши, година – жьдати – ожидати, грhхъ – грhшитъ, доухъ – доуша, испоконъ – искони – начинати – поч#ти – начьн@, кън#гыни – кън#зь – кън#жьскъ – кън#же, къто – чьто, ликъ – лице – личина, льгъкъ – польза, пастоухъ – пастоусh – пастоушьскъ, пек@ – печетъ, тъкати – притъча, чловhкъ – чловhци – чловhчьскъ.

б) водити – вождь, возити – вож\, врагъ – вражьда, в#зати – в#жетъ, градъ – гражданинъ, жадьнъ – жажда, земьныи – земл", искати – ишт\, капати – капл", крадетъ – кражда, крьстъ – крьшт~ни~, коупити – коупл", ловити – ловл", мьсть – мьшт~ни~, носити – нош\, плакати – плач\, соухъ  – соуш", рhзати – рhжетъ, свhтъ – свhшта, сhк@ – сhч".

Узор: садити – сажд": у корані чаргуюцца зычныя д (сад-) і жд (сажд-). Чаргаванне тлумачыцца змяненнем гука д перад j.

2. З прыведзеных слоў выпісаць: а) словы з першай, другой і трэцяй палаталізацыяй, аднавіць першапачатковы зычны гук; б) словы з пераходным змякчэннем зычных пад уплывам гука *j, аднавіць першапачатковы зычны:

Бhжати, въ велицh, въ оцh, въпль, дрьжати, дъштица, жаръ, звhзда, кричати, коупл", лешти, лице, можданъ (параўн. ст.-сл.мозгъ), нарицати, немошть, ножька, о бозh, о влъцh, отроци, пастоуси, печетъ, пешти, польза, пригвожд>, прош\, рьци, роубль, свhшта, слоужити, слышати, тишь, цвhсти, цhна, чьто, шьдъшии.

3. Запісаць стараславянскія словы ў тым выглядзе, у якім яны былі ў праславянскай мове:

Въпль, в#жетъ, доуша, капл", кражда, ловл", нош", прош\, рhжетъ, соуша.

Узор: вражьда – *vrāgĭdā.

4. Запісаць стараславянскія словы, якія ўзыходзяць да слоў праславянскай мовы. Ахарактарызаваць змяненні:

*blĭskēti, *dūhēti, *gĕnā, *koinā, *kŏrābjŏs, *kvotŏs, *lĕgēti, *lŭgjā, *mŏgti, *nŏzjŏs, *mūsĭs, *pĕkti, *tĕkti, *tĭstjā, *vŏskīt.

Узор: *pītjā – пишт": на месцы праславянскага спалучэнняtjз’явіўся гук [ш’т’].

5. Растлумачыць гістарычныя чаргаванні зычных:

Воўк – ваўчаня, гарох – у гаросе, дарога – дарожны, дуга – на дузе, есці – ежа, казаць – кажу, карміць – кармлю, крык – крычаць, крыха – пакрысе, лекар – лячыць, любоў – люблю, мука – у муцэ, ніз – зніжэнне, пісаць – пішу, плакаць – плачу, плаха – на пласе, свет – свячу, страх – страшны, цвісці – кветка, язда – езджу.

Узор:нявестка – нявестцы: гістарычнае чаргаванне к // ц з’яўляецца вынікам другой палаталізацыі заднеязычных:кперайшло ўцперад галосныміи, hдыфтангічнага паходжання.

6. Згрупаваць аднакарэнныя словы, указаць выпадкі чаргавання зычных гукаў, растлумачыць прычыны гэтых чаргаванняў:

Вести, испоконъ, грhхъ, вождь, поможетъ, градъ, дъска, занозити, начинати, "сти, помози, гражданинъ, искони, вед@, помог@, дъштица, поч#ти, помошть, грhшити, начьн@, мьштение, велъ, ножь, "дъ, мьсть.

Пазіцыйныя змены галосных

Рэдукаваныя ь, ъ, и, ы і іх лёс.У адных фанетычных пазіцыях рэдукаваныя галосныя вымаўляліся не зусім выразна, у іншых – больш выразна. У залежнасці ад гэтага вылучаюць: слабое становішча (слабую пазіцыю) і моцнае становішча (моцную пазіцыю) рэдукаваных.

слабая пазіцыя			моцная пазіцыя
у канцы неадна­складовых слоў	перад складам		пад націскам	перад складам з рэдукаваным у слабой пазіцыі
	з галосным поў­нага ўтварэння	з рэдукава­ным у моцнай пазіцыі
сънъ, дьнь, власть, краи	събьралъ, къто, дъва, мъного, жити~	въздъхъ, дьньсь, жьньць	тпътъ, шпътъ, тмьнь, подър~тъ	тъпътъ, шьпътъ, тьмьнь, младыи

Рэдукаваныя галосныя ьіъў слабой пазіцыі паступова перасталі вымаўляцца, што ў пісьмовых помніках праявілася ў пропуску літарьіъ:много, всегдазамест мъного, вьсегда або ў змяшэнні літар:въсе, съдезамествьсе, сьде.

У моцнай пазіцыі рэдукаваныя галосныя ьіъўзмацніліся, падоўжыліся і супалі з галоснымі поўнага ўтварэння –ьзе,ъзо:тельць – телець,дъждь – дождь,събьрати  –собрати,дьнь – день.

Рэдукаваныя [и], [ы] у моцнай пазіцыі супалі з адпаведнымі галоснымі поўнага ўтварэння:новыи,большии,достоинъ.

Працэс знікнення слабых і праяснення моцных рэдукаваных у галосныя поўнага ўтварэння [е], [о] называюцьпрацэсам падзення (страты) рэдукаваных. Пачаўся ён прыкладна з канца Х ст. і закончыўся ў ХІІ ст. Гэтая падзея прывяла да значных змяненняў у фанетычнай структуры стараславянскай мовы. Парушылася тэндэнцыя да ўзыходнай гучнасці і гармоніі склада:мно-го(заместмъ-но-го),все-гда(замествь-се-гда). Узніклі закрытыя склады:дом(заместдо-мъ),сын(заместсы-нъ),ко-нець(заместко-не-ць) і скарацілася колькасць складоў:двор(заместдво-ръ),кто(заместкъ-то),на-род(заместна-ро-дъ).

З’явіліся спалучэнні зычных пн,дн,дл,бс,пс,кті інш., якія раней не сустракаліся ў стараславянскай мове:сh-дло(заместсh-дъ-ло),кто(заместкъ-то). Узнікла асіміляцыя паводле глухасці-звонкасці:бъчела (пчала),къто(хто),чьто(што),сватьба (свадьба). З’явіліся «беглыя» галосныяеіо:день(заместдьнь) –дн" (заместдь-н"),сон(заместсъ-нъ) –сна(заместсъ-на).

Вынікі страты рэдукаваных у беларускай мове

Вынік	Умовы	Прыклад
Бегласць галосных – чаргаванне галоснага з нулём гука	звязана з падзеннем рэдукаваных у слабой пазіцыі і праясненнем у галосныя поўнага ўтварэння – у моцнай	Кніжак – кніжка, пень – пнём, ба[jэ]ц – байца, сабраць – збіраць
Прыстаўныя галосныя (о, і)	з’явіліся перад спалучэннем зычных, у якіх першым быў плаўны	Ръша → Рша → Орша, льгота → л’гота → ільгота
Устаўныя галосныя	развіліся ў словах, якія заканчваліся групай зычных з апошнім санорным	Узлъ – вузел, вихрь – віхор, журавль – журавель, корабль – карабель, огнь – агонь
Чаргаванні ро // ры, ло // лы, ле // лі	узніклі ў спалучэнні рэдукава­ных з плаўнымі першага тыпу (трът,тлът,трьт,тльт): у моцнай пазіцыі рэдукаваныя супалі зоіэ (е), у слабой па­зіцыі страціліся, а пасля плаў­нага развіваўся галосныыці і	Гром – грымоты, крошка – крышыць, дрогнуць – дрыжаць, дровы – дрывасекі, блеск – бліскавіца
Другое поўнагалоссе	узнікла на месцы спалучэння рэдукаванага з плаўнымі р, лу становішчы паміж зычнымі перад складам з рэдукаваным у слабой пазіцыі	Гърнъ → горн → горон → горан, вяроўка – з вьрвъка, човен – з чьлнъ
Спрашчэнне груп зычных	ждьн→ жн,здьн→ зн,зтьв→ св,лвът→ ўт,къд→ дз,рвьш→ рш,рдьц→ рц,лньц→ нц,рньч→ нч,стьл→ сл,стьн→ сн,стьц→ сц,тъщ→ шч,пьп→ п	Кождьнъи– кожны,къде– дзе,первьшая– першая,сьрдьце– сэрца,ростьлина– расліна,натъще– нашча,пьпьрьць– перац
Страта канцавога л	у дзеяслоўнай форме прошлага часу	Неслъ – нёс, тьрлъ – цёр, везлъ – вёз
Змяненне внаў	адбылося на месцы спалучэнняў въ, вь на канцы слова або перад зычным	Сыновъ – сыноў, правьда – праўда, вьдова – ўдава
Змяненне лнаў	адбылося на месцы спалучэнняў лъ, ль у становішчы паміж двума зычнымі	Воўна – з волъна, маўчаць – з мълчати, жаўна – з жьлна, жоўты – з жьлтъи
Зацвярдзенне губных	перад зычнымі і на канцы слова	Семь – сем
З’яўленне асіміляцыі зычных	цвёрдых да мяккіх,	Събираю – збіраю,
	свісцячых да шыпячых,	съчастье – шчасце,
	шыпячых да свісцячых,	случьскъи – слуцкі,
	звонкіх да глухіх,	дъхорь – тхор,
	глухіх да звонкіх	съборъ – збор
Асіміляцыя ў спалучэнні дн		Сего дьн(я) – сёння
Зліццё свісцячых	Сс →с, зс →с, цс →с	Русьскъи → рускі, шьвьцьскыи → шавецкі
Падоўжаныя зычныя	з’явіліся на месцы спалучэння «памякчоны зычны + слабы рэдукаваны ь + j» у становішчы паміж двума галоснымі	Зель[jе]– зелле, пытань[jе]– пытанне, судь" – суддзя
Дысіміляцыя ў спалучэннях зычных	у займенніках хтоішто(зкъто,чьто)
Узнікненне чаргавання звонкага з глухім	у выніку аглушэння звонкіх зычных на канцы слова	Дубъ – [дуп]– дубы

Галосныя гукі ў пачатку слова.Звычайна ў пачатку слова выкарыстоўваліся гукі [о], [Q] (@), [а]:отьць,отрокъ,@родъ,@зъкъ,агньць,азъ. Для фанетычнай сістэмы ўсходнеславянскіх моў характэрна ўзнікненне пратэтычнага (прыстаўнога) [j] перад пачатковым [а]:"зъ,"гньць,"вити,"коі г. д.

Перад астатнімі галоснымі ўзнікалі пратэтычныя (прыстаў­ныя) зычныя гукі [j] і [в].

Пратэтычны гук	Перад галосным	Прыклад
в	ы	выкн@ти‘вучыцца, прывыкаць’, выдра(літ.ūdra),высокъ (ст.-ням. ûf‘на’)
	ъ	въпль ‘лямант, крык’ і възъпити ‘залямантаваць, закрычаць’
j	у	ютро ‘раніца’, юность, юноша
	#	>дро ‘хутка’, >зыкъ ‘мова, народ’, >ти ‘ўзяць’
	h	"дра ‘нетры’ (параўн. вьнhдра), "хати ‘ехаць’
	е	~динъ ‘адзін’, ~зеро ‘возера’, ~гда ‘калі’
	ь	им@ ‘маю’ (з *jьmQ), игльнъ ‘ігольны’ (з *jьgъlьnъ)

Чаргаванні галосных гукаў. Лёс індаеўрапейскіх доўгіх і ка­роткіх галосных адлюстроўваецца ў агульнаславянскіх чаргаваннях – колькасных, якасных, якасна-колькасных.

Колькасныя чаргаванні
Індаеўрапейская мова	Стараславянская мова	Сучасная беларуская мова
*ŏ // *ō *ă // *ā *skŏk- // *skōk-	о // // а скочити – скакати
*ĕ// *ē *lĕt- // *lēt-	е // // h летhти – лhтати
*ĭ // *ī *bĭr- // *bīr-	ь // и бьрати – събирати	браць – збіраць
*ŭ// *ū *sŭl- // *sūl-	ъ // ы сълати – посылати	паслаць – пасылаць
Якасныя чаргаванні
*ŏ // *ĕ *vĕz- // *vŏz-	о // е везти – возити, возъ	вязу – воз
*ē // *ō *sēd- // *sōd-	h // а сhдhти – садити, садъ	сядзець – садзіць, сад
*ĕ // *ĭ *bĕr- // *bĭr-	е // ь бер@ – бьрати	бяру – браць
Якасна-колькасныя чаргаванні
	и // ь // е // о събирати – бьрати – бер@ – съборъ	збіраць – браць – бяру – збор
	и // // h // е // о // ь нарицати – издрhкати – рек@ – пророкъ – рьци
	ъ // ы // оу дъхн@ти – дышати – доухъ; съхн@ти – засыхати – соушити	дыхнуць – дух сушыць – засыхаць – сохнуць
	ъ // о // ы зъвати – зов@ – призывати

Стараславянскай мове вядомыя чаргаванні, абумоўленыя манафтангізацыяй дыфтонгаў і дыфтангічных спалучэнняў. Гэта чаргаванні галосных гукаў дыфтангічнага паходжання са спалучэннямі галосных і зычных.

h //оj	пhти – по\ [поjQ]
и//ьj	вити – ви\ [в·ьjQ]
оу//ов, ав, ев	плоути – плов@, плавати; горю\ – горевати
#//ен, ем, ин, им, ьн, ьм	нач#ти – начинати, начьн@, починъ; ж#ти – пожинати, жьн@
@//он, ом, ън, ъм	зв@къ – звонити, звонъ

• Практыкаванні