Tarasiuk%20Lukasz

wieku, koniecznym jest uświadomienie sobie, że bardzo wpływowe były wówczas ruchy filozoficzne. Podczas gdy reformacja była okresem sprzeciwu przeciwko autorytetowi kościoła, wiek XIX był czasem sprzeciwu wobec samej Biblii”80.

Pierwsze krytyczne dzieło w XIX wieku na temat historii starożytnego Izraela napisał Henry Hart Milman (1791-1868). Jego praca spotkała się ze znaczącym sprzeciwem. Prawdopodobnie był on pierwszym, który traktował historię Izraela i Judy od strony świeckiej, na takich samych warunkach jak historię Grecji, Rzymu czy innego kraju81. Jeszcze przed Wellhausenem krytyczni myśliciele postrzegali Pismo jako zbiór kilku źródeł: dokumentalnego, uzupełniającego oraz fragmentarycznego82. Niemniej jednak to Julius Wellhausen (1844-1918) stał się jednym z najbardziej wybitnych, wpływowych i znaczących starotestamentowych historyków w tamtym czasie. Przyjął on i popierał hipotezę starego dokumentu83. Według niego patriarchalne historie nie mogą być wykorzystywane w celach historycznych84. Do takich wniosków doprowadziło Wellhausena literackie studiowanie Starego Testamentu. Tym sposobem w XIX w. narodziła się metoda historyczno-krytyczna. Do dzisiaj dzieli ona uczonych na całym świecie.

Metoda historyczno-krytyczna uważa Biblię za zbiór dokumentów85 z przeszłości, które należy studiować na takich samych zasadach, jak inne starożytne dokumenty. Mianowicie na zasadach korelacji, analogii oraz krytyki86. Wellhausen zaproponował pogląd, według którego Pięcioksiąg jest połączeniem tzw. czterech źródeł: J, E, D, i P (Jahwistyczne, Elohistyczne,

80H. R. Gregor, P. Z. Gregor, dz. cyt., s. 21.

81Zob. J. H. Hayes, dz. cyt., s. 58.

82Zob. G. Hasel, dz. cyt., ss. 9-13.

83Metoda ta zakładała, że istniały cztery źródła, z których powstał Pięcioksiąg, w porządku J, E, D, i P; na ten temat zob. V. P. Hamilton, The Book of Genesis, Grand Rapids 1990, ss. 11-37; por. J. Skinner, A Critical and Exegetical Commentary on Genesis, Edinburgh 1951, ss. 41-55.

84Zob. J. Wellhausen, Prolegomena to the History of Israel, Edinburgh 1885, s. 318.

85Zob. S. R. Driver, An Introduction to the Literature of the Old Testament, Gloucester 1972, s. 14.

86Zob. E. Troeltsch, Uber historische und dogmatische Methode in der Theologie, w: Gesammelte Schriften, nr 2, Tübingen 1913, ss. 729-753; G. F. Hasel, General principles of interpretation, w: A Symposium on biblical hermenutics, pod red. G. M. Hyde, Washington 1974, ss. 163-194.

21

Deuteronomistyczne oraz Kapłańskie). Pogląd ten zdominował wszelkie XIXwieczne dyskusje. Jednak krytyka źródeł jest nie tylko wykorzystywana przez metodę historyczno-krytyczną. Wśród wielu propozycji są m.in.: krytyka formy, krytyka tradycji oraz krytyka literacka87.

1.3. Kontekst geograficzny

Za wstęp do rozważań na temat kontekstu geograficznego niech posłużą słowa dwóch znakomitych uczonych: „Centralnym miejscem historii starożytnego Izraela i Judy był mały, górzysty obszar środkowej Palestyny, leżący pomiędzy nadbrzeżną równiną a głęboką depresją Doliny Jordanu. Współcześnie uważamy całą Palestynę za Ziemię Świętą. To prawda, że niektóre teksty biblijne przypisują całą tę ziemię plemionom izraelskim. Jednak w rzeczywistości starożytna Palestyna była podzielona pomiędzy rozmaite ludy, które w pewnym czasie faktycznie były podporządkowane królom izraelskim oraz judzkim. Historię Judy należy rozpatrywać nie tylko w najbliższym kontekście geograficznym, ale powinna być ona rozumiana w związku z czterema szerszymi i częściowo pokrywającymi się obszarami, mianowicie: w szerszym kontekście Żyzny Półksiężyc razem z Egiptem, świat śródziemnomorski, natomiast w węższym kontekście wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego oraz oczywiście Palestyna jako całość”88.

Pojęcie „Żyzny Półksiężyc” odnosi się do obszaru będącego kolebką najwcześniejszej azjatyckiej cywilizacji. Termin ten oznacza pas ziemi uprawnej w kształcie księżyca, który bierze swój początek od Zatoki Perskiej, gdzie wpływają zarówno wody Tygrysu jak i Eufratu, dwóch największych rzek tego regionu. Od Zatoki Perskiej obszar Żyznego Półksiężyca rozciąga się w

87Zob. H. R. Gregor, P. Z. Gregor, dz. cyt., s. 23.

88J. M. Miller, J. H. Hayes, dz. cyt., s. 30; na temat geografii historycznej Ziemi Świętej zob. G. A. Smith, The Historical Geography of the Holy Land, New York-Evanston 1966.

22

kierunku północno-zachodnim, obejmując równiny oraz doliny Tygrysu i Eufratu oraz ich dopływy, dochodząc aż do Półwyspu Anatolijskiego. Stamtąd obszar ten ciągnie się na południowy zachód do wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego, docierając w końcu do Pustyni Synaj89. „Granice Mezopotamii jako krainy geograficznej są wyraźnie zarysowane. Północną granicę wyznaczają Góry Kurdystanu i Płaskowyż Armeński, na wschodzie Wyżyna Irańska oraz Góry Zagros, natomiast od południowego wschodu Zatoka Perska. Południowa i zachodnia granica Mezopotamii nie jest wyraźnie zaznaczona. Wyznaczają ją obszary Pustyni Syryjskiej i Arabskiej”90.

Żyzny Półksiężyc

Starożytna Mezopotamia była obszarem dominacji dwóch imperiów: Asyrii na północy (Górna Mezopotamia) oraz Babilonii na południu (Dolna Mezopotamia). „Pierwsze rozkwitło imperium asyryjskie, które w VIII-VII w.

89Zob. J. M. Miller, J. H. Hayes, dz. cyt., s. 30.

90A. Tschirschnitz, Dzieje ludów biblijnych, Warszawa 1994, s. 49.

23

p.n.e. obejmowało obszar całego Żyznego Półksiężyca oraz Egipt. Upadek imperium asyryjskiego wiązał się z wkroczeniem na arenę dziejów imperializmu babilońskiego. Z kolei upadek imperium babilońskiego w VI w. p.n.e. to powstanie Persji, jako dominującej potęgi przez następne dwa stulecia. W rzeczywistości indoeuropejscy Persowie, których centrum znajdowało się na płaskowyżu irańskim na wschód od Żyznego Półksiężyca, stworzyli najbardziej rozwinięte mocarstwo w tamtych czasach, które rozciągało się na wschodzie do Doliny Indusu, na północnym zachodzie do greckich miast-państw Azji Mniejszej (obejmując swym zasięgiem nawet ziemie Grecji kontynentalnej) a na południowym zachodzie aż do Sudanu i Północnej Afryki”91.

Z kolei „terytorium starożytnego Egiptu obejmowało swym zasięgiem ziemie położone w Dolinie Nilu. Północną granicę wyznaczało Morze Śródziemne, południową w zasadzie była pierwsza katarakta nilowa. Od wschodu terytorium Egiptu oblewało Morze Czerwone. Natomiast zachodnia granica nie była wyraźnie zaznaczona, przebiegała bowiem przez tereny pustynne zwane obecnie Pustynią Libijską”92. Pomimo tego, że Egipt w większości był częścią Afryki a od Żyznego Półksiężyca oddzielała go Pustynia Synaj, ze względu na bliskość oraz istotną rolę, jaką odegrał w starożytności można go uważać za przedłużenie Żyznego Półksiężyca. Podobnie jak Mezopotamia, jego znaczenie zależało w głównej mierze od rzeki – Nilu. Jego wody podnosiły się w czerwcu i jeszcze przed końcem października zalewały ziemie uprawne. Następnie wody opadały i zostawiały po sobie niezwykle pożyteczny muł93. Egipt ze względu na swoje położenie był stałym uczestnikiem spraw syryjsko-palestyńskich i przez długi czas sprawował kontrolę nad tymi obszarami. Z kolei Izrael oraz Juda często były terenami rywalizacji pomiędzy imperiami Mezopotamii a Egiptem.

91J. M. Miller, J. H. Hayes, dz. cyt., s. 31.

92A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 13.

93Zob. J. M. Miller, J. H. Hayes, dz. cyt., s. 33.

24

Obszar basenu Morza Śródziemnego to szczególna aktywność trzech grup ludzi: Fenicjan, Greków oraz Rzymian. Jeśli chodzi o starożytną historię Izraela wyraźny wpływ mieli tu Fenicjanie, o czym zresztą jest mowa w rozdziale szóstym niniejszej dysertacji. Natomiast wpływy greckie, w szczególności imperium greckiego za Aleksandra Wielkiego, czy też dominacja rzymska na całym obszarze Morza Śródziemnego to już czasy, kiedy nie możemy mówić o państwie Izrael, ponieważ przestało ono istnieć wraz z upadkiem Izraela i zdobyciem Samarii przez Asyryjczyków w 722 r. p.n.e. oraz upadkiem Judy i zdobyciem Jerozolimy przez Babilończyków w 586 r. p.n.e.

Jeśli chodzi o wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego i samą Palestynę jej północną granicę stanowiły pasma Gór Libanu oraz Antylibanu. Pomiędzy tymi dwoma pasmami górskimi znajduje się dodatkowo Dolina Bekaa. Wschodnią granicę tych obszarów stanowiła bezludna Pustynia Syryjska. Zwykle geografię Palestyny przedstawia się następująco94: (1) Przybrzeżna równina; (2) Galilea i centralna kraina górzysta, biegnąca w kierunku południowym od łańcucha Libanu; (3) Dolina Jordanu połączona z Doliną Bekaa ciągnąca się na południe do Morza Martwego i dalej do Zatoki Akaba;

(4) Zajordańskie pogórze jako południowy ciąg Gór Antylibanu i dalej do płaskowyżu Moabu i Edomu. Równina przybrzeżna dzieliła się z kolei na cztery mniejsze równiny: Ekron na północy, Dor i Szaron w części środkowej oraz równina filistyńska na południu. Galilea najczęściej dzieli się na dwie części: Galileę Górną oraz Galileę Dolną. Centralna kraina górzysta ciągnie się od Doliny Ezdrelon oraz Doliny Jezreel przez Samarię oraz górzystą krainę Judei prawie aż do Jerozolimy. Dolinę Ezdrelon tworzyły od zachodu Góry Karmel, od północnego zachodu Góra Tabor, od północnego wschodu Góra More a od północnego zachodu Góra Gilboa. Zachodnie zbocza górzystej Judei stanowiła Szefela, która oddzielała Równinę Filistyńską od Pogórza Judzkiego, natomiast wschodnią jej granicę wyznaczał Pustynia Judzka.

94 Zob. M. Tarasiuk, Formowanie się..., dz. cyt., s. 27.

25

Biblijne nazwy geograficzne

Dolina Jordanu ciągnęła się od Góry Hermon na północy, dalej przez Jezioro Hule do Jeziora Galilejskiego95, następnie do Morza Martwego i Wielką Rozpadliną Araba do Zatoki Akaba. Pogórze Zajordańskie dzieli się zwykle na pięć części: Płaskowyż Baszanu, Gilead, Płaskowyż Ammon, Płaskowyż kraju Moab oraz Góry Edom96.

95Jezioro Galilejskie znane jest również pod innymi nazwami: Jezioro Genezaret (Łk 5,1), Morze Galilejskie lub Tyberiadzkie (J 6,1) czy też Jezioro Kinneret (Joz 12,3).

96Co do szczegółowego opisu geograficznego Palestyny zob. M. Tarasiuk, Formowanie się…, dz. cyt., ss. 27-35.

26

1.4. Wpływ archeologii na rozumienie historii

Podczas gdy literackie podejście krytyczne było czymś niepokojącym dla konserwatywnych uczonych w XIX stuleciu, postęp wiedzy archeologicznej w następnym wieku okazał się być bardzo pomocnym w studiach nad Biblią97. Te nowo odkryte informacje były ważne ze względu na zrozumienie historii starożytnego Izraela. Rozszyfrowanie języków starożytnego Bliskiego Wschodu, w szczególności egipskich hieroglifów oraz akkadyjskiego pisma klinowego, otworzyło do studiowania oraz interpretacji niesamowite bogactwo literackie sąsiadów Izraela98. Odkrycia na Bliskim Wschodzie oraz w Palestynie99 doprowadziły do określenia wielu podstaw, które w późniejszym czasie były pomocne podczas wykopalisk prowadzonych w tej części świata. „Wraz z rozwojem archeologii jako dyscypliny nauki nowe źródła informacji okazały się bardzo pomocne w zrozumieniu biblijnego świata, który był tak mało znany poza samą Biblią”100.

Biblijna archeologia została zapoczątkowana przed Edwarda Robinsona101, który jako pierwszy zidentyfikował tak wiele miejsc biblijnych. Natomiast wykopaliska stratograficzne rozpoczął brytyjski uczony, sir William Flinders Petrie. Pearlman w następujący sposób wyraził się o nich: „Jeśli Robinson pokazał archeologom w szerokim tego słowa znaczeniu, gdzie kopać, Petrie pokazał im historyczne znaczenie tego, co oni wykopali. Robinson wydobył na nowo geograficzne położenie tych starożytnych miejsc, o których

97Zob. T. C. Mitchel, Biblical Archaeology: Documents from the British Museum, New York 1988; por. Discovering the Bible: Archaeologists Look at Scripture, pod red. T. Dowley, Grand Rapids 1986; C. F. Aling, Egypt and the Bible History: From Earliest Times to 1000 B.C., Grand Rapids 1981; M. Pearlman, Digging up the Bible: The Stories behind the Great Archaeological Discoveries in the Holy Land, New York 1980.

98Zob. S. Lloyd, Foundations in the Dust: A Study of Mesopotamian Exploration, London 1947; zob. również: F. G. Bratton, A History of Egyptian Archaeology, New York 1969; J. A. Wilson, Signs and Wonders upon Pharaoh: A History of American Egyptology, Chicago 1964; J. McIntosh, The Practical Archaeologists: How We Know What We Know about The Past, New York 1986.

99Edward Robinson (1794-1863), Amerykanin, który napisał trzy tomowe dzieło: Biblical Researches in Palestine, Mount Sinai nad Arabia Petraea, (w: A Journal of Travels in the Year 1838, Boston 1841), oparł swoją pracę na podróży z 1838 roku, donosząc o miejscach, nazwach miejsc, obyczajach, podając również współczesne nazwy wielu miejsc wspomnianych w Biblii.

100H. R. Gregor, P. Z. Gregor, dz. cyt., s. 27.

101Zob. H. T. Frank, Bible Archaeology and Faith, Nashville 1971, s. 337.

27

mówiła historia. Petrie odkrył klucz do alfabetu starożytności, czyniąc możliwym ocenę namacalnej historii, która leżała pogrzebana pod tymi biblijnymi miejscami”102. Jednakże za ojca biblijnej archeologii uważany jest William Foxwell Albright103.

Z kolei w XX w. archeologia ponownie zajęła się XIX-wiecznym biblijnym krytycyzmem, który w gruncie rzeczy został już zaniechany. Archeologia przejęła wówczas odpowiedzialność za rekonstruowanie historycznego, społecznego oraz kulturalnego aspektu życia Izraelitów104. Dzieło Albrighta „From the Stone Age to the Christianity” opublikowane w 1940 r. było syntezą archeologicznych znalezisk w tamtym czasie. Archeologia stała się bardzo cennym narzędziem kompetentnym wspierającym biblijną historię Izraelitów, szczególnie okres patriarchów, który był przedmiotem największych dylematów105. Od czasu wydania przez Albrighta swojego dzieła, bardzo dużo napisano na temat archeologii. Najbardziej zwięzłym dziełem jest „Archaeology of the Land of the Bible 10,000-586 B.C.E.”106, wydane w roku 1990 oraz „The Archaeology of Ancient Israel”107, opublikowane w roku 1992.

Nowa szkoła znana pod nazwą „niemieckiej szkoły” (której głównymi przedstawicielami byli Alt, Noth oraz von Rad) miała swój początek za sprawą Alta w latach trzydziestych XX w. Sprzeciwiła się ona „amerykańskiej szkole” (jej głównymi przedstawicielami byli Albright, Wright oraz Bright) w podstawowych historycznych stanowiskach108. Kluczową kwestią był stopień, w jakim archeologia jest pomocna w potwierdzeniu okresu patriarchów. „Szkoła niemiecka” sprzeciwiała się temu, że archeologia potwierdza historie patriarchalne i opowiadała się za bardziej literackim podejściem. Dodatkową kwestią było podejście do powstania Izraela. „Szkoła niemiecka” proponowała

102M. Pearlman, dz. cyt., s. 49.

103Zob. E. Robinson, Later Biblical Research in Palestine and the Adjacent Regions, New York 1977.

104Zob. H. R. Gregor, P. Z. Gregor, dz. cyt., s. 28.

105Tamże, s. 28.

106A. Mazar, Archaeology of the Land of the Bible 10,000-586 B.C.E., New York 1990.

107The Archaeology of Ancient Israel, pod red. A. Ben-Tor, New Haven 1992.

108Na ten temat zob. J. Bright, Early Israel in Recent History Writing: A Study in Method, Chicago 1956.

28

model migracji/osiedlenia, co było w opozycji do modelu podboju ziemi obiecanej przez Izraelitów109. W dalszym ciągu w latach sześćdziesiątych XX w. nie było zgody co do udziału archeologii w potwierdzeniu historyczności Izraela. Wielu liberalnych uczonych traktowało archeologię, jako „niepewny przewodnik neo-ortodoksji, jako słabo udowodniony fundamentalizm, błagający o zewnętrzne wsparcie”110. Stąd może się wydawać, że archeologia nie ma tak wielkiego wkładu w potwierdzenie relacji biblijnej. Jerycho wciąż pozostaje wielkim dylematem, tak samo jak at-Tell Aj, ponieważ znaleziska archeologiczne nie wydają się pasować do tekstu. Spomiędzy tego napięcia pomiędzy „szkołą niemiecką” a „szkoła amerykańską” powstała dodatkowo teoria „chłopskiego powstania”, której twórcą był George Mandenhall111. Ta hipoteza przeciwstawiała się zarówno podbojowi jak i pokojowej infiltracji, sugerując, że Izraelici pojawili się w Kanaanie w czasie lokalnego powstania społecznego.

Jeszcze przed rokiem 1970 niektórzy biblijni archeologowie zmodyfikowali swoje poglądy, a De Vaux sugerował nawet, że „to, co zawiera Biblia, jest świętą historią; dostarcza ona religijną interpretację historii. (...) Archeologia może nam pomóc jedynie w ustaleniu faktów, które w ten sposób zostały zinterpretowane”112. Teolog oraz archeolog, G. E. Wright również doszedł do wniosku, że archeologiczny dowód „nie zwiększa ważności religijnych twierdzeń, które znajdują się w Biblii”113. Jednak pomimo tych argumentów McRay wciąż uważa, że „wartość biblijnej archeologii zawiera się w jej zdolności do umieszczenia wiary w rzeczywistości starożytnej historii”114.

109Zob. A. Alt, Essay on the Old Testament History and Religion, tłum. R. A. Willson, Oxford 1963, ss. 135169.

110W. G. Dever, W. M. Clark, The Patriarchal Traditions, w: Israelite and Judaean History, pod red. H. Hayes,

J.M. Miller, Philadelphia 1977, s. 77.

111Zob. G. Mandenhall, The Hebrew Conquest of Palestine, w: Biblical Archeologist, nr 25/3, Boston 1962, ss. 66-87.

112R. de Vaux, On Right and Wrong Uses of Archaeology, w: Near Eastern Archaeology in the Twentieth Century, pod red. J. Sunders, New York 1971, s. 73.

113G. E. Wright, What Archaeology Can and Cannot Do, w: Biblical Archaeologist, nr 34/3, Boston 1971, s. 73.

114J. McRay, The Bible and Archaeology, w: Discovering the Bible: Archaeologists Look at Scripture, pod red.

T.Dowley, Grand Rapids 1986, s. 26.

29

W latach 1974-1975 ponowna ocena historii starożytnego Izraela (w szczególności okres patriarchów) stała się głównym przedmiotem dyskusji w dziełach Thompsona115 oraz Van Setersa116. Thompson stwierdził, że „z pewnością nie można zdobyć historycznej wiedzy o patriarchach, lecz jedynie o czasach, w jakich te historie powstawały w narodzie izraelskim”117. Doszedł on również do wniosku, że „historia starożytnego Izraela przez Epoką Żelaza nie może być traktowana poważnie”118. Van Seters dowodził, że „próby opisania okresu patriarchalnego jako kontekstu historycznego Księgi Genesis w drugim tysiącleciu p.n.e. powinny być traktowane jako niepowodzenie”119. Co więcej doszedł on do wniosku, że historie te „zostały napisane z historycznych oraz kulturalnych perspektyw późniejszego okresu”120.

Pomimo poglądów Van Setersa oraz Thompsona, John Bright wciąż potwierdzał historyczność exodusu w swojej książce „A History of Israel”121. Robert B. Coote napisał dzieło „Early Israel: A New Horizon”, w którym utrzymywał, że pisarze starożytnego Izraela wiedzieli bardzo mało albo nic nie wiedzieli o początkach Izraela. Według niego okres patriarchów, exodus, podbój Kanaanu oraz okres sędziów nigdy nie istniały122. W tym samym czasie Van Seters doszedł do wniosku, że „podbój Kanaanu przez Izraelitów pod wodzą Jozuego był czymś wymyślonym”123. Z kolei Alan Cooper sugerował, że historyczność wydarzeń opisanych w Biblii jest nieistotna124.

Podczas gdy wciąż panuje niezgoda wśród teologów oraz archeologów co do okresu przedmonarchicznego, rola archeologii dzisiaj jest już

115Zob. T. L. Thompson, The Historicity of the Patriarchal Narratives: The Quest for the Historical Abraham, New Haven 1974.

116Zob. J. Van Seters, Abraham in History and Tradition, New Haven 1975.

117T. L. Thompson, dz. cyt., s. 7.

118T. L. Thompson, The Background of the Patriarchs: A Reply to William Dever and Malcolm Clark, w: Journal of the Studies of the Old Testament, nr 9, (bez miejsca wydania) 1978, s. 37.

119J. Van Seters, dz. cyt., ss. 120-121.

120Tamże, s. 121.

121Zob. J. Bright, The History of Israel, Philadelphia 1981, s. 120.

122Zob. R. B. Coote, Early Israel: A New Horizon, Minneapolis 1990, ss. 2-3.

123J. Van Seters, Joshua’s Campaign and Near East Historiography, w: Scandinavian Journal of the Old Testament, nr 2, Oslo 1990, s. 12.

124Zob. A. Cooper, dz. cyt., ss. 65-66.

30