Tarasiuk%20Lukasz

która uwzględnia tylko jedną kampanię Sancheryba w kierunku zachodnim708. Jedną z głównych przyczyn sugerujących, że miały miejsce dwie wyprawy Sancheryba na te obszary jest Druga Księga Królewska, która mówi o jednym z przeciwników Sancheryba, mianowicie Tyrchace, królu etiopskim709. Uważa się, że Tyrchaka mógł być w tym czasie księciem, który towarzyszył wojskom egipskim w Kanaanie w 701 r. p.n.e., lecz późniejsze źródła mówią o tym, że Taharka był królem egipskim710. Egipska chronologia podaje jednak, że w tym czasie faraonem był Szabako711. Nie ma żadnych dowodów na koregencję faraonów Szabako i Szebitku/Taharki. A. Tschirschnitz podaje, że faraon Taharka panował w Egipcie w latach 689-664 p.n.e.712, zatem kampania Sancheryba, o której mowa w 2Krl 19,9 mogłaby mieć miejsce pomiędzy 689 r. p.n.e., kiedy to Sancheryb zakończył swoją pięcioletnią wyprawę przeciwko Babilonii a 686 r. p.n.e., czyli datą śmierci króla Hiskiasza. Taki porządek wypełniłby również lukę, która istnieje w źródłach asyryjskich dotyczących panowania Sancheryba pomiędzy latami 689 a 681 - datą jego śmierci. Wersję tę potwierdza archeologiczne odkrycie z 1990 roku tekstu Taharki w Karnak. Tekst ten mówi o wcześniej nieznanej wyprawie wojskowej faraona Taharki, która mogła być spowodowana aktywnością Sancheryba w Palestynie713.

Biblijne sprawozdanie mówi o nadprzyrodzonej interwencji i zwycięstwie nad Asyryjczykami: „I stało się tej samej nocy, że wyszedł anioł Pański i pozbawił życia w obozie asyryjskim sto osiemdziesiąt pięć tysięcy. Następnego dnia rano oto wszyscy oni - same trupy - pomarli. Toteż Sancheryb, król

708Zob. D. B. Redford, Egypt, Canaan, and Israel in Ancient Times, Princeton 1992, ss. 351-359; por. N. Na`aman, dz. cyt., ss. 135-151; S. H. Horn, Did Sennacherib Campaign Once or Twice against Hezekiah?, w:

Andrew University Seminary Studies, nr 4, Berrien Springs 1966, ss. 1-28.

7092Krl 19,9. Biblijny Tyrchaka to poźniejszy faraon egipski o imieniu Taharka; zob. K. Kitchen, Third Intermediate Period, Warminster 1986, ss. 157-161.

710Stella z Kawy w Nubii identyfikuje faraona Taharkę, jako Szebitku; zob. F. L. Macadam, The Temples of Kawa: I. The Inscriptions, Oxford 1949, ss. 14-21.

711K. Baer, The Libyan and Nubian Kings of Egypt: Notes on the Chronology of Dynasties XXII to XXVI, w: Journal of Near Eastern Studies, 32/1973, Chicago 1973, s. 25.

712Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 275.

713Na temat tekstu faraona Taharki i drugiej wyprawy Sancheryba do Palestyny zob. W. H. Shea, The New Tirhakah Text and Sennacherib’s Second Palestinian Campaign, w: Andrews University Seminary Studies, vol. 35/2, Berrien Springs 1997, ss. 181-187; por. W. H. Shea, Sennacherib’s Second Palestinian Campaign, w: Journal of Biblical Literature, vol. 104, Atlanta 1985, ss. 401-418; por. G. Ricciotti, dz. cyt., ss. 386-387.

141

asyryjski, zwinął obóz i wyruszywszy powrócił, i zamieszkał w Niniwie”714. Historycy skłaniają się raczej ku nagłej epidemii lub zarazie, która miałaby spowodować klęskę armii asyryjskiej715. Faktem jest jednak, że Jerozolima nie została zdobyta przez Sancheryba, który powrócił do Niniwy bez swojej ogromnej armii. „A gdy oddawał pokłon w świątyni Nisrocha, swojego boga, zabili go Adrammelek i Szareser, jego synowie, po czym uszli do ziemi Ararat. Władzę królewską zaś objął po nim jego syn Asarhaddon”716. „W samej Asyrii wybór jego najmłodszego syna Asarhaddona na następcę tronu wywołał niezadowolenie. Doprowadził do spisku na dworze i mordu króla w 681 r. p.n.e., być może w Kalhu, w świątyni boga Ninurty z udziałem jego synów. Śmierć Sancheryba wywołała krótką wojnę domową w roku 680, z której zwycięsko wyszedł wyznaczony na następcę tronu Asarhaddon”717.

4.2. Polityka zagraniczna Babilonii

W rozdziale drugim opisałem pokrótce historię imperium babilońskiego z uwzględnieniem podziału na trzy główne epoki, przedstawiając najistotniejsze kwestie z dziejów tego mocarstwa. W rozdziale czwartym będę się koncentrował jedynie na tych kilku władcach babilońskich, którzy zapisali się szczególnie w historii państwa izraelskiego.

7142Krl 19,35.36; por. 2Krn 32,21; Iz 37,36.37.

715Zob. G. Ricciotti, dz. cyt., ss. 387-389.

7162Krl 19,37.

717F. Joannès, dz. cyt., s. 31.

142

4.2.1. Marduk-apal-iddina

Stary Testament dwukrotnie wspomina tego króla babilońskiego, w obu przypadkach w związku z cudownym uzdrowieniem króla judzkiego, Hiskiasza: „W tym czasie wysłał Merodach Baladan, syn Baladana, król babiloński, do Hiskiasza list wraz z upominkiem, ponieważ słyszał, że Hiskiasz chorował. Hiskiasz wysłuchał posłów i pokazał im cały swój skarbiec, srebro i złoto, i wonności, i drogocenne olejki, i zbrojownie, w ogóle wszystko, co znajdowało się w jego skarbcach; nie było takiej rzeczy, której by Hiskiasz nie pokazał w swoim domu i w całym swoim władztwie”718. Praktycznie identyczny zapis znajduje się w Księdze Izajasza: „W owym czasie wysłał Merodach-Baladan, syn Baladana, król babiloński, list i dary do Hiskiasza, słyszał bowiem, że był chory, ale wyzdrowiał. I uradował się z tego Hiskiasz, i pokazał im swój skarbiec, srebro i złoto, i wonności, i przednie olejki, i cały swój arsenał, i wszystko, co się znajdowało w jego skarbcach. Nie było rzeczy w jego pałacu i w całym jego państwie, której by im nie pokazał”719. Całe zajście skończyło się naganą proroka Izajasza, który przepowiedział, iż „wszystko, co jest w twoim domu i co nagromadzili twoi ojcowie aż po dziś dzień, zostanie zabrane do Babilonii i nie pozostanie nic, mówi Pan. A z twoich synów, którzy wywodzić się będą od ciebie, których ty spłodzisz, wezmą, aby byli podkomorzymi w pałacu króla babilońskiego”720. Słowo proroka Izajasza miało się spełnić za panowania króla babilońskiego, Nebukadnesara II. Wydaje się, że w tych niespokojnych czasach król Merodach Baladan szukał sprzymierzeńców przeciwko Asyrii, lecz skończyło się to tragicznie dla miasta Babilonu, które w 689 r. p.n.e. zostało zdobyte i doszczętnie zniszczone przez Asyryjczyków721.

7182Krl 20,12-13; na temat tych wydarzeń zob. Seventh-day Adventist Bible Commentary, t. II, dz. cyt., s. 967; C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. III, ss. 465-467.

719Iz 39,1-2.

720Iz 39,6-7; na temat tych wydarzeń zob. J. N. Oswalt, dz. cyt., ss. 691-698.

721Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 91; por. F. Joannès, dz. cyt., ss. 83-84.

143

4.2.2. Nebukadnesar II

Król babiloński, Nebukadnesar II (605-562 r. p.n.e.) miał udział we wszystkich trzech oblężeniach Jerozolimy722, co potwierdza relacja biblijna i ostatecznie w roku 586 p.n.e. przyczynił się do upadku Królestwa Południowego. W Starym Testamencie król ten występuje aż osiemdziesiąt dziewięć razy! W 605 r. p.n.e. syn Nabopolasara, Nebukadnesar II, który wówczas jeszcze nie był królem, wyruszył z wojskami babilońskimi i pokonał Egipcjan w bitwie pod Karkemisz, leżącym na szlaku handlowym z Syrii do Mezopotamii723. W tym samym roku Nebukadnesar odebrał również przysięgę wierności od poszczególnych państw Syro-Palestyny724 a także zabrał do Babilonu jeńców z Jerozolimy. Oto sprawozdanie biblijne: „Trzeciego roku panowania Jojakima, króla judzkiego, nadciągnął Nebukadnesar, król babiloński, do Jeruzalemu i obległ je. A Pan wydał w jego ręce Jojakima, króla judzkiego, i część naczyń domu Bożego; on zaś sprowadził je do ziemi Szinear, do domu swojego boga, a naczynia wniósł do skarbca swojego boga. I rozkazał król Aszpenazowi, przełożonemu nad sługami dworskimi, sprowadzić niektórych spośród synów izraelskich z królewskiego i szlachetnego rodu”725. „Za jego czasów wyruszył Nebukadnesar, król babiloński, i Jehojakim był jego lennikiem przez okres trzech lat, potem jednak znów się zbuntował przeciwko niemu. Lecz Pan wyprawił przeciwko niemu hufce Chaldejczyków, hufce Aramejczyków, hufce Moabitów, hufce Ammonitów, wyprawił je przeciwko Judzie, aby ją zniszczyć zgodnie ze słowem Pana, jakie wypowiedział przez usta sług swoich, proroków”726.

722Na temat trzech oblężeń Jerozolimy zob. R. Jarocki, dz. cyt., ss. 36-37; J. Zabłocka, dz. cyt., ss. 354-355; A. Tschirschnitz, dz. cyt., ss. 93-95; G. Ricciotti, dz. cyt., ss. 408-421.

723Na temat bitwy pod Karkemisz wspomina prorok Jeremiasz, Jr 46,2; zob. również A. Jepsen, dz. cyt., s. 191; K. Galling, dz. cyt., s. 73; Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., s. 236.

724Por. J. Flawiusz, dz. cyt., s. 456.

725Dn 1,1-3; na temat komentarza do tych tekstów zob. J. B. Doukhan, Wizja przyszłości w starożytnej księdze, Warszawa 2001, ss. 14-17.

7262Krl 24,1-2; por. 2Krn 36,6-7.

144

W 597 r. p.n.e. Nebukadnesar II ponownie wyruszył z wojskami babilońskimi do Palestyny. „W tym czasie nadciągnęli słudzy Nebukadnesara, króla babilońskiego, pod Jeruzalem i miasto zostało oblężone. Gdy potem sam Nebukadnesar, król babiloński, przybył pod miasto, a słudzy jego je oblegali, Wyszedł Jehojachin, król judzki wraz ze swoją matką i ze swoim dworem, i swymi dostojnikami, i eunuchami do króla babilońskiego. Wtedy król babiloński kazał go pojmać w ósmym roku swojego panowania i kazał wywieść stamtąd wszystkie skarby świątyni Pana i skarby królewskiego domu i potłuc wszystkie złote naczynia, które sporządził Salomon, król izraelski, dla przybytku Pana, jak to zapowiedział Pan. I zagarnął do niewoli całe Jeruzalem, wszystkich dostojników i całe rycerstwo, dziesięć tysięcy jeńców oraz wszystkich kowali i ślusarzy; nie pozostał nikt oprócz biedoty spośród prostego ludu. Uprowadził do Babilonu Jehojachina, a także królową matkę i żony króla i jego eunuchów, i możnych kraju uprowadził z Jeruzalemu do Babilonu. Nadto wszystkich ludzi znacznych w liczbie siedmiu tysięcy i tysiąc kowali i ślusarzy, całe rycerstwo zdatne do walki, uprowadził król babiloński do niewoli, do Babilonu”727.

Na tronie judzkim jako wasal Babilonu zasiadł Sedekiasz, który wbrew proroctwom i przestrogom proroka Jeremiasza przystąpił do antybabilońskiej koalicji728, co skończyło się trzecim oblężeniem Jerozolimy i upadkiem królestwa Judy w roku 586 p.n.e. Tym razem całe miasto wraz ze świątynią i pałacem królewskim zostało spalone729. „W dziewiątym roku jego panowania, w dziesiątym miesiącu dziesiątego dnia tegoż miesiąca, nadciągnął Nebukadnesar, król babiloński, wraz z całym swoim wojskiem pod Jeruzalem, obległ je i usypał wokoło niego szańce. I miasto było oblężone aż do jedenastego roku panowania króla Sedekiasza. Dziewiątego dnia tego miesiąca, gdy wzmógł się głód w

7272Krl 24,10-16; por. 2Krn 36,10; zob. Seventh-day Adventist Bible Commentary, t. II, dz. cyt., ss. 983-985; C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. III, ss. 506-509.

728Jr 27,3-22; 2Krl 24,20; zob. J. A. Thompson, The New International Commentary on the Old Testament, The Book of Jeremiah, Grand Rapids 1989, ss. 528-536.

729Zob. Atlas of the Bible, dz. cyt., ss. 144-145; por. J. Briend, dz. cyt., s. 435.

145

mieście i nie stało już chleba dla prostego ludu, zrobiono wyłom w murze miasta i król oraz wszyscy wojownicy uciekli w nocy bramą między dwoma murami obok królewskiego ogrodu, podczas gdy Chaldejczycy jeszcze otaczali miasto, i skierowali się w stronę puszczy. Lecz wojsko chaldejskie puściło się za królem w pogoń i dognali go na stepach jerychońskich, całe zaś jego wojsko opuściwszy go, rozpierzchło się. Pojmali tedy króla i zaprowadzili go do króla babilońskiego do Rybli i tam go osądzili. W piątym miesiącu, siódmego dnia tegoż miesiąca, a był to dziewiętnasty rok panowania króla Nebukadnesara, króla babilońskiego, przybył Nebuzaradan, dowódca gwardii przybocznej, dworzanin króla babilońskiego, do Jeruzalemu. I spalił świątynię Pana, dom królewski i wszystkie domy w Jeruzalemie, wszystkie duże domy spalił ogniem, wszystkie zaś mury otaczające Jeruzalem zburzyło całe wojsko chaldejskie, które było przy dowódcy gwardii przybocznej, resztę ludu zaś, która jeszcze pozostała w mieście, i tych, którzy zbiegli do króla babilońskiego oraz resztę pospólstwa uprowadził Nebuzaradan, dowódca gwardii przybocznej do niewoli”730. „Nad ludem zaś, który ostał się w ziemi judzkiej, a któremu Nebukadnesar, król babiloński, pozwolił pozostać, ustanowił naczelnikiem Gedaliasza, syna Achikama, syna Szafana”731. Tak jak imperium asyryjskie bezpośrednio przyczyniło się do upadku Królestwa Północnego, tak imperium babilońskie spowodowało upadek Królestwa Południowego.

7302Krl 25,1-11; por. 2Krn 36,17-21; zob. Seventh-day Adventist Bible Commentary, t. II, dz. cyt., ss. 987-988; C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. III, ss. 511-516.

7312Krl 25,22.

146

4.2.3. Amel-Marduk

Po Nebukadnesarze II państwo babilońskie powoli zaczyna się chylić ku upadkowi. Po nim w Babilonii panowało jeszcze czterech królów: AmelMarduk (562-560 r. p.n.e.), Nergalszar-usur (560-556 r. p.n.e.)732, LabasziMarduk (556 r. p.n.e.) i w końcu Nabonid (556-539 r. p.n.e) z Belsazarem jako regentem733. Amel-Marduk występuje dwukrotnie w Starym Testamencie jako Ewil-Merodach: „W trzydzieści siedem lat po uprowadzeniu do niewoli Jehojachina, króla judzkiego, w dwunastym miesiącu, dwudziestego siódmego dnia tegoż miesiąca, wypuścił Ewil-Merodach, król babiloński, w roku objęcia przezeń władzy królewskiej, Jehojachina, króla judzkiego, z więzienia. I zaczął z nim przyjaźnie rozmawiać, i postawił jego krzesło wyżej niż krzesła królów, którzy byli u niego w Babilonie. I zdjął swoje szaty więzienne, i jadał stale w obecności króla przez resztę swojego życia. A utrzymanie jego było utrzymaniem stałym, na które król łożył dzień w dzień przez resztę jego życia”734. Prawie identyczny opis zawarty został w Księdze Jeremiasza735. EwilMerodach panował w Babilonie zaledwie dwa lata i zginął w wyniku rewolucji pałacowej736.

4.2.4. Belsazar

Z kolei Belsazar, król babiloński występuje w Starym Testamencie ośmiokrotnie, we wszystkich przypadkach w Księdze Daniela. Jak wiemy ostatnim władcą Babilonii był Nabonid (556-539 r. p.n.e.), który prawdopodobnie w wyniku religijnego konfliktu opuścił Babilon i przebywał w

732W Starym Testamencie Nergal-Szarezer, zob. Jr 39,3.13.

733Zob. chronologię ostatnich królów babilońskich w: A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 283; na temat panowania trzech pierwszych królów po Nebukadnesarze II zob. B. Baron, I. Baron, dz. cyt., s. 133.

7342Krl 25,27-30; zob. Seventh-day Adventist Bible Commentary, t. II, dz. cyt., s. 990; C. F. Keil, F. Delitzsch, dz. cyt., t. III, ss. 521-523.

735Jr 52,31-34; zob. J. A. Thompson, dz. cyt., ss. 760-762.

736Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 95.

147

oazie w Tema na Pustyni Arabskiej, natomiast rzeczywistym władcą w Babilonie był jego syn Belsazar737. Jednak przez długi czas utrzymywano, że wzmianki o królu Baltazarze w Księdze Daniela to „poważny historyczny błąd”738 i „produkt bujnej wyobraźni autora księgi Daniela”739. Wnioski takie nasuwały się po lekturze starożytnych historyków Herodota i Ksenofonta, którzy z całą stanowczością twierdzili w swoich opracowaniach, że ostatnim władcą Babilonii był Nabonid740. Dopiero w 1854 r. konsul brytyjski J. G. Taylor, prowadząc prace wykopaliskowe w południowym Iraku, odkrył kilka zapisanych glinianych cylindrów z VI w. p.n.e., które następnie odczytał Henry Rawlison. Na jednym z nich znajdowała się modlitwa o zdrowie i długie życie Nabonida i jego najstarszego syna Baltazara741. Okryto m.in. Kronikę Nabonida również z VI w. p.n.e., która mówi o koronowanym księciu panującym w Babilonie, odkąd Nabonid przeniósł się w 552 r p.n.e. do swojej rezydencji w Tema742.

Piąty rozdział Księgi Daniela zawiera opis ostatniej uczty króla Belsazara: „Król Belsazar urządził wielką ucztę dla tysiąca swoich dostojników i przed tym tysiącem pił wino. A gdy Belsazar był pod działaniem wina, kazał przynieść złote i srebrne naczynia, które jego ojciec Nebukadnesar zabrał ze świątyni w Jeruzalemie, aby król i jego dostojnicy, jego żony i jego nałożnice mogły z nich pić”743. Belsazar dobrze znał Nebukadnesara, wielkiego monarchę, który według babilońskich kronik zmarł w 562 r. p.n.e. Belsazar miał wówczas dwadzieścia sześć lat i dowodził wojskiem babilońskim744. Ponadto Belsazar był wnukiem

737Tamże, s. 95; Dn 5,1-30.

738Journal of Theological Studies, XXXII/12, Oxford 1931.

739F. Hitzig, Das Buch Daniel, Leipzig 1850, s. 75.

740Por. A. J. Palla, dz. cyt., s. 42; Zawadzki S., BM 54209: A Document from the Reign of Nabonidus, w:

Rocznik Orientalistyczny, t. LI, zeszyt 1, pod red. E. Tryjarski, Warszawa 1998, ss. 33-42.

741Zob. A. Millard, Daniel and Belshazzar in History, w: Biblical Archaeology Review, maj/czerwiec, Washington 1985, s. 75.

742The Ancient Near East: An Anthology of Texts and Pictures, pod red. J. B. Pritchard, Princeton, New Jersey 1973, s. 306; por. S. Smith, Babylonian Historical Texts Relating to the Capture and Downfall of Babylon, London 1924, ss. 83-91; na temat koregencji Nabonida z Belsazarem zob. również: R. P. Dougherty, Nabonidus and Belshazzar, t. 5, New Haven, Connecticut 1929, ss. 57-70; F. Joannès, dz. cyt., ss. 90-92.

743Dn 5,1-2.

744Records of the Past, t. VII, s. 159.

148

Nebukadnesara ze strony matki745, co zostało podkreślone siedmiokrotnie w Księdze Daniela746. Historia opisana w piątym rozdziale Księgi Daniela wydarzyła się w noc poprzedzającą zdobycie Babilonu przez Cyrusa w 539 r. p.n.e. Wśród klinowych dokumentów opisujących upadek Babilonu „kronika Nabonida” potwierdza wiarygodność zapisu biblijnego: „Gobrias (Ugaru), rządca Gutium i armia Cyrusa wkroczyli do Babilonu bez bitwy. Potem Nabonid został aresztowany w Babilonie, gdy tam przybył. (...) W miesiącu Arahszamnu, trzeciego dnia, Cyrus wkroczył do Babilonu. (...) Gobrias ustanowił [podlegających mu] rządców w Babilonie”747. Tekst babiloński nie wspomina Belsazara, gdyż skupia się na Nabonidzie. Jednak nieobecność Nabonida w stolicy potwierdza fakt, iż rezydował tam książę-regent. Opis zajęcia Babilonu przez wojska perskie został wyryty na tzw. „Glinianym walcu Cyrusa”748.

4.3. Wpływ Starożytnego Egiptu na dzieje Izraela

W rozdziale drugim opisałem pokrótce historię Starożytnego Egiptu z uwzględnieniem podziału na siedem głównych epok, przedstawiając najistotniejsze kwestie z dziejów tego mocarstwa. W rozdziale czwartym będę się koncentrował jedynie na tych kilku władcach egipskich, którzy zapisali się szczególnie w historii państwa izraelskiego.

745J. B. Doukhan, dz. cyt., s. 85.

746Dn 5,2.11.13.18.22.

747The Ancient New Eastern Texts relating to the Old Testament, dz. cyt., s. 306.

748Cyrus skierował żołnierzy do kopania kanału, aby zmienić bieg rzeki. Kiedy rów był gotowy, odprowadzili wody Eufratu od miasta. Poziom rzeki, i tak niski o tej porze roku, opadł jeszcze bardziej. Persowie wdarli się do miasta wysuszonym korytem rzeki i otworzyli jego bramy. Babilon upadł w październiku 539 r. p.n.e.; zob. Ksenofont, Cyropedia, Paris 1972, ss. 261-285; por. R. A. Parker, W. H. Dubberstein, dz. cyt., s. 29; The Ancient New Eastern Texts relating to the Old Testament, dz. cyt., ss. 315-316; M. Schorr, Babilonja i Assyrja, Kraków 1924, ss. 11-12.

149

4.3.1. Amenhotep II

Amenhotep II (1450-1425 r. p.n.e)749, władca XVIII dynastii panującej w okresie Nowego Państwa, jest faraonem, który według chronologii biblijnej panował w Egipcie w czasie wyjścia Izraelitów z Egiptu. Co do tego wydarzenia istnieje wiele teorii750. Najważniejsze z nich to teoria XV w. p.n.e. – za czasów właśnie XVIII dynastii oraz teoria XIII w. p.n.e. – za czasów XIX dynastii751. Wielu biblistów jest przekonanych, iż wyjście Izraelitów z Egiptu miało miejsce w czasach XIX dynastii za panowania Ramzesa II (1304-1237 r. p.n.e.)752. Jednak istnieje kilka mocnych argumentów przemawiających na korzyść teorii wyjścia w XV w. p.n.e.

Pierwszym z nich jest informacja zawarta w Pierwszej Księdze Królewskiej, mówiąca o tym, iż świątynię zaczęto budować „w czterysta osiemdziesiąt lat po wyjściu synów izraelskich z ziemi egipskiej, w czwartym roku a miesiącu drugim panowania Salomona nad Izraelem”753. Biorąc pod uwagę lata panowania Salomona (970-930 r. p.n.e.)754, czwartym rokiem jego rządów był rok 966 p.n.e.755. Cofając się czterysta osiemdziesiąt lat wstecz dochodzimy do roku 1446 p.n.e.756.

749Starożytny Egipt, dz. cyt., s. 104; por. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 32; N. Grimal, dz. cyt., s. 214.

750W. Michalski, dz. cyt., ss. 332-333; S. Łach, Księga Wyjścia, Poznań 1964, s. 52-55; K. Galling, dz. cyt., ss.

39-40; E. Sellin, Geschichte des israelitisch-jüdischen Volkes, Leipzig 1924, ss. 56-65; M. Noth, Geschichte Israels, Göttingen 1950, s. 114; A. Jirku, dz. cyt., ss. 69-71; J. Jelito, dz. cyt., s. 142; S. Herrmann, Geschichte Israels in altertestamentlicher Zeit, München 1973, s. 93.

751Teoria tzw. „podwójnego wyjścia” próbuje pogodzić wyjście Izraelitów w XV w. p.n.e. z wyjściem w XIII w. p.n.e.; zob. Seventh-day Adventist Bible Commentary, t. I, Washington 1953, s. 189; H. H. Rowley, Actes du XX-iéme Congrés des Orientalistes, Louvain 1940, ss. 91-93.

752A. Mallon, Les Hébreux en Egypte, Roma 1921, s. 178; P. Heinisch, Das Buch Exodus, Bann 1935, s. 16; R. de Vaux, Les Patriarches Hébreux et les découvertes modernes, Paris 1946, s. 251; W. F. Albright, From the Stone Age to Christianity, Baltimore 1960, s. 256; J. A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., ss. 62.131; J. Bright, Biblisch-Historisches Handwörterbuch, t. II, Göttingen 1964, s. 124.

7531Krl 6,1.

754Por. B. Koziróg, Izrael, dz. cyt., s. 174; M. Grant, The History of Ancient Israel, New York 1974, s. 288.

755Zob. E. R. Thiel, dz. cyt., s. 24.

756Zob. Seventh-day Adventist Bible Commentary, dz. cyt., s. 192; J. A. Thompson, Biblia i archeologia, dz. cyt., ss. 46-50; por. Chronologia Starego Testamentu, dz. cyt., s. 41; A. J. Hoerth, Archaeology and The Old Testament, Grand Rapids 1998, s. 84; L. Möller, Exodus. Śladami wydarzeń bilijnych, Warszawa 2002, s. 197; D. M. Rohl, dz. cyt., ss. 114-115. Według B. Kwiatkowskiego w roku 1446 p.n.e. na tronie Egiptu zasiadał Totmes III (1458-1425 r. p.n.e.); zob. B. Kwiatkowski, dz. cyt., s. 352; autor jednak przyznaje, że według

150