Tarasiuk%20Lukasz

zwycięstwach nad Filistynami i Arabami oraz o poddaństwie Ammonitów664. W wyniku powodzenia król Uzjasz wzbił się w pychę i chciał nawet złożyć ofiarę w świątyni na ołtarzu kadzenia, co było zastrzeżone dla kapłanów. Zachorował na trąd i do końca swojego życia mieszkał w odosobnieniu. Władzę królewską po nim objął jego syn, Jotam, który panował szesnaście lat w Jeruzalemie. Jotam prowadził zwycięskie wojny z Ammonitami i – jak twierdzi Stary Testament – „doszedł do takiej potęgi dlatego, że trwał na właściwej drodze przed Panem, swoim Bogiem”665. Następnym królem judzkim został jego syn, Achaz, który panował w Judzie szesnaście lat. Achaz musiał radzić sobie z koalicją efraimsko-damasceńską666 a także z najazdami Edomitów i Filistynów. Co do jego związków z Tiglat-Pilesarem, królem asyryjskim szczegółowe informacje zostaną zamieszczone w następnym rozdziale. Po nim władzę królewską objął Hiskiasz, jego syn, który panował w Judzie dwadzieścia dziewięć lat. Na arenie dziejów pozostało jedynie państwo judzkie667. Król Hiskiasz zajął się przede wszystkim reformą religijną Królestwa Południowego. Za panowania Hiskiasza doszło do oczyszczenia i ponownego poświęcenia świątyni. Następnie król Hiskiasz wysłał zaproszenie do całego Izraela na Paschę w Jerozolimie. Sprawozdanie starotestamentowe jest niezwykle pozytywne: „I radowało się całe zgromadzenie judzkie, i kapłani, i Lewici, również całe zgromadzenie, które zeszło się z Izraela, oraz obcy przybysze, którzy przyszli z ziemi izraelskiej, i ci, którzy osiedlili się w Judzie. Była tedy wielka radość w Jeruzalemie, gdyż od czasów Salomona, syna Dawida, króla izraelskiego, nie było czegoś podobnego w Jeruzalemie”668. Król Hiskiasz znany jest również z wybudowania nowego wodociągu na wypadek oblężenia Jerozolimy669.

6642Krn 26,6-8.

6652Krn 27,6.

666Zob. R. Jarocki, dz. cyt., s. 30.

667Według chronologii E. R. Thiela oraz G. Ricciottiego Królestwo Północne upadło za panowania Achaza, króla judzkiego, ojca Hiskiasza. Na temat panowania Hiskiasza zob. J. Warzecha, dz. cyt., ss. 311-317.

6682Krn 30,25-26; o najeździe Sancheryba, króla asyryjskiego na Judę szczegółowe informacje zostaną zamieszczone w następnym rozdziale niniejszej dysertacji.

6692Krl 20,20; Iz 7,3.

131

Zupełnym przeciwieństwem Hiskiasza był Manasses, jego syn, który panował w Judzie aż pięćdziesiąt pięć lat i praktycznie cofnął wszystkie reformatorskie zarządzenia swojego ojca. Nawet swoich synów złożył na ofiarę, „oddawał się wróżbiarstwu, czarom i gusłom, ustanowił wywoływaczy duchów i wróżbitów”670. Dlatego przez cały okres swojego panowania był wasalem króla asyryjskiego. Kolejny władca Judy, Amon, panował dwa lata, czyniąc nieprawość. Zginął w wyniku spisku, jaki uknuli przeciwko niemu jego dworzanie. Po nim na tronie judzkim zasiadł Jozjasz, który panował trzydzieści jeden lat w Jeruzalemie. Jozjasz przeprowadził w Judzie kolejną reformę religijną. Motywacją do tego było odnalezienie księgi zakonu w świątyni. Oto sprawozdanie biblijne: „Potem wstąpił król do świątyni Pana oraz wszyscy mężowie judzcy i mieszkańcy Jeruzalemu, i kapłani, i Lewici, i cały lud, od największych do najmniejszych, i kazał odczytać przed nimi wszystkie słowa Księgi Przymierza, znalezionej w świątyni Pana. Następnie stanął król na swoim miejscu i zawarł przed Panem przymierze, że będą chodzić za Panem i przestrzegać jego przykazań i rad, i ustaw z całego swego serca i z całej swojej duszy, wypełniając słowa przymierza zapisane w tej księdze. I kazał przystąpić do przymierza wszystkim, którzy znajdowali się w Jeruzalemie i w Beniaminie, a mieszkańcy Jeruzalemu postąpili zgodnie z przymierzem Boga, Boga ojców ich. Jozjasz usunął wszystkie obrzydliwości ze wszystkich ziem, które należały do synów izraelskich i nakłonił wszystkich, którzy znajdowali się w Izraelu, do służenia swojemu Bogu. Przez całe jego życie nie odstąpili oni od Pana, Boga ojców swoich”671. Również za panowania Jozjasza obchodzono święto Paschy w Jerozolimie. A. Tschirschnitz zauważa, iż „niszczenie obcych (a wśród nich i asyryjskich) symboli kultowych było równoczesne z wypowiedzeniem poddaństwa i wstrzymaniem płacenia haraczu”672. Lecz wtedy nie miało to już większego znaczenie, gdyż Asyria była już u kresu swego istnienia. Podczas gdy

6702Krn 33,6.

6712Krn 34,30-33.

672A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 257.

132

Babilończycy i Medowie dokonywali kolejnych podbojów, na pomoc Asyrii wyruszył Necho, król egipski673. Przeciwko niemu wystąpił Jozjasz, król judzki, lecz poniósł klęskę i zginął w bitwie pod Megiddo. Necho podporządkował sobie wówczas Syrię i Palestynę. Po Jozjaszu władzę królewską objął jego syn, Jehoachaz, lecz panował w Jerozolimie zaledwie trzy miesiące i został następnie uwięziony przez faraona Necho, który na tronie judzkim ustanowił swojego wasala, Jehojakima, który panował jedenaście lat w Królestwie Południowym. Jehojakim pod koniec swojego panowania był już lennikiem króla babilońskiego. W czwartym roku Jehojakima doszło do pierwszego oblężenia i zdobycia Jerozolimy w 605 r. p.n.e. przez Nebukadnesara. Następnym królem judzkim został Jehojachin, lecz panował jedynie trzy miesiące. W 597 r. p.n.e. miało miejsce drugie oblężenie i zdobycie Jerozolimy przez Nebukadnesara, króla babilońskiego. W tym roku na tronie judzkim został ustanowiony Sedekiasz, który panował w Królestwie Południowym jedenaście lat. W 586 r. p.n.e. doszło do trzeciego oblężenia, zdobycia i ostatecznego zburzenia Jerozolimy, co oznaczało absolutny koniec Judy674.

673Zob. H. W. F. Saggs, Wielkość i upadek Babilonii, Warszawa 1973, ss. 130-131.

674Na temat panowania ostatniego judzkiego władcy oraz upadku Jerozolimy zob. J. Warzecha, dz. cyt., ss. 340345.

133

ROZDZIAŁ IV

WPŁYW WYBRANYCH KRAJÓW I LUDÓW

OŚCIENNYCH NA DZIEJE IZRAELA

4.1. Ekspansja terytorialna Asyrii

W rozdziale drugim opisałem pokrótce historię imperium asyryjskiego z uwzględnieniem podziału na trzy główne epoki, przedstawiając najistotniejsze kwestie z dziejów tego mocarstwa. W rozdziale czwartym będę się koncentrował jedynie na tych kilku władcach asyryjskich, którzy zapisali się szczególnie w historii państwa izraelskiego.

4.1.1. Salmanasar III

W 859 r. p.n.e. skończyły się rządy Aszurnasirpala II. Na tronie asyryjskim zasiadł wówczas Salmanasar III (858-824 r. p.n.e.). Asyria była już wtedy potężnym państwem. Władca asyryjski uznał za swój cel „realizację śródziemnomorskiego marzenia swego ojca i podjął próbę realnego podboju państw znad wybrzeża Morza Śródziemnego. Ale sprawy potoczyły się inaczej: król Asyrii stanął w obliczu konfrontacji z państwami zachodnimi, zdecydowanymi stawić Asyrii twardy opór pod przywództwem najpotężniejszego ówczesnego państwa aramejskiego”675. Właśnie za panowania Salmanasara III została zorganizowana ogromna koalicja pod wodzą króla Damaszku Adad-idri676. Jak podaje A. Tschirschnitz, w skład tej koalicji wchodziło jedenaście państw, natomiast do trzech najpotężniejszych zaliczali

675F. Joannès, dz. cyt., s. 25.

676W Starym Testamencie Ben Hadad; zob. 1Krl 20; A. Jirku, Geschichte des Volkes Israel, dz. cyt., s. 162; Reallexicon der Assyriologie, t. I, Berlin-New York 1932, ss. 482-483.

134

się: Adad-idri (Ben Hadad II), Irhuleni z Hamat677 oraz Achab, król izraelski678. Wojska ogromnej koalicji spotkały się z armią asyryjską pod Karkar679 nad Orontesem w 854/3 r. p.n.e. Źródła asyryjskie mówią o zwycięstwie, lecz tak naprawdę, wbrew temu co twierdzą Roczniki królewskie bitwa zakończyła się klęską Asyrii680. „Najważniejszym dowodem tego jest brak jakiejkolwiek wzmianki o daninach, które przecież były nieodłącznym elementem każdego zwycięstwa. Wydaje się również, że bezpośrednio po tej klęsce przedsięwziął Salmanasar reorganizację armii asyryjskiej”681. Po porażce pod Karkar Salmanasar III dopiero po trzech latach podjął następną wyprawę przeciwko Damaszkowi682 w 849 r. p.n.e., która ponownie zakończyła się jego klęską. Achab dopiero pod koniec swojego panowania zawarł sojusz przeciwko Asyrii z Ben Hadadem, z którym do tego momentu toczył zacięte walki683. O bitwie pod Karkar, w której koalicja skutecznie powstrzymała Salmanasara III wiemy jedynie ze źródeł pozabiblijnych684. Rok tej bitwy (853/4 p.n.e.) jest pierwszą pewną datą w dziejach starożytnych Izraelitów, potwierdzoną przez źródła asyryjskie685.

677Lb 13,21; 34,8; Joz 13,5; Sdz 3,3; Am 6,2; A. Jirku, Altorientalicher Kommentar zum Alten Testament, dz. cyt., s. 46; Reallexicon der Assyriologie, t. IV, s. 67.

678A. Jirku, Geschichte des Volkes Israel, dz. cyt., s. 158; Reallexicon der Assyriologie, t. I, dz. cyt., s. 53; na temat udziału Achaba w bitwie pod Karkar zob. również: N. Na`aman, Ancient Israel and Its Neighbors, Winona Lake 2005, ss. 1-10; M. Elat, The Campaign of Shalmaneser III against Aram and Israel, w: Israel Exploration Journal, nr 25, Jerusalem 1975, ss. 25-35.

679Być może chodzi o hebrajskie Karkor; Sdz 8,10; zob. W. Helck, Die Beziehungen Aegyptens zu Vorderasien im 3. und 2. Jahrtausend v.Ch., w: Aegyptologische Abhandlungen, t. V, Wiesbaden 1971, s. 59; por. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., s. 236.

680A. Jepsen, Von Sinuhe bis Nebukadnesar. Dokumente aus der Umwelt des Alten Testament, dz. cyt., ss. 152-

154.Na temat szczegółów dotyczących bitwy pod Karkar zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., ss. 68-70; por. G. Ricciotti, dz. cyt., ss. 51, 338-339.

681J. Zabłocka, dz. cyt., s. 321; por. J. Wolski, dz. cyt., s. 101.

682Reallexicon der Assyriologie, t. II, ss. 104-105.

6831Krl 20.

684Z inskrypcji na historycznym kamieniu, pochodzącym z Kurch w górnym Tygrysie, dowiadujemy się, że Achab dostarczył koalicji siły zbrojne: „(A-ha-ab-bu) z Izraela (Sir-i-la-a-a) 2000 wozów bojowych, 10 000 żołnierzy”; zob. A. Parrot, Biblia i starożytny świat, Warszawa 1968, s. 125; por. A. K. Grayson, Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC), w: Royal Inscriptions of Mesopotamia, t. II, Toronto 1991, s. 23.

685Zob. B. Koziróg, Izrael... dz. cyt., s. 61.

135

4.1.2. Tiglatpilesar III

Tiglatpilesar III (745-727 r. p.n.e.) jest władcą asyryjskim, który sześciokrotnie występuje na kartach Starego Testamentu. „Gdy za jego czasów napadł kraj Pul, król asyryjski, Menachem dał Pulowi tysiąc talentów srebra, aby go popierał i utwierdził przez to władzę królewską w jego ręku”686. „W rocznikach Tiglat-pilesera III wśród wielu królów, którzy wtedy zapłacili haracz, są wymienieni Rasin z Damaszku, Hiram z Tyru i Menahem z Izraela. Nie ma wątpliwości, że chodzi tutaj o tę samą daninę, tylko dokument asyryjski przedstawia ją jako narzuconą gwałtem powinność wasala, a opowiadanie biblijne jako prezent założony przez Menahema dla zapewnienia mu pomocy ze strony króla Asyrii”687. W tym okresie Izrael został całkowicie podporządkowany Asyrii.

Szczególne znaczenie miała konfrontacja Tiglat-Pilesara III z koalicją Rezyna z Aramu oraz Pekacha, króla izraelskiego, do której chcieli oni nakłonić a później zmusić Achaza, króla judzkiego. Achaz jednak stanowczo sprzeciwił się ich planom i wezwał na pomoc króla asyryjskiego: „Wtedy Achaz wysłał posłów do Tiglat-Pilesera, króla asyryjskiego, z takim oświadczeniem: Jestem twoim sługą i twoim synem. Wyrusz więc i wyzwól mnie z ręki króla aramejskiego i z ręki króla izraelskiego, którzy powstali przeciwko mnie. Achaz wziął też srebro i złoto znajdujące się w świątyni Pana i w skarbcach domu królewskiego i posłał je w darze królowi asyryjskiemu. Król asyryjski wysłuchał go i wyruszył pod Damaszek, zdobył go i uprowadził jego mieszkańców do Kir, Resina zaś pozbawił życia. A gdy król Achaz wyruszył do Damaszku, aby się spotkać z Tiglat-Pileserem, królem asyryjskim, zobaczył ołtarz, który był w Damaszku. Przesłał więc król Achaz do kapłana Uriasza podobiznę tego ołtarza

6862Krl 15,19.

687G. Ricciotti, dz. cyt., s. 352.

136

wraz z planem całej jego budowy”688. „Za czasów Pekacha, króla izraelskiego, nadciągnął Tiglat-Pileser, król asyryjski, i zająwszy Ijjon i Abel-Bet-Maakę, Janoach i Kadesz, Chaser, Gilead i Galileę oraz całą ziemię Naftaliego, uprowadził ludność do niewoli do Asyrii”689. „Synem Baala Beera, którego uprowadził do niewoli Tiglat-Pileser, król asyryjski. On był księciem Rubenitów”690. „Bóg Izraela pobudził ducha Pula, króla asyryjskiego, ducha Tiglat-Pilesera, króla asyryjskiego, i ten wziął ich do niewoli, to jest Rubenitów, Gadytów i połowę plemienia Manassesa, i zaprowadził ich do Chalach, do Chabor, do Hary, nad rzekę Gozan, i tam są do dnia dzisiejszego”691. Wprawdzie koalicja Aramu oraz Izraela (tzw. koalicja efraimsko-damasceńska)692 faktycznie została powstrzymana, lecz Achaz, król judzki nie odniósł większych korzyści z interwencji asyryjskiego władcy, wręcz przeciwnie: „Ruszył też przeciwko niemu Tiglat-Pileser, król asyryjski, i utrapił go raczej zamiast go wspomóc”693.

Według J. Zabłockiej „pochód Tiglatpilesara III w 734 r. wzdłuż wybrzeża fenickiego aż do Gazy stał się wielkim triumfem i pozwolił królowi asyryjskiemu na dalsze umocnienie jego supremacji. Utworzono sześć okręgów wojskowych, które zapobiegać miały nowym buntom i przygotować dalszą ekspansję w tym regionie. Dogodną okazję ku temu stwarzał konflikt Izraela, Judei i Damaszku. Gdy więc król judejski Achaz prosił Tiglatpilesara III o pomoc, by uwolnić się od swych adwersarzy, król asyryjski tę sposobność wyzyskał. Izrael odtąd stał się wasalem Asyrii i zobowiązany był do płacenia corocznej daniny, Damaszek natomiast, z uporem broniący swej niezawisłości, został zdobyty i przekształcony w prowincję asyryjską. Wydarzeniom tym

6882Krl 16,7-10; na temat tych wydarzeń zob. Seventh-day Adventist Bible Commentary, t. II, pod red. F. D. Nichol, Washington 1976, s. 941; por. C. F. Keil, F. Delitzsch, Commentary on the Old Testament, t. III, Grand Rapids 1988, ss. 401-405.

6892Krl 15,29.

6901Krn 5,6.

6911Krn 5,26.

692Zob. R. Jarocki, dz. cyt., s. 30; o tej koalicji jest również mowa w Księdze Izajasza; zob. Iz 7,1-9; por. J. N.

Oswalt, The New International Commentary on the Old Testament, The Book of Isaiah, Chapters 1-39, Grand Rapids 1988, ss. 192-204.

693 2Krn 28,20.

137

towarzyszyły masowe deportacje i kontrybucje”694. „Od czasów Tiglatpilesara III uczyniono z deportacji instrument zarządzania państwem z wymianą ludności między bardzo odległymi regionami (...) Straty w ludziach podczas deportacji były ogromne, gdyż jak się uważa, w niektórych wypadkach połowa deportowanych umierała podczas drogi”695.

A. Tschirschnitz podaje, że to właśnie Tiglat-Pilesar III osadził na tronie w Izraelu ostatniego władcę Królestwa Północnego, Ozeasza696. Ricciotti potwierdza, że Ozeasz „został królem za sprawą stronnictwa asyryjskiego i za zgodą Asyrii”697.

4.1.3. Salmanasar V

Stary Testament dwukrotnie mówi o zdobyciu Samarii przez Salmanasara V (726-722 r. p.n.e.) i jemu przypisuje ostateczne rozprawienie się z Królestwem Północnym: „Przeciwko niemu nadciągnął Salmanasar, król asyryjski, i Ozeasz został jego lennikiem, i płacił mu daninę. Gdy jednak król asyryjski wykrył spisek Ozeasza, polegający na tym, że wysłał on posłów do króla egipskiego So i przestał płacić rokrocznie daninę królowi asyryjskiemu, kazał go król asyryjski pojmać i wtrącił go w kajdanach do więzienia. Po czym król asyryjski najechał cały kraj, ruszył na Samarię i oblegał ją przez trzy lata. W dziewiątym roku panowania Ozeasza król asyryjski zdobył Samarię, uprowadził Izraela do Asyrii i osadził ich tam w Chalach i nad Chaborem, rzeką Gozanu i w miastach medyjskich”698. „Król asyryjski zaś sprowadził z Babilonu, z Kuty, z Awwy, z Chamatu i z Sefarwaim ludzi i osiedlił ich zamiast synów

694J. Zabłocka, dz. cyt., ss. 328-329; na temat tej wyprawy Tiglatpilesera III zob. również: N. Na`aman, dz. cyt., ss. 56-65; por. H. Tadmor, Tiglath-pileser III in Palestine, w: Shnaton – An Annual for Biblical and Ancient Near Eastern Studies, nr 10, Princeton 1990, ss. 179-187.

695F. Joannès, dz. cyt., s. 42.

696Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 74; por. K. Galling, dz. cyt., ss. 58-59; The Ancient Near Eastern Texts relating to the Old Testament, pod red. J. B. Pritchard, Princeton 1950, ss. 283-284; Altorientalische Texte und Bilder zum Alten Testament, pod red. H. Gressmann, Tübingen 1926, s. 115.

697G. Ricciotti, dz. cyt., s. 355.

6982Krl 17,3-6; na temat tych wydarzeń zob. Seventh-day Adventist Bible Commentary, t. II, dz. cyt., s. 945; C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. III, ss. 409-414.

138

izraelskich w miastach samaryjskich. I objęli oni w posiadanie Samarię, i zamieszkali w jej miastach”699.

W kolejnym rozdziale Drugiej Księgi Królewskiej jej autor praktycznie powtarza to, co napisał wcześniej, tym razem jednak w odniesieniu do panowania Hiskiasza, króla judzkiego: „W czwartym roku panowania Hiskiasza - był to zaś siódmy rok panowania Ozeasza, syna Eli, króla izraelskiego - wyruszył Salmanasar, król asyryjski, na Samarię, obległ ją i zdobył ją po upływie trzech lat. W szóstym roku panowania Hiskiasza - był to zaś dziewiąty rok panowania Ozeasza, króla izraelskiego - Samaria została zdobyta. Potem uprowadził król asyryjski Izraelitów do Asyrii i osadził ich tam w Chalach i nad Chaborem, rzeką Gozanu, i w miastach medyjskich”700.

W 724 r. p.n.e. wyruszył król asyryjski przeciwko Samarii, stolicy państwa izraelskiego. W trzecim roku oblężenia miasto zostało zdobyte701. Jednak w trakcie oblężenia Samarii Salmanasar padł ofiarą sprzysiężenia. Prawdopodobnie Sargon II, jeden z dowódców królewskich, mając poparcie kapłaństwa i arystokracji, dokonał przewrotu pałacowego i zasiadł na tronie asyryjskim. Z racji tego, że upadek Samarii był równoległy w czasie ze zmianą władcy na tronie asyryjskim, różne źródła podają bądź Salmanasara bądź Sargona, jako zdobywcę stolicy Izraela702. F. Joannès również przypisuje zdobycie Samarii Salmanasarowi V, który „nie zdołał już wykorzystać tego sukcesu, został bowiem obalony w wyniku rewolty pałacowej”703.

6992Krl 17,24.

7002Krl 18,9-11.

701Por. J. Zabłocka, dz. cyt., s. 330.

702Zob. J. Warzecha, dz. cyt., ss. 301-302; por. B. Baron, I. Baron., dz. cyt., ss. 197-198; G. Ricciotti, dz. cyt., s.

356; A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 75; N. Na`aman, dz. cyt., ss. 76-90; A. T. E. Olmstead, The Fall of Samaria, w: American Journal of Semitic Languages and Literatures, nr 21, Chicago 1904, ss. 179-182. Biorąc pod uwagę wszystkie dane, jakie mamy z tego czasu, można z całą pewnością stwierdzić, że podbój Samarii był

dziełem Salmanasara V tuż przed jego śmiercią. 703 F. Joannès, dz. cyt., s. 29.

139

4.1.4. Sancheryb

Najbardziej obszernym starotestamentowym opisem odnośnie władców asyryjskich jest właśnie ten dotyczący Sancheryba (704-681 r. p.n.e.) i jego najazdu na Judę za panowania króla Hiskiasza. „W czternastym roku panowania króla Hiskiasza wyruszył Sancheryb, król asyryjski, przeciw wszystkim warownym grodom judzkim i zdobył je. Wtedy król judzki Hiskiasz wysłał do króla asyryjskiego do Lakisz704 takie oświadczenie: Zgrzeszyłem, lecz odstąp ode mnie, a ja przyjmę na siebie wszystko, co na mnie nałożysz. I nałożył król asyryjski na Hiskiasza, króla judzkiego, haracz w wysokości trzystu talentów srebra i trzydziestu talentów złota. Oddał więc Hiskiasz całe srebro znajdujące się w świątyni Pana i w skarbcach domu królewskiego. W tym to czasie kazał Hiskiasz zdjąć obicia z drzwi przybytku Pana i ze słupów, które król judzki Hiskiasz pokrył złotem, i posłał to królowi asyryjskiemu. Mimo to król asyryjski wysłał z Lakisz przeciwko królowi Hiskiaszowi Tartana i Rab-Sarisa, i Rabszake z potężną armią do Jeruzalemu, i ci, nadciągnąwszy i przybywszy do Jeruzalemu, zatrzymali się przy wodociągu górnego stawu, przy drodze na pola pilśniarzy”705.

Powstaje pytanie, czy król asyryjski Sancheryb przedsięwziął jedną czy też być może dwie kampanie przeciwko Filistei i Judzie. Źródła asyryjskie mówią jedynie o jednej takie wyprawie706, natomiast tekst biblijny mógłby sugerować, że miały miejsce dwie oddzielne wyprawy Sancheryba do Palestyny707. Bibliści są podzieleni jeśli chodzi o tę kwestię, natomiast asyriolodzy oraz egiptolodzy z całą stanowczością opowiadają się za wersją,

704Na temat podboju Lachisz przez Sancheryba zob. W. H. Shea, Sennacherib’s description of Lachish and of its conquest, w: Andrews University Seminary Studies, vol. 26/2, Berrien Springs 1988, ss. 171-180; por. D. Ussishkin, The Conquest of Lachish by Sennacherib, Tel Aviv 1982.

7052Krl 18,13-18; por. 2Krn 32,1-19; Iz 36,1-22; na temat palestyńskiej wyprawy Sancheryba mówi tzw. „pryzma Taylora”, zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., ss. 77-79; M. Schorr, Palestyna starożytna, Kraków 1926, ss. 8-10; A. Jirku, Geschichte des Volkes Israel, dz. cyt., ss. 177-178; K. Galling, dz. cyt., ss. 67-69; zob. również Seventh-day Adventist Bible Commentary, t. II, dz. cyt., ss. 955-956; C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. III, ss. 433-436.

706The Ancient New Eastern Texts relating to the Old Testament, dz. cyt., ss. 287-288.

707Pierwsza wyprawa Sancheryba byłaby opisana w 2Krl 18,13-16, natomiast druga w 2Krl 18,17-19,36.

140